Martinas Malužinas*
Ewolucja pozycji ustrojowej Prezydenta w konstytucjach Litwy
w okresie międzywojennym
Evolution of the constitutional position of the President of Lithuania in the interwar period
This article is focused on the evolution of the constitutional position of the President of Lithuania in the Lithuanian Basic Laws. The analysis concerns the regulations of the three Lithuanian Basic Laws of the interwar period (of 1922, 1928 and 1938), two of which were an attempt to legitimize the political situation after the coup d’état against the constitutional government of the Republic of Lithuania in 1926 and also to implement the authoritarian government of Pres- ident Antanas Smetona. The article also assesses the most important legal provisions concerning the constitutional position of the President, as well as compares the Lithuanian constitutional provisions with constitutions of other countries, primarily with the Polish Constitution of 1935. The research goals have been achieved thanks to the applied research methods, especially the comparative method, supplemented with the historical method and the method of institutional and legal analysis, which is used to analyse normative acts elaborated by legal bodies.
Keywords: President, prerogatives, interwar Lithuania, Antanas Smetona, political system
Artykuł koncentruje się na zagadnieniu ewolucji pozycji ustrojowej Prezydenta Litwy w litew-skich ustawach zasadniczych z lat 1922, 1928 oraz 1938. Analizie poddano regulacje z trzech litewskich ustaw zasadniczych z okresu międzywojennego, z których dwie stanowiły próbę le-gitymizacji sytuacji politycznej po zamachu stanu na konstytucyjny rząd Republiki Litewskiej w 1926 r. oraz implementacji autorytarnego systemu rządów Antanasa Smetony. W artykule dokonano ponadto oceny najważniejszych przepisów prawnych dotyczących pozycji ustrojowej Prezydenta, jak również porównania litewskich zapisów konstytucyjnych z konstytucjami in-nych państw, przede wszystkim z polską konstytucją z 1935 r. Realizację celów badawczych umożliwiły zastosowane metody badawcze, zwłaszcza metoda porównawcza, uzupełniona o me-todę historyczną i meme-todę analizy instytucjonalno-prawnej, która służy do analizy aktów norma-tywnych wypracowanych przez organy prawne.
Słowa kluczowe: Prezydent, prerogatywy, Litwa międzywojenna, Antanas Smetona, system polityczny
* Martinas Malužinas
Student studiów doktoranckich na Uniwersytecie Łódzkim, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Polska University of Lodz, Faculty of International and Political Studies, Poland martinasmaluzinas@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2772-9534
I. Wprowadzenie
W wyniku pierwszej wojny światowej na mapie politycznej Europy zaszły rady-kalne zmiany. Powstało wiele nowych państw, w tym Republika Litewska. Młody poli-tyczny twór przez dwie dekady swojego istnienia wielokrotnie modernizował pierwotnie przyjęty ustrój polityczny w celu dostosowania go do specyfiki lokalnej. Interesującym elementem była ewolucja roli Prezydenta w systemie politycznym – od roli stricte repre-zentacyjnej, odgrywanej na arenie międzynarodowej, po silną pozycję ustrojową, zakra-wającą na autorytaryzm.
Wielu badaczy zajmowało się podobną tematyką. Warto zwrócić uwagę na pracę Mindaugasa Maksimaitisa Lietuvos Prezidento konstitucinio statuso raida 1918–1940 1,
w której autor omawia ewolucję pozycji ustrojowej Prezydenta i Sejmu na Litwie. Należy również wymienić pracę Przemysława Kierończyka, skupiającą się na analizie litew-skich konstytucji z okresu międzywojennego2, czy artykuł Artura Millera, w którym autor
szczegółowo omówił litewską ustawę zasadniczą z 1928 r.3 W niniejszym opracowaniu
znajdą się również odwołania do książki Piotra Łossowskiego pt. Kraje bałtyckie na
drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918–1934 4, której najistotniejsza
część dotyczy ewolucji systemu politycznego Litwy w latach 1922–1928, oraz do pracy Mykolasa Römerisa poświęconej analizie stanu prawnego instytucji prezydenckiej5 .
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie pozycji ustrojowej Prezydenta w sys-temie politycznym Litwy na podstawie zapisów konstytucji przyjętych w latach 1922, 1928 i 1938. Podjęto próbę odpowiedzi na pytania, czym różniła się pozycja ustrojowa Prezydenta w poszczególnych ustawach zasadniczych, jak ewoluował zakres kompetencji Prezydenta na Litwie w dwudziestoleciu międzywojennym oraz w jaki sposób poszerze-nie zakresu uprawposzerze-nień Prezydenta wpłynęło na ewolucję systemu politycznego Litwy.
Hipoteza badawcza sformułowana w niniejszym artykule opiera się na założeniu, że pozycja ustrojowa Prezydenta na Litwie zmieniała się wraz z kolejnymi konstytu-cjami od funkcji stricte reprezentacyjnej pełnionej na arenie międzynarodowej aż do pozycji zbliżonej do tej występującej w modelu prezydenckim.
II. Prerogatywy Prezydenta
Należy zwrócić uwagę, że instytucja Prezydenta na Litwie nie ma wieloletniej tra-dycji i nie występowała we wcześniejszych systemach ustrojowych państwa litewskiego.
1 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento konstitucinio statuso raida 1918–1940 . Prezidentas valstybinės
valdžios institucijų sistemoje, Mes, Vilnius 2011.
2 P. Kierończyk, Litewskie konstytucje z okresu międzywojennego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2000, t. VII.
3 A. Miller, Nowa Konstytucja Państwa Litewskiego, F. Hoesick, Warszawa 1930.
4 P. Łossowski, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918–1934), Ossolineum, Wrocław 1972.
W okresie zaborów, w którym rządy carskie dążyły do ujednolicenia władzy państwo-wej, na ziemiach litewskich panował system polityczny oparty na dominacji egzeku-tywy carskiej nad innymi formami władzy państwowej. Pod koniec wielkiej wojny została powołana Litewska Rada Państwowa, która 16 lutego 1918 r. proklamowała akt niepodległości państwa litewskiego. Nastąpiła de facto supremacja jej działalno-ści legislacyjnej nad egzekutywą. Ponadto w początkowej fazie działalnodziałalno-ści Rady nie przewidywano utworzenia innej, niezależnej instytucji państwowej w rodzaju władzy wykonawczej.
Z czasem jednak pojawiły się naciski polityczne, by powołać instytucję Prezydenta. Powstała konieczność personifikacji reprezentacji państwowej zarówno wewnątrz kraju, jak i na forum międzynarodowym. Przesłanki wewnętrzne wynikały w szczególności z żądań społeczeństwa litewskiego, które przywykło do jednoosobowego przywództwa państwowego i dostrzegało w przywódcy autorytet i potęgę państwa6. W sferze
stosun-ków międzypaństwowych, przy uwzględnieniu pozycji i roli Ligi Narodów, rosło zaś pragnienie stworzenia przeciwwagi dla politycznej pozycji II Rzeczypospolitej. Reali-zacja tych oczekiwań była możliwa tylko przez wprowadzenie prerogatyw Prezydenta, tak aby nie był on tylko jednostką ograniczoną do pełnienia funkcji w administracji rzą-dowej. Kluczowe było przyjęcie rozwiązania polegającego na przyznaniu Prezydento-wi szerokich prerogatyw, którymi nie mógłby w pełni dysponować, jeżeli stanoPrezydento-wiłby tylko jeden z elementów egzekutywy. W literaturze przedmiotu, jak zwraca uwagę Anna Frankiewicz, pojęcie prerogatywy jest tożsame z poufnymi, szczególnie precyzyjnymi pełnomocnictwami instytucji Prezydenta, których wykonanie powoduje specyficzne konsekwencje w sferze relacji z instytucjami poszczególnych rządów. Dlatego też po-szczególne uprawnienia tworzą układ tzw. prerogatyw dyskrecjonalnych (określanych również jako właściwości lub pełnomocnictwa personalne)7. Wskazuje się, że ,,akty
per-sonalne głowy państwa tworzą jego własne” właściwości – określają zakres autonomicz-nych rządów szefa państwa8. Są to kompetencje ważne z punktu widzenia
funkcjonowa-nia instytucji prezydenckiej. Całokształt niewymagających kontrasygnaty kompetencji jest inicjowany przez głowę państwa samodzielnie, na podstawie oceny przydatności ta-kiego sposobu postępowania w danych uwarunkowaniach politycznych. Podobna zależ-ność występuje w sytuacji, gdy głowa państwa reprezentuje autorytet systemu wartości
6 Proces ten wynikał z litewskiej kultury politycznej, dla której charakterystyczny był zakorzeniony w świadomości społecznej negatywny stosunek do funkcjonujących instytucji demokratycznych, szczegól-nie do szczegól-nieefektywnej i podlegającej politycznej manipulacji biurokracji chadeckiej w latach 1920–1926. Biorąc pod uwagę typologię kultury politycznej zaprezentowaną przez Gabriela Almonda, Bighama Powella i Sidneya Verbę, Litwę międzywojenną w analizowanym okresie należy określić krajem zaściankowej kul-tury politycznej, rozumianej jako parafialna, charakteryzująca się małą świadomością obywateli danego terytorium dotyczącą systemu politycznego, ustroju prawno-politycznego. Vide A. Kasparavičius,
Parla-mentarizmo ir politinės kultūros problemos Lietuvoje 1920–1926 metais, ,,Parlamento Studijos” 2006, nr 6,
<http://www.parlamentostudijos.lt/Nr6/6_Istorija_Kasparavicius.htm#_ftn3>, dostęp 6 VI 2020.
7 Na przykładzie: A. Frankiewicz, Kontrasygnata aktów urzędowych Prezydenta RP, Zakamycze, Kra-ków 2004, s. 146.
społeczno-politycznych. Z tych względów Sejm Ustawodawczy nadaje przywilej samo-dzielnego działania instytucji Prezydenta9 .
Na początku należy zaznaczyć, że Litwa w pierwszej dekadzie istnienia wielo-krotnie doświadczyła transformacji ustrojowej, odzwierciedlonej w pięciu aktach konstytucyjnych. Pierwsze próby ustrukturyzowania systemu politycznego Litwy zostały podjęte jeszcze za czasów panowania na tym terytorium Rzeszy Niemieckiej – w 1918 r. Projekt zakładał wprowadzenie monarchii konstytucyjnej opartej na dwu-izbowym parlamencie i osobie króla10. Klęska armii niemieckiej na froncie
zachod-nim zmusiła do odstąpienia Reichstagu od pierwotnych planów względem Litwy, pozostawiając jej tym samym możliwość samodzielnego decydowania o przyszłym kształcie ustroju politycznego11 .
Prace nad ustawą zasadniczą trwały długo. Aby uniknąć sytuacji przeciągającego się braku zdefiniowania podstawowych zasad ustrojowych, decydenci polityczni uchwalili kolejno dwie tymczasowe ustawy zasadnicze – 2 listopada 1918 r. i 4 kwietnia 1919 r.12
Powstały one w procesie prac legislacyjnych Taryby Litewskiej (Litewskiej Rady Pań-stwowej), należącej przez cały ten okres do gremium ciała wykonawczego. Taryba Li-tewska została powołana do życia w Wilnie w dniach 18–22 września 1917 r.13 podczas
ogólnokrajowej konferencji z udziałem działaczy narodowych. Ze względu na cele niniej-szego artykułu najistotniejszym dokumentem spośród wspomnianych wyżej aktów praw-nych była ustawa o powołaniu funkcji Prezydenta Litwy z 4 kwietnia 1919 r. Wdrożenie instytucji Prezydenta do systemu politycznego Litwy było poprzedzone zmianami prze-pisów tymczasowej ustawy zasadniczej w części dotyczącej składu i kompetencji Sejmu Ustawodawczego, jak również prerogatyw głowy państwa w sytuacji jej mianowania14 .
Postanowiono wówczas, że funkcje prezydium Litewskiej Rady Państwowej zostaną przekazane Prezydentowi do czasu wyłonienia Sejmu Ustawodawczego, który będzie pełnił obowiązki aż do momentu uchwalenia kolejnych aktów, którymi były: tymczasowa
9 Należy zauważyć, że nadanie przywileju samodzielnego działania głowy państwa miało miejsce przed wyborem nowego Prezydenta Republiki Litewskiej 15 maja 1920 r., którym został przewodniczący Sejmu Ustawodawczego, chadek Aleksandras Stulginskis. Vide Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), posiedzenie 1, 15 V 1920.
10 W pkt 12 stwierdzono, że Litwa jest monarchią konstytucyjną. Władzę legislacyjną pełni monarcha i dwuizbowy parlament (Litewska Rada Państwowa i Sejm), władzę egzekutywy – monarcha przy pomocy ministrów desygnowanych przez siebie wśród Litwinów znających język litewski. Ministrowie byli odpo-wiedzialni przed parlamentem. Funkcjonariusze dworscy, jak również służba dworska musieli wywodzić się spośród Litwinów mówiących w ojczystym języku – litewskim. Obcokrajowcom w liczbie nie większej niż trzecia część zatrudnionych pozwolono na wykonywanie funkcji przez pierwszych pięć lat. Szerzej na ten temat: H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Mada, Warszawa 1999, s. 164.
11 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento..., s. 11.
12 Powyższe akty prawne określono mianem: Podstawowe Prawa Prowizorycznej Konstytucji Państwa Litewskiego. Szerzej na ten temat: Pirmosios mūsų valstybės konstitucijos: keliai ir takeliai, Lietuvos
kon-stitucinė teisė: raida, institucijos, teisių apsauga, savivalda, red. M. Maksimaitis, E. Jarašiūnas, T.
Birmon-tienė, Mykolo Romerio Universitetas, Vilnius 2007, s. 11.
13 Lietuvos Valstybes Tarybos protokolai, red. A. Eidintas, R. Lopata, Mokslas, Vilnius 1991, s. 368–370. 14 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento..., s. 14–15.
konstytucja Republiki Litewskiej z 10 czerwca 1920 r.15 i konstytucja z 1 sierpnia 1922 r.
W tym samym dniu, tj. 4 kwietnia 1919 r., Litewska Rada Państwowa zatwierdziła po-prawki do tymczasowej konstytucji państwa litewskiego, wzmacniające kompetencje władzy wykonawczej16. W konsekwencji Prezydium Litewskiej Rady Państwowej zostało
rozwiązane i zastąpione przez Prezydenta17, któremu przekazano prerogatywy
uprawnia-jące go do reprezentowania państwa litewskiego na arenie międzynarodowej, podpisywa-nia i ogłaszapodpisywa-nia ustaw oraz zawierapodpisywa-nia porozumień z innymi państwami. Prezydent został również upoważniony do zatwierdzania składu Rady Ministrów, mianowania przedstawi-cieli dyplomatycznych państwa litewskiego i przyjmowania akredytowanych wysłanni-ków zagranicznych. Litewskie siły zbrojne miały podlegać Prezydentowi. Głowa państwa uzyskała prawo do ogłaszania amnestii oraz prawo do zwoływania oraz rozwiązywania sesji Litewskiej Rady Państwowej. Zgodnie z konstytucją Prezydent nie mógł wyko-nywać swoich bezpośrednich funkcji samodzielnie. Proces ten wymagał kolegialnego udziału Rady Ministrów18 .
III. Konstytucja z 1922 r. jako ustawa oparta na demokratycznych
wzorcach kultury politycznej
Cykl prowizorium ustrojowego dobiegł końca w 1922 r. Sejm Ustawodawczy po-stanowił ad extremum uchwalić niezmienną konstytucję państwa litewskiego. Została ona uchwalona 1 sierpnia 1922 r., a weszła w życie 6 sierpnia tego roku19, stając się
fundamentem ustrojowym parlamentarno-demokratycznego państwa litewskiego20 .
Sejm Ustawodawczy Republiki Litewskiej podjął w trybie natychmiastowym prace nad nową konstytucją. Ze względu na brak praktyki i kompetentnych ekspertów ko-rzystano z niekonwencjonalnych rozwiązań. Przykładowo jednostki składu komisji konstytucyjnej Sejmu z mocy prawa konstytucyjnego przed podjęciem prac przecho-dziły szkolenia dydaktyczne z zakresu prawa politycznego, prowadzone przez prawnika Szymona Rozenbauma21 .
W trakcie prac komisji nad nową ustawą zasadniczą posiłkowano się sprawdzonymi metodami funkcjonującymi w demokratycznych państwach zachodnich. W szczególnym stopniu wpływ na Konstytucję Republiki Litewskiej miała Konstytucja Rzeszy Nie-mieckiej, której ustrój polityczny był oparty na prezydencko-parlamentarnym systemie
15 Opublikowana w: „Laikinosios Vyriausybes Żinios”, nr 37, 12 VI 1920; Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), posiedzenie 30, 23 VII 1920.
16 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento..., s. 15–16.
17 Idem, Mažasis seimas – ryškus epizodas Lietuvos parlamentarizmo raidoje, ,,Jurisprudencija” 2000, nr 9, s. 7.
18 J. Vaičenonis, Lietuvos prezidentai (Mažieji pasakojimai apie Lietuvą), Šviesa, Kaunas 2007, s. 71. 19 Opublikowana w: „Vyriausybės Žinios”, nr 100, 12 VI 1922.
20 P. Kierończyk, O specyfice pierwszych konstytucji państw bałtyckich, „Studia Iuridica Toruniensia” 2013, t. XIII, s. 35–65.
rządów22. Inspiracje Konstytucją Rzeszy Niemieckiej były na tyle silne, że na jednym
z posiedzeń Sejmu oskarżono komisję konstytucyjną o rozległe zapożyczenia z artyku-łu Konstytucji Republiki Weimarskiej23. W trakcie debaty nad konstytucją
dominują-cą pozycję utrzymywała Partia Chrześcijańskich Demokratów, która stopniowo prze-kształcała, na podstawie własnych wytycznych, wypracowany na zasadzie konsensusu projekt komisji konstytucyjnej.
W debacie nad ustawą zasadniczą uwidoczniło się wiele zagadnień, np. pozycja ustrojowa głowy państwa i Sejmu Ustawodawczego, przywilej nietykalności, stan nad-zwyczajny państwa i stosunek do instytucji kościelnych. Zwolennikiem prezydenckich rządów sprawowanych silną ręką był Związek Narodowców – ugrupowanie polityczne o nieznacznym wpływie na ostateczny kształt konstytucji. Przedstawiciele przeciwnego obozu politycznego – chrześcijańscy demokraci – początkowo popierali relatywnie sil-ną władzę Prezydenta i powszechne wybory prezydenckie. W następstwie złożonej gry politycznej toczącej się między nimi a obozem socjaldemokratów ostatecznie zaapro-bowali jednak projekt ograniczający kompetencje Prezydenta, wyłanianego przez Sejm. Niezależnie od włożonego wysiłku i starań chrześcijańskich demokratów ustawa zasadnicza Republiki Litewskiej została wprowadzona w postaci zakładającej ogra-niczoną władzę Prezydenta wobec uprzywilejowanej pozycji władzy legislacyjnej24 .
Podobny kształt miały wszystkie wprowadzone w tym okresie konstytucje krajów re-gionu nadbałtyckiego25. Najdalej w ograniczaniu kompetencji wynikających z funkcji
instytucji prezydenckiej posunięto się w konstytucji Estonii. Z tego względu można ją porównać z modelem szwajcarskim26 .
Konstytucja Republiki Litewskiej została wprowadzona przez Sejm Ustawodaw-czy 1 sierpnia 1922 r.27 Składała się z 15 rozdziałów oraz 108 paragrafów. W jednym
z głównych postanowień stanowiła, że ustrój polityczny państwa zostanie oparty na koncepcji rządów republikańskich, a suwerenem jest naródlitewski (par. 1).
Ponadto podkreślano, aczkolwiek w formie bardziej uproszczonej, zasadę podziału władzy (par. 2). W rozdziale I par. 5 konstytucji określono możliwość budowania pań-stwa unitarnego o ustroju zdecentralizowanym, jednocześnie dopuszczając tworzenie na terenie państwa litewskiego komórek organizacyjnych władz lokalnych o cechach terytorium autonomicznego.
W art. 68 ustawy zasadniczej postanowiono o utworzeniu organu sądowej kon-troli administracji rządowej (szczególnie Prezydenta). Warto zwrócić uwagę, że zgod-nie z par. 32 ustawy zasadniczej ograniczono katalog praw i wolności obywatelskich
22 J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986, s. 254. 23 Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), posiedzenie 218, 21 VII 1922; P. Łossowski, op. cit., s. 22–23.
24 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento..., s. 24.
25 P. Kierończyk, Wizja silnego parlamentu w pierwszych konstytucjach państw bałtyckich, ,,Zeszyty Naukowe Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji” 2006, nr 2.
26 L. Garlicki, P. Łossowski, Wstęp, [w:] Konstytucja Estonii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 5–6.
w sytuacji wprowadzenia stanu wojennego bądź stanu nadzwyczajnego, co w przyszło-ści posłuży jako narzędzie do wprowadzenia rządów autorytarnych przez dyktatora An-tanasa Smetonę.
Jedną z zasadniczych prerogatyw przyznanych parlamentowi w par. 103 konstytu-cji była funkcja ustrojodawcza. Sejm wykonywał także funkcje ustawodawcze zgodnie z par. 27 konstytucji. Parlament realizował zadania związane z procedurą sprawowania kontroli nad instytucją prezydencką oraz Radą Ministrów. Przejawiała się ona w od-powiedzialności konstytucyjnej, solidarnej i indywidualnej w przypadku Prezydenta, zgodnie z par. 55, a Rada Ministrów ponosiła odpowiedzialność parlamentarną w formie interpelacji oraz rewizji zgodnie z par. 28 ustawy zasadniczej. Należy zwrócić uwagę, że odpowiedzialność polityczna wobec parlamentu obowiązywała szefa państwa, co przyczyniło się do pojawienia się nowego zjawiska na scenie politycznej nazywanego litewską sejmokracją.
Podobne tendencje były widoczne w państwach sąsiednich. Początkową fazę tego procesu dostrzec można też w II Rzeczypospolitej Polskiej (RP). Po uchwaleniu pierw-szej nowoczesnej konstytucji 17 marca 1921 r., wprowadzającej nowy model ustroju w II RP, potocznie zwany sejmokracją, przekazano szczególnie szerokie prerogatywy par-lamentowi, w głównej mierze zaś jego niższej izbie, tworząc z niego dominujący organ państwa i tym samym ograniczając pozycję ustrojową Prezydenta i Rady Ministrów28 .
Zwraca uwagę fakt, że zgodnie z par. 30 konstytucji marcowej organ przedstawicielski posiadał wyłączne prawo do ratyfikacji zasadniczych umów międzynarodowych, usta-nawianych przez kolegialny organ władzy wykonawczej, a także wypowiadał i koń-czył działania wojenne. Co ważniejsze, do prerogatyw Sejmu należała ratyfikacja bądź unieważnienie stanu wojennego i innych typów reżimu prawnego zaimplementowanych przez szefa państwa z inicjatywy Rady Ministrów (par. 30). Suwerenność parlamentar-na była utrzymywaparlamentar-na i przejawiała się głównie w legislacji uchwalanych postanowień i aktów o mocy ustawy zgodnie z par. 32 ustawy zasadniczej. Organ przedstawicielski mianował w drodze głosowania Marszałka Sejmu i innych członków ciała kierownicze-go – organ kolegialny. Konstytucja stanowiła, że obrady Sejmu zwoływano na podstawie reguł uzgodnionych przez deputowanych lub na wniosek szefa państwa przy kworum 1/4 składu liczby deputowanych (par. 34).
IV. Kształt egzekutywy w okresie demokracji przedstawicielskiej
Struktura organu wykonawczego29 oparta była na dualizmie władzy, tzn. składała
się z instytucji Prezydenta Republiki Litewskiej i Rady Ministrów; była ona charak-terystyczna dla systemu rządów opartych na modelu parlamentarno-gabinetowym.
28 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. nr 44, poz. 267. 29 Zgodnie z par. 40 rozdziału IV ustawy zasadniczej organ wykonawczy, tzw. rząd, składał się z głowy państwa Republiki Litewskiej oraz Rady Ministrów (Vyriausybe sudaro Respublikos Prezidentas i Ministeriu
Wyboru Prezydenta Republiki Litewskiej na mocy ustawy dokonywał organ władzy ustawodawczej spośród politycznej wspólnoty obywateli litewskich dysponujących czynnym prawem wyborczym do parlamentu i po ukończeniu 35. roku życia, na zasa-dzie tajności głosowania, większością bezwzględną.
Problem polegał na tym, że zapis o zasadach wyboru głowy państwa zgodnie z par. 41 ustawy zasadniczej z 1922 r. nie wskazywał, czy dotyczy on większości obecnych w au-dytorium czy bezwzględnej większości ustawowej liczby deputowanych30. W przypadku
braku rozstrzygnięcia wyborów, gdy w drugiej turze wyborów żaden z kandydatów nie uzyskał absolutnej większości głosów, Prezydentem zostawał ten, który otrzymał więk-szą liczbę głosów. Jeżeli obaj kandydaci uzyskaliby równą liczbę głosów, o wyłonieniu Prezydenta miał decydować wiek – urząd objąłby starszy z nich. Okres pełnienia funkcji głowy państwa zgodnie z par. 44 konstytucji trwał trzy lata, a ponadto obejmował czas wybrania następcy. Organ przedstawicielski ograniczył możliwość kolejnych reelekcji – dopuszczano tylko dwie kadencje głowy państwa. Reelekcja na trzecią kadencję mogła nastąpić po okresie przerwy. Obowiązki szefa państwa mógł przejąć Marszałek Sejmu (par. 45). Możliwość tę wykorzystywano w sytuacji zapotrzebowania na czasowe zastęp-stwo, jak również w przypadku reorganizacji organu administracji rządowej. Parlament mógł głosami 2/3 ogółu posłów zdymisjonować głowę państwa, pozbawiając ją prawa sprawowania urzędu (par. 44). Analogiczne rozwiązanie wdrożyła Łotwa w tymczasowej konstytucji uchwalonej 1 czerwca 1922 r.31 Ponadto nie występował wymóg
obligatoryj-nego przeprowadzenia jakichkolwiek dodatkowych działań. Była to metoda naruszająca jedną z kluczowych norm systemu parlamentarno-gabinetowego, uznającą brak odpowie-dzialności parlamentarnej Prezydenta. Do konstytucyjnych prerogatyw głowy państwa pozwalających wywierać wpływ na proces polityczny należały m.in.:
– reprezentowanie Republiki Litewskiej (par. 46);
– ogłaszanie ustaw; w przypadku występowania wątpliwości co do słuszności wprowadzonych w ustawie rozwiązań lub jej zgodności z ustawą zasadniczą Prezydent posiadał prawo weta zawieszającego (par. 50);
– prawo czynnego i biernego przyjmowania i delegowania przedstawicieli dyplo-matycznych (par. 46)32 .
Prezydent Republiki Litewskiej na podstawie konstytucji posiadał ponadto inne prerogatywy twórcze, m.in.:
– powoływał i odwoływał Kontrolera Państwowego i niektórych funkcjonariuszy publicznych;
30 W praktyce wyboru Prezydenta dokonano pierwszym sposobem. Wykorzystując nieobecność depu-towanych mniejszości narodowych, chrześcijańscy demokraci przeforsowali swojego kandydata na urząd Prezydenta i przegłosowali kandydaturę Aleksandrasa Stulginskisa. Kandydat chadecji zdobył 36 głosów, co stanowiło większość głosów deputowanych obecnych w audytorium. Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogra-my Sejmu Ustawodawczego Litwy), posiedzenie 14, 21 XII 1922.
31 D. Blejere, I. Butulis, A. Zunda, A. Stranga, I. Feldmanis, Istoriâ Latvii. XX vek, Zvaigzne, Riga 2005, s. 142.
– na wypadek konfliktu zbrojnego, na wniosek Rady Ministrów, pełnił funkcję Na-czelnego Dowódcy Sił Zbrojnych (par. 53)33;
– desygnował prezesa Rady Ministrów i dokonywał aktu powołania pozostałych członków Rady (par. 47 i 57);
– dysponował co do zasady prawem przyjmowania dymisji całej Rady Ministrów, jak również odwoływania konkretnego ministra, wobec którego parlament uchwalił wotum nieufności (par. 47);
– miał co do zasady prawo kierowania obradami Rady (przypominającej polską Radę Gabinetową), której utworzenie przewidywała ustawa zasadnicza, lub brania aktywnego udziału w jej obradach; miał także prawo wystąpić z żądaniem o spra-wozdanie z wykonania planu działalności zarówno całej Rady Ministrów, jak i po-szczególnych jej członków (par. 54);
– miał prawo do rozwiązania parlamentu bez podania powodów, aczkolwiek ogra-niczeniu uległa istotna klauzula, że nowo wyłoniony w wyborach bezpośrednich organ ustawodawczy przeprowadzi wtórny wybór głowy państwa (par. 52); – posiadał tradycyjną kompetencję konstytucyjną – prawo łaski (par. 51).
Ustawa zasadnicza z 1922 r., powierzając Sejmowi władzę prawodawczą, wybór gło-wy państwa oraz kontrolę nad Radą Ministrów, wskazała na jego dominującą pozycję w systemie rządów i podporządkowała mu rację bytu litewskiego rządu i instytucji pre-zydenckiej34. Konflikt narastający między blokiem lewicowym a opozycją, uformowaną
z przeważającej liczebnie w jednoizbowym organie przedstawicielskim grupy chadeków oraz skrajnie prawicowej partii – Związku Narodowców, doprowadził 17 grudnia 1926 r. do wojskowego zamachu stanu dokonanego przez A. Smetonę35. Podjęta próba obalenia
rządu motywowana była chęcią wymiany elit i przekształcenia systemu w kierunku auto-rytaryzmu. Niedługo po zamachu ustawę zasadniczą z 1922 r. zastąpiły rządy twardej ręki dyktatora A. Smetony, oparte na przemocy i represjach36 .
33 Mimo że Prezydent był najwyższym dowódcą litewskich sił zbrojnych, na mocy zapisów wcześniej-szej konstytucji został pozbawiony prawa desygnowania Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, w związku z czym jego dowództwo miało wymiar symboliczny.
34 M. Römer, Organizacja władzy politycznej w rozwoju konstytucyjnym Republiki Litewskiej, ,,Wydaw-nictwa Grup Polskich Porozumień Prawniczych z Zagranicą” 1939, z. 4, s. 57. M. Maksimaitis zauważył, że zgodnie z tym aktem konstytucyjnym pozycja Prezydenta musiała być najmniej wpływowa spośród wszyst-kich prezydentów Republiki Litewskiej w międzywojennej Litwie (idem, Lietuvos prezidento..., s. 9–37).
35 W nocy z 16 na 17 grudnia 1926 r. trwało posiedzenie Sejmu. Podczas prac nad projektem usta-wy budżetowej zamachowcy przerwali posiedzenie i rozproszyli członków Sejmu. Vide Steigiamojo Seimo
Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), posiedzenie 63, 17 XII 1926; P. Kierończyk, Litew-skie konstytucje..., s. 252.
36 19 grudnia 1926 r. po zamachu stanu głosami deputowanych chadecji i Związku Narodowców wy-brano ponownie A. Smetonę na urząd Prezydenta. W tym samym dniu powołano również gabinet Augusti-nasa Voldemarasa. Kontrowersje wokół par. 41 konstytucji zostały przeanalizowane przez P. Kierończyka (idem, Państwo bez parlamentu. Kilka uwag do międzywojennej historii konstytucjonalizmu litewskiego, „Przegląd Sejmowy” 2003, nr 4(57), s. 81–98). Vide Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawo- dawczego Litwy), posiedzenie 64 i 65, 19 XII 1926; ,,Dzień Kowieński”, 21 XII 1926; A. Eidintas,
Antanas Smetona and His Lithuania. From the National Liberation Movement to an Authoritarian Regime (1893–1940), Brill, Leiden–Boston 2015, s. 178–201.
Wkrótce podjęto próby zmiany konstytucji. Zamierzano zwiększyć zakres prero-gatyw głowy państwa i umocnić jego pozycję w systemie rządów kosztem uprawnień Sejmu, jak również uprawomocnić dokonany zamach stanu.
Nowa ustawa zasadnicza została wydana 25 maja 1928 r. Była ona w gruncie rze-czy typowym produktem rządu autorytarnego, który przejął władzę w państwie przez spisek zbrojny. Konstytucyjne uregulowanie ustroju politycznego Litwy było uzasad-nione; chodziło o nadanie statusu prawnego rządom A. Smetony i ugruntowanie jego ideologii politycznej.
W sensie prawnym nowa konstytucja została oktrojowana. 15 maja 1928 r. przy-wódca Związku Narodowców i głowa państwa, A. Smetona, mając usankcjonowanie Rady Ministrów i Kontrolera Państwowego, nadał nową ustawę zasadniczą37. Warto
zaznaczyć, że z punktu widzenia systematyki nowa konstytucja Republiki Litewskiej nie różniła się od poprzedniej. Nowy akt składał się z 15 zatytułowanych i skomponowa-nych tematycznie rozdziałów, obejmujących 107 artykułów. W jej treści wprowadzono jednak około 20 kluczowych korekt. Podstawowe zasady ustroju państwa nie podlegały zasadniczym zmianom. W par. 1, tak jak w poprzedniej wersji dokumentu, uznano republikański ustrój polityczny oraz zwierzchnictwo narodu litewskiego. Państwo litewskie po raz drugi z rzędu zostało w konstytucji zdefiniowane jako republika de-mokratyczna. W par. 2 podkreślano również, chociaż w formie powszechnej, model organizacji państwa oparty na zasadzie trójpodziału władzy, zgodnie z koncepcją Monteskiusza, wymieniając w przepisach organy władzy: ustawodawczy, wykonaw-czy oraz sądowniwykonaw-czy. Konstytucja stała na straży jednolitej formy państwa, jednocze-śnie zakładając możliwość wyodrębnienia samodzielnych i niezależnych od władzy centralnej jednostek na terytorium Litwy. Podmioty te miały zostać wyposażone w pe-wien zakres suwerenności, który pozwoliłby im na samodzielne decydowanie o wła-snych potrzebach (par. 6).
Symptomatyczne jest, że twórca konstytucji, A. Smetona, postanowił nie dokony-wać kluczowych zmian w ustrojowej regulacji wolności i praw obywatelskich w sto-sunku do postanowień poprzedniej ustawy zasadniczej, aczkolwiek zakładał całe spek-trum uprawnień opisanych w par. 9 i 23. Warto zwrócić uwagę, że twórca nowego aktu postanowił zachować podstawowe instytucje demokracji uczestniczącej (par. 103).
Zasadnicze zmiany nastąpiły w regulacjach ustrojowych dotyczących konstytucyj-nych kompetencji głowy państwa, a zwłaszcza w sposobie jego wyboru. Konstytucja oktrojowana, dążąca do separacji głowy państwa od parlamentu, na podstawie par. 43 wprowadziła anglosaską procedurę wyboru głowy państwa za pośrednictwem Kole-gium Elektorów. Okres kadencji Prezydenta Republiki Litewskiej wydłużono do lat siedmiu38, a określenie „druga kadencja głowy państwa” zastąpiono sformułowaniem
,,kolejna kadencja”. Wprowadzając nową wersję dokumentu konstytucyjnego, nie za-pomniano też poprawić aktów wykonawczych.
37 Opublikowana w: „Vyriausybės Žinios”, nr 275, 25 V 1928, s. 1778.
Dowodem umocnienia pozycji ustrojowej Prezydenta w akcie oktrojowanym jest brak uchwały znajdującej się w poprzedniej konstytucji, dotyczącej odpowiedzialności prawnej Prezydenta. Oprócz tego zniesiono współzależność okresu urzędowania głowy państwa i kadencji Sejmu. Zachowano zaś odpowiedzialność konstytucyjną głowy pań-stwa (par. 65). Za przekroczenie uprawnień lub przestępstwo godzące w najistotniejsze interesy państwa – zdradę stanu przez Prezydenta – parlament miał prawo wymierzyć wobec niego sprawiedliwość. Zgodnie z par. 65 konstytucji Prezydent postawiony w stan oskarżenia miał stanąć przed naczelnym organem władzy sądowniczej Republiki Litewskiej. Należy zwrócić uwagę, że zwiększyła się wymagana większość sejmowa niezbędna do podjęcia uchwały stawiającej Prezydenta w stan oskarżenia – do kworum wynoszącego 3/4 aktualnego składu Sejmu. Ustawa zasadnicza z 1922 r. wymagała je-dynie bezwzględnej większości (par. 63). Skuteczność działania określonego przepisu prawnego dotyczącego ponoszenia konsekwencji przez głowę państwa jest z punktu widzenia nowego aktu wysoce kontrowersyjna. Wątpliwości wywołuje zwłaszcza dział przepisów konstytucyjnych normujących zakres odpowiedzialności rządu, w których brak dookreślenia przestępstwa służbowego, odnoszącego się do nadużycia służbowe-go, i precyzyjnego wskazania, czy dotyczy ono najwyższego gremium rządowego naru-szającego przepisy ustawy zasadniczej.
Oktrojowana konstytucja litewska przyznała ponadto głowie państwa prawo sko-rzystania z łaski w odniesieniu do skazanych członków ekipy rządzącej. Poprzednia ustawa zasadnicza wymagała w tej kwestii uzyskania zgody parlamentu. Przepis ten nie znalazł się jednak w nowej ustawie zasadniczej.
Wracając do konstrukcji nowej ustawy zasadniczej, która zapewniała urzędowi Prezydenta maksimum prerogatyw, a oddziaływanie polityczne Sejmu ograniczyła do minimum, należy wskazać kolejne uprawnienia strategiczne instytucji prezydenckiej gwarantujące realizację zakładanych celów. W sferze prawodawstwa nowy akt praw-ny nadał głowie państwa bardzo szerokie prerogatywy. Zgodnie z par. 51 konstytucji Prezydentowi przysługiwało prawo weta zawieszającego w zbyt szerokim zakresie, ponieważ do uchwalenia podważanego przez niego aktu prawnego obligatoryjna była zasada większości kwalifikowanej 2/3 głosów całkowitej liczby posłów (w par. 50 poprzedniej wersji dokumentu jako konieczną wskazano większość bezwzględną)39 .
Co więcej, zgodnie z nowo wprowadzonym par. 104 ustawy zasadniczej Prezydent otrzymał dodatkową prerogatywę pozwalającą mu powstrzymać albo odłożyć wy-dawanie przez parlament ustawy, której był przeciwny. Istota tego konstytucyjnego uprawnienia polegała na możliwości poddania, w okresie vacatio legis, przyjętego bądź wstrzymanego parlamentarnego aktu prawnego pod referendum ludowe, które ostatecznie przesądzało o jego racji bytu.
Wzmocnione zostały prezydenckie uprawnienia do rozwiązania parlamentu, okre-ślone w par. 53 konstytucji40. Nie wiązało się to, jak wcześniej, z wymogiem
przepro-39 M. Maksimaitis, Lietuvos prezidento..., s. 27–30. 40 M. Römeris, Lietuvos konstitucinės..., s. 374.
wadzenia nowych wyborów prezydenckich41. Niezwykle istotne jest to, że akt
oktrojo-wany rządu dyktatorskiego A. Smetony – wprowadzający nowy ustrój polityczny, zoktrojo-wany przez prawnika Robinsona Redsloba prezydentokracją42 – przyznał mu szerokie
upraw-nienia w zakresie kształtowania delegacji ustawodawczej43. W myśl par. 53 konstytucji
głowa państwa otrzymała prawo do wydawania dekretów w czasie sesji parlamentarnej lub w sytuacji braku ciała ustawodawczego44. Nie istniało w odniesieniu do nich
ogra-niczenie przedmiotowe. Oznaczało to, że dekrety Prezydenta nie były zarezerwowane dla wyjątkowych sytuacji i naglących okoliczności polityczno-państwowych. Doręczone administracji rządowej jako powierzone uprawnienia w sytuacjach zwyczajnych, niewy-magające parlamentarnego zatwierdzenia, mogły być przez Prezydenta unieważnione. Zakres prerogatyw prawodawczych Prezydenta na podstawie par. 53 konstytucji był tak szeroki, że w razie braku lub w wyjątkowej sytuacji konwokacji Sejmu Prezydent z mocy prawa zatwierdzał budżet państwa i zgodnie z par. 31 ustawy zasadniczej go reali-zował. Ponadto na podstawie par. 32 konstytucji Prezydent przejmował obowiązki Sejmu w zakresie ratyfikacji umów międzynarodowych, niewymagających pierwotnej aprobaty ciała legislacyjnego.
Tak szeroki zakres prerogatyw dla delegacji prawodawczej A. Smetony kształtował szczególną i nadzwyczajną pozycję ustrojową głowy państwa, czyniąc go naturalnym i autonomicznym podmiotem legislacyjnym, funkcjonującym obok ciała prawodaw-czego. Na skutek tego podstawowe różnice pomiędzy organem ustawodawczym a wy-konawczym zacierały się tak dalece, że w praktyce obydwa te organy, z naruszeniem konstytucyjnej zasady trójpodziału władzy, skupiły się w rękach Prezydenta. Kolejną kluczową prerogatywę Prezydenta konstytucja ustanowiła w zakresie postępowania przy dokonywaniu korekty lub całkowitej zmiany konstytucji. Ustawa zasadnicza z 1928 r. (par. 103 i 104) zakładała prawo do zainicjowania zmiany ustawy zasadniczej dla: le-gislatywy, egzekutywy – instytucji Prezydenta, oraz inicjatywy ludowej przysługującej grupie co najmniej 50 tys. obywateli. Wystąpienie z inicjatywą następowało przez wnie-sienie pod obrady parlamentu projektu, do którego uchwalenia konieczna była większość kwalifikowana, przy kworum wynoszącym 3/5 ustawowej liczby posłów.
Należy jednak zwrócić uwagę, że uchwała Sejmu w istocie nie rozstrzygała sprawy w definitywny sposób, ponieważ w ciągu 90 dni Prezydent i ewentualnie 50 tys. wyborców litewskich dysponowali prawem do odrzucenia uchwały i przeka-zania projektu pod głosowanie plebiscytowe. Jak zauważa A. Miller, akt oktrojowany wpisywał się w schemat postępowania proceduralnego przy zmianie ustawy zasad-niczej, uzależnionego od oczekiwanego rezultatu zainicjowanej zmiany i przyjętego stanowiska instytucji prezydenckiej.
41 A. Miller, op. cit., s. 66–67.
42 R. Redslob, Le regime parlamentaire, Marcel Giard, Paris 1924, s. 1.
43 Według M. Römerisa konstytucja z 1928 r. była już wyraźnie przygotowana, by zastąpić demokrację prezydentokracją (idem, Lietuvos konstitucinės..., s. 261–262).
44 M. Maksimaitis, Lietuvos valstybės konstitucijų istorija: XX a. pirmoji pusė. Monografija, Justitia, Vilnius 2005, s. 212.
Jak wynika z doświadczeń państw politycznie dojrzałych, powszechne głosowanie przynosi zazwyczaj pozytywny rezultat dla tych, którzy to głosowanie organizują. Kon-strukcja procedury prowadzącej do zmiany konstytucji mogła skutkować w pewnych okolicznościach sytuacją budzącą kontrowersje z punktu widzenia państwa o ustroju parlamentarnym. Projekt ustawy o zmianie konstytucji, zainicjowany przez 50 tys. wy-borców litewskich i przyjęty uchwałą przez kwalifikowaną większość wynoszącą aż 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych, nie zyskiwał mocy obowiązującej, a tym sa-mym nie występował w obiegu prawnym, kiedy głowa państwa ogłaszała plebiscyt, po-nieważ prezentowała przeciwstawny pogląd. Jak już wcześniej wspomniano, o aprobatę dla stanowiska Prezydenta nie było trudno, ponieważ mógł on wpływać na kampanię plebiscytową45 .
Konstytucja oktrojowana nakazywała Prezydentowi (par. 64) za przestępstwo służ-bowe lub zdradę stanu wszcząć sprawę karną przed naczelnym organem władzy sądow-niczej Litwy przeciwko szefowi rządu, członkom Rady Ministrów lub Kontrolerowi Państwowemu. Pozycję ustrojową głowy państwa wzmocniło przekazanie mu upraw-nień do desygnowania i odwoływania członków Rady Ministrów (par. 49). Zgodnie z par. 55 konstytucji przejęcie kontroli nad siłami zbrojnymi Republiki Litewskiej miało nastąpić przez powołanie głowy państwa na naczelnego dowódcę wojska litewskiego. Istotnym novum było, dobitnie ujęte w par. 50 nowej konstytucji, uprawnienie Prezyden-ta do dysponowania prawem desygnowania oficerów wszelkich rang46 .
Podsumowując, należy zauważyć, że celem konstytucji oktrojowanej było wypra-cowanie solidnego fundamentu dla systemu sprawowania władzy dyktatorskiej w pań-stwie przy ograniczonym funkcjonowaniu Sejmu47. Aleksandras Merkelis ocenia, że
ustanowienie porządku konstytucyjnego w duchu patriotyzmu służyło zalegalizowaniu zamachu stanu przeprowadzonego w grudniu 1926 r.48
V. Specyfika nowej konstytucji Litwy z 1938 r.
15 grudnia 1933 r. na generalnym zgromadzeniu członków partii Związku Narodow-ców A. Smetona został ogłoszony wodzem narodu49. W celu wzmocnienia autorytetu
45 A. Miller, op. cit., s. 16. 46 A.B. Zakrzewski, op. cit., s. 191.
47 A. Eidintas, Antanas Smetona and His Lithuania..., s. 180.
48 A. Merkelis, Antanas Smetona. Jo visuomeninė, kultūrinė ir politinė veikla, Vyčio paramos fondas, New York 1964, s. 740.
49 W pierwszej kolejności A. Smetona podjął działania zmierzające do całkowitego podporządkowa-nia sobie struktury Związku Narodowców, w którym pojawiły się tendencje do zwiększepodporządkowa-nia niezależności. Jak zauważa P. Łossowski, kryły się za tym niewyeliminowane w pełni siły stronników A. Voldemarasa. W tym celu A. Smetona zarządził nawet zjazd Związku Narodowców, który odbył się 15 grudnia 1933 r. Podczas zjazdu przedstawiony został projekt uchwały w sprawie zmiany statutu organizacji. Projekt zo-stał przyjęty jednogłośnie. Uchwała ta umożliwiła Prezydentowi przejęcie całej władzy w partii – od tej chwili kierownictwo Związku Narodowców podlegało w całości A. Smetonie. Najważniejszą nowością było konsekwentne wprowadzanie kultu wodza i zasady wodzostwa, potwierdzanie i ugruntowywanie
i legalnego przywództwa A. Smetony postanowiono rozpisać wybory do VI Sejmu Re-publiki Litewskiej50. Nowo wybrany Sejm (ostatnie wybory odbyły się 10 czerwca)
nie-mal całkowicie został podporządkowany partii Związku Narodowców posiadającej 42 z 49 mandatów. Tenże Sejm 11 lutego 1938 r. przyjął nową ustawę zasadniczą. Ustawa została wprowadzona do obiegu prawnego 12 maja 1938 r.51
Konstytucja składała się z 21 rozdziałów podzielonych na 156 artykułów. Struk-tura tekstu została zmieniona w stosunku do poprzedniej wersji dokumentu. W art. 3, w analogiczny sposób jak w polskiej ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r., uwydatniano znaczenie i charakter pozycji ustrojowej urzędu Prezydenta, przenosząc rozdział odnoszący się do niego przed przepisy ustrojowe regulujące organizację Sej-mu. W art. 1 zachowano zasadę suwerenności narodu. W nowej konstytucji Litwy nie zdefiniowano natomiast (tak jak w poprzedniej), jaki system rządów zostanie wprowa-dzony, dając tym samym możliwość odejścia od wcześniejszej formuły systemu rzą-dów parlamentarno-gabinetowych. Ograniczono się jedynie do zdefiniowania ustroju Litwy, nazywając ją republiką (art. 3)52. Zrezygnowano z zasady trójpodziału władzy,
przyjmując w art. 4 zasadę jednolitej i niepodzielnej władzy państwowej skupionej w rękach wodza53 .
Jeśli chodzi o sposób wyboru głowy państwa, w stosunku do poprzedniej wersji dokumentu nie dokonano znacznych zmian. Procedurę wyboru głowy państwa przez ,,szczególnych przedstawicieli narodu” określał art. 64 konstytucji. Zasady wyboru zo-stały ustalone i określone przez dekrety Prezydenta do ustawy zasadniczej. Przeniesie-nie punktu ciężkości z członków parlamentu na przedstawicieli narodów wybieranych przez lokalne administracje publiczne – jak zauważa M. Römeris, litewski prawnik i rektor Uniwersytetu Litewskiego im. Witolda Wielkiego w latach 1927–193954 –
mia-ło na celu przede wszystkim silne zaakcentowanie więzi gmia-łowy państwa z narodem i jednoczesne ukrycie więzi z parlamentem.
W nowym akcie prawnym zrezygnowano z dotychczasowej zasady odpowiedzial-ności konstytucyjnej i politycznej Prezydenta55. Jedynie w art. 73 pojawiła się zwięzła niekwestionowanego autorytetu przywódcy w kraju oraz w Związku Narodowców. A. Smetona został jednocześnie statutowym przywódcą Związku Narodowców, który mógł wyznaczać i odwoływać przewod-niczącego tejże organizacji; można go zatem nazwać liderem monopartii. Zarząd partii musiał postępować zgodnie z instrukcjami Prezydenta. Vide P. Łossowski, op. cit., s. 150; 1933 m. gruodžio 15 d. Lietuvių
tau-tininkų sąjungos visuotinio atstovų suvažiavimo protokolas, „Lietuvių tautau-tininkų sąjungos žinynas” 1933,
nr 1, s. 1; A. Eidintas, Antanas Smetona His Lithuania..., s. 120; L. Truska, Antanas Smetona ir jo laikai, Valstybinis Leidybos Centras, Vilnius 1996, s. 281.
50 Opublikowano w: Apygardų apskričių kandidatų į tautos atstovus sąrašai, „Vyriausybės žinios”, nr 537, 3 VI 1936.
51 Opublikowano w: ,,Vyriausybes żinios” 1938, nr 608. 52 L. Truska, op. cit., s. 304–317.
53 Constitutions of the Countries of the World. Lithuania, red. G. Flanz, Oceana Publications, New York 1992, s. 58.
54 S. Maculevičius, D. Baltrušiene, Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia, t. I: Państwo, Kraštotvarka, Kaunas 1999, s. 127–128.
wzmianka o odpowiedzialności głowy państwa i na podstawie tego artykułu przyznano mu immunitet materialny. Natomiast jeśli chodzi o prerogatywy głowy państwa, można zauważyć dalsze ich rozszerzanie. Prezydent posiadał znaczne uprawnienia w zakresie kształtowania prawa. Ustanowiono, że gdy organ ustawodawczy zostanie rozwiązany lub w przerwach między jego obradami, inicjatywa ustawodawcza przysługuje Prezy-dentowi (art. 110). Oznaczało to uprawnienie głowy państwa do wydawania dekretów zgodnie z przepisami bez ograniczeń przedmiotowych, znanych z innych modeli kon-stytucyjnych.
Na podstawie art. 138 konstytucji zagadnienia związane z obronnością i bezpie-czeństwem państwa litewskiego ujęto w dekretach prezydenckich, które mogły zostać zastąpione wyłącznie przez kolejne akty ustawodawcze Prezydenta. W myśl art. 97 znacznie zwiększyły się prerogatywy głowy państwa w zakresie sprawowania kontroli nad działalnością Rady Ministrów i administracji państwowej. Rada Ministrów została
de facto całkowicie podporządkowana Prezydentowi i ponosiła przed nim pełną odpo -wiedzialność polityczną. Zgodnie z regulacjami art. 100 konstytucji Prezydent zwo-ływał Radę Ministrów i kierował jej obradami, czuwał również nad pracami rządu. Na mocy art. 103 głowie państwa przysługiwało prawo pociągania premiera i jego gabinetu do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Sądem Najwyższym Litwy.
W zakresie obrony państwa Prezydent jako najwyższy przedstawiciel władzy za-chowywał znaczące uprawnienia mające związek z funkcją kierowania obroną państwa, co regulowały art. 133–143 konstytucji. Prezydent był naczelnym wodzem litewskich sił zbrojnych (art. 135) i jako głównodowodzący mianował i odwoływał wyższych do-wódców sił zbrojnych (art. 136). Postępowanie karne przeciwko dowódcy sił zbrojnych za przekroczenie uprawnień mogło zostać wszczęte wyłącznie za zgodą Prezydenta (art. 136)56 .
Jeśli chodzi o stosunki z Sejmem, ustawa zasadnicza z 1938 r. radykalnie zwięk-szyła zakres prerogatyw Prezydenta i de facto umożliwiała mu pełne podporządkowa-nie sobie całej struktury organizacyjnej państwa litewskiego. W myśl powyższej zasady ustrojowej Prezydentowi przyznano prawo rozwiązywania parlamentu w dowolnym czasie bez podawania powodów (art. 82). W art. 31 konstytucji przyjęto zasadę sesyj-ności prac Sejmu, przewidującą, że Sejm będzie obradował corocznie podczas dwóch sesji zwyczajnych: wiosennej (dwumiesięcznej) oraz jesiennej (trzymiesięcznej). Prezydentowi każdorazowo przysługiwało prawo zwołania i otwierania obrad Sejmu (art. 89), jak również zakończenia obrad Sejmu bez zachowania konstytucyjnie przewi-dzianych terminów (art. 87).
Postanowienia nowej ustawy zasadniczej utrwalały praktykę ograniczenia przez organ ustawodawczy prawa wydawania ustaw. Jak już wspominano, w opozycji do stopniowej dewaluacji władzy ustawodawczej wzrastała rola głowy państwa, czego prawne umocowanie zawarto w dekretach wydawanych przez samego A. Smetonę. Nato- miast zgodnie z art. 108 konstytucji prawo wniesienia projektu ustawy przysługiwało
wyłącznie Radzie Ministrów lub deputowanym (1/4 głosów ogólnej liczby deputowa-nych). Ponadto w procesie legislacyjnym projekt ustawy uchwalony przez Sejm był przedstawiany Prezydentowi, który w terminie ustawowym – nie później niż w ciągu 30 dni – go promulgował albo mógł zawetować i odesłać ze swoimi uwagami Sejmowi (art. 108). W przypadku odrzucenia uwag głowy państwa przez Sejm większością kwa-lifikowaną 3/5 ogólnej liczby deputowanych Prezydent podpisywał ustawę i zarządzał jej ogłoszenie, a na podstawie art. 109 konstytucji rozwiązywał organ ustawodawczy57 .
Jeżeli na pierwszych obradach nowo wyłoniony Sejm z inicjatywy 1/4 ustawowej liczby członków uchwalił tenże projekt ustawy względną większością, głowa państwa była zobligowana zarządzić ogłoszenie ustawy.
Ponadto dewaluacji uległo prawo Sejmu do opracowania projektu ustawy budże-towej państwa. Wprowadzanie jakichkolwiek zmian i poprawek przez władzę usta-wodawczą w odniesieniu do rządowego projektu tego dokumentu było możliwe w ograniczonym zakresie. Sejm nie miał prawa do obniżania wydatków budżetowych zaplanowanych w ustawach szczególnych, a także przewidywanych przez rząd w dłu-goterminowych planach gospodarczych (art. 114). Zgodnie z regulacjami zawartymi w art. 115 konstytucji na Sejmie ciążył obowiązek przedłożenia głowie państwa uchwa-lonego budżetu najpóźniej do zakończenia sesji jesiennej. W przypadku gdy Sejm został rozwiązany bądź gdy w terminie nie uchwalono ustawy budżetowej, to na władzy wykonawczej, a dokładnie na rządzie, spoczywał obowiązek przedstawienia Prezyden-towi projektu ustawy budżetowej do zatwierdzenia (art. 117)58. W rezultacie, zgodnie
z art. 118 konstytucji, po zatwierdzeniu budżetu Prezydent zarządzał jego ogłoszenie w odpowiednim dzienniku urzędowym.
Natomiast w zakresie postępowania przy zmianach lub uzupełnieniu ustawy za-sadniczej inicjatywa należała do organów egzekutywy bądź 1/2 ustawowej liczby członków Sejmu (art. 152). Projekt konstytucji należało przyjąć kwalifikowaną więk-szością 3/5 głosów ogólnej liczby posłów (art. 153). Po wprowadzeniu jakichkolwiek zmian i poprawek przez Sejm nowelę przedstawiano Prezydentowi, który na mocy art. 154 konstytucji promulgował ją i zarządzał jej ogłoszenie albo rozwiązywał Sejm. W tej drugiej sytuacji projekt zmiany konstytucji zostałby wprowadzony do porządku prawnego, jeżeli nowo wyłoniony Sejm – na wniosek 1/2 ustawowej liczby jego członków – na pierwszych obradach uchwaliłby nowelizację większością 3/5 głosów ogólnej liczby posłów. Usunięto zatem możliwość poddania projektu ustawy pod referendum59 .
Ponadto głowa państwa na podstawie art. 139 konstytucji w wypadku klęski ży-wiołowej, katastrofy i zamieszek wprowadzała na terytorium Litwy stan nadzwyczajny. Posiadała także szerokie kompetencje w zakresie podejmowania decyzji o ogłaszaniu mobilizacji, wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju (art. 141)60 .
57 Opublikowano w: ibidem . 58 A.B. Zakrzewski, op. cit., s. 14.
59 P. Kierończyk, Litewskie konstytucje..., s. 91–92.
Powyżej ukazano ocenę obowiązującej do 1940 r. ustawy zasadniczej, która gwa-rantowała Prezydentowi A. Smetonie praktycznie władzę absolutną, dawała możli-wość naruszania aktów prawnych przez wydawanie nowych, rygorystycznych dekre-tów, a także umożliwiała łamanie praw człowieka i ograniczenie podstawowych praw i wolności obywateli przez wprowadzenie na całym terytorium Litwy stanu wojennego. Trzeba się zgodzić z opinią Franciszka Charwata, który stwierdził, że „po kolejnej przyjętej ustawie zasadniczej Smetona zajął stanowisko już nie tylko głowy państwa, ale Führera narodu”61 .
Należy zwrócić uwagę na podobieństwa litewskiej ustawy zasadniczej do polskiej konstytucji z 1935 r., np. w kwestiach związanych z odpowiedzialnością polityczną głowy państwa przed parlamentem, procedurą zmiany konstytucji, procesem legisla-cyjnym, procedowaniem ustawy budżetowej czy możliwością rozwiązania parlamen-tu przez Prezydenta. Zauważalna jest podobna pozycja ustrojowa polskiej i litewskiej głowy państwa. Należy przyjąć hipotezę badawczą, że prerogatywy obu prezydentów zgodnie z obiema ustawami zasadniczymi są w istocie podobne – przewidywały one nadanie Prezydentowi prawa wydawania dekretów posiadających moc prawną, w tym także dekretów z mocą ustawy, bez żadnych ograniczeń przedmiotowych, możliwość całkowitego podporządkowania Prezydentowi rządu, ograniczenie roli instytucji usta-wodawczej do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej62 .
W 1940 r. Litwa znalazła się w rosyjskiej strefie wpływów. Radzieckie ultimatum i wkroczenie sił zbrojnych Rosji Radzieckiej poskutkowało ucieczką A. Smetony za granicę. Litwa, tak jak pozostałe kraje bałtyckie, została wcielona do ZSRR63. Sytuacja
polityczna, która ukształtowała się na początku drugiej wojny światowej, nie uległa zmianie aż do 11 marca 1990 r., kiedy ówczesna Rada Najwyższa Litewskiej Socja-listycznej Republiki Radzieckiej wydała deklarację o odrodzeniu niepodległego pań-stwa litewskiego i tym samym uchyliła narzuconą ustawę zasadniczą Litewskiej So-cjalistycznej Republiki Radzieckiej z 20 kwietnia 1978 r. Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego uznał kontynuację państwa litewskiego z okresu dwudziestolecia między-wojennego za legalną na podstawie restytuowanej, ostatniej przedwojennej konstytucji z 1938 r.64 Ze względu na autorytarny charakter konstytucja z 1938 r. przetrwała niecałe
dwa lata. W połowie czerwca 1991 r. postanowiono zlecić Radzie Najwyższej Repu-bliki Litewskiej opracowanie nowej ustawy zasadniczej i uchwalenie jej w drodze re-ferendum 25 października tego samego roku. Nowa wersja dokumentu była wynikiem racjonalnego kompromisu pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami idei budowania
61 F. Charwat, Litwa współczesna, Wykład wygłoszony dnia 15 maja 1939 r. na kursie dla urzędników służby zagranicznej, maszynopis powielony ze zbiorów Biblioteki Narodowej, s. 32.
62 Ibidem, s. 25.
63 Szerzej na temat prawnego aspektu aneksji i ustroju: M. Römeris, Lietuvos sovietizacija 1940–1941 .
Istorinė Lietuvos sovietizacijos apžvalga ir konstitucinis jos įvertinimas, Lituanus, Vilnius 1989, s. 441–496;
A. Eidintas, Antanas Smetona. Politinės biografijos bruožai, Mintis, Vilnius 1990, s. 172–174.
64 Aukščiausiosios Tarybos – Atkuriamojo Seimo pirmosios eilinės sesijos trečiojo posėdžio stenograma, Dokumento nr 3, 11.03.1990
państwa litewskiego opartego na systemie politycznym gwarantującym Prezydentowi silną pozycję ustrojową. Ostatecznie przyjęto rozwiązanie kompromisowe – koncepcję ustroju państwa opartego na systemie semiprezydenckim65 .
VI. Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania, trzeba zaznaczyć, że Smetonowska wizja auto-rytaryzmu była subtelniejsza od władzy hitlerowskiej czy stalinowskiej; była wzorowa-na w zwzorowa-nacznym stopniu wzorowa-na przykładzie włoskim. Ugruntowała owzorowa-na wieloletni autorytet przywódcy jako stabilizatora systemu politycznego państwa litewskiego.
Oceniając przepisy powyższych ustaw zasadniczych, należy stwierdzić, że zmie-rzały one przede wszystkim w kierunku uznania autorytarnych rządów quasi-legalne-go statusu, czequasi-legalne-go rezultatem była konstytucja z 1938 r. Autokrata A. Smetona czynił próby na rzecz legitymizacji sprawowanej przez siebie władzy. W ocenie Władysława Teofila Kuleszy ustawa zasadnicza z 1928 r. zawierała przepisy legitymizujące auto-rytarny system polityczny na Litwie66. Oktrojowana konstytucja z 1928 r. oparta
zo-stała na sprawdzonych dziewiętnastowiecznych przepisach prawa, określających za-kres uprawnień głowy państwa i Rady Ministrów. Za Waldemarem Paruchem można wskazać takie elementy, jak proces tworzenia prawa umożliwiającego ograniczenie roli opozycji, polaryzacji na linii elita rządząca – opozycja antysystemowa67.
Nato-miast Konstanty Grzybowski zwraca uwagę na pozycję strażnika konstytucji w sys-temie autorytarnym, w którym autokrata za pomocą nadanych sobie prerogatyw, nie przestrzegając obowiązujących norm prawnych, stabilizował porządek aksjologiczny oraz polityczny w sytuacji zagrożenia, tj. w czasie, gdy instytucje państwowe koncen-trujące władzę typu potestas stawały się niewystarczające w stosunku do złożoności zaistniałych zdarzeń i skali zagrożenia.
Sejm litewski został pozbawiony prawa inicjatywy ustawodawczej68.
Postępowa-nie to było w pewnym stopniu pozbawione sensu, gdyż de iure Litwa w dalszym ciągu utrzymała status państwa o parlamentarno-gabinetowej formie rządów69. W okresie
obowiązywania oktrojowanej ustawy zasadniczej efektywnie stabilizowano system polityczny Litwy. Pomimo konfliktów wewnątrz ugrupowania sprawującego wła-dzę oraz między A. Voldemarasem a A. Smetoną finalny pojedynek w partii Związ-ku Narodowców zdecydowanie wygrał ten drugi, co ostatecznie ustabilizowało jego
65 Tekst rosyjski: Sbornik dokumentov Verchovnogo Litovskoj Respubliki i Prezidiuma Verchovnogo
Soveta Litovskoj Respubliki, t. 1, Vilnius 1991, s. 36–62.
66 W.T. Kulesza, Direct Democracy Institutions in Authoritarian States in Pre-War Europe, ,,Miscellanea Historico-Iuridica” 2016, nr 2.
67 W. Paruch, Autorytaryzm w Europie XX wieku. Zarys analizy politologicznej cech systemu
politycz-nego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K” 2009, vol. XVI, nr 1, s. 139.
68 W.T. Kulesza, op. cit., s. 128.
dyktatorski system sprawowania rządów70. Historyk Liudas Truska stwierdził, że de-
mokratyzacja na Litwie nigdy nie nastąpiła, co jest wyraźnie widoczne w samej konstytucji z 1938 r.71 Inny badacz, Marius Kundrotas, stoi w opozycji do L. Truski
i uważa, że nawet konstytucja z 1938 r. – podobnie jak sam reżim – wykazywała cechy charakterystyczne dla demokracji o modelu prezydenckim, a wysiłki głowy państwa na rzecz demokratyzacji państwa zostały udaremnione na skutek niekorzystnych oko-liczności zewnętrznych72 .
Warto w tym miejscu odwołać się do poglądów badaczki współczesnych systemów politycznych, Ewy Nowackiej, która w swojej monografii pt. Współczesna myśl
poli-tyczna wyróżniła dwa rodzaje państwa: państwo prawne oraz państwo prerogatywne.
Państwo litewskie po oktrojowaniu konstytucji z 1928 r. oraz konstytucji z 1938 r. stało się państwem prerogatywnym, charakteryzującym się blokowaniem przez reżim A. Smetony wszelkich ograniczających jego rządy norm prawnych73. Tendencje
auto-kratyczne zauważalne były wówczas w wielu krajach europejskich, Litwa nie stanowiła wyjątku. Rozwiązania systemowe przyjęte przez Litwę w 1928 r. znalazły zastosowanie również w międzywojennej Polsce, w konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.
Bibliografia
Źródła
1933 m. gruodžio 15 d. Lietuvių tautininkų sąjungos visuotinio atstovų suvažiavimo protokolas, „Lietuvių tautininkų sąjungos žinynas” 1933, nr 1.
Aukščiausiosios Tarybos – Atkuriamojo Seimo pirmosios eilinės sesijos trečiojo posėdžio stenograma, Dokumento nr 3, 11.03.1990.
„Laikinosios Vyriausybes Żinios”, nr 37, 12 VI 1920.
Miller A., Nowa Konstytucja Państwa Litewskiego, F. Hoesick, Warszawa 1930.
Römer M., Organizacja władzy politycznej w rozwoju konstytucyjnym Republiki Litewskiej, ,,Wydawnictwa Grup Polskich Porozumień Prawniczych z Zagranicą” 1939, z. 4.
Römeris M., Lietuvos konstitucinės teisės paskaitos, Mintis, Vilnius 1990.
Römeris M., Lietuvos sovietizacija 1940–1941 . Istorinė Lietuvos sovietizacijos apžvalga ir kons-titucinis jos įvertinimas, Lituanus, Vilnius 1989.
Sbornik dokumentov Verchovnogo Litovskoj Respubliki i Prezidiuma Verchovnogo Soveta Litovskoj Respubliki, t. 1, Vilnius 1991.
Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), Kaunas 1920. Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), Kaunas 1922. Steigiamojo Seimo Darbai (Stenogramy Sejmu Ustawodawczego Litwy), Kaunas 1926.
70 L. Mitkiewicz, Wspomnienia kowieńskie 1938–1939, Bellona, Warszawa 1990, s. 51–52. 71 L. Truska, op. cit., s. 206.
72 M. Kundrotas, Lietuva tautininkų epochoje: tarp autoritarinės diktatūros ir konsoliduotos
demo-kratijos, ,,Istorija” 2010, nr 3, <http://www.istorijoszurnalas.lt/index.php?option=com_content&view=
article&id=256&Itemid=66>, dostęp 6 VI 2020.
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. nr 44, poz. 267. „Vyriausybės Žinios”, nr 100, 12 VI 1922.
„Vyriausybės Žinios”, nr 100, 6 VIII 1922. „Vyriausybės Žinios”, nr 275, 25 V 1928. ,,Vyriausybes Žinios” 1938, nr 608.
Piśmiennictwo
Blejere D., Butulis I., Zunda A., Stranga A., Feldmanis I., Istoriâ Latvii. XX vek, Zvaigzne, Riga 2005.
Charwat F., Litwa współczesna, Wykład wygłoszony dnia 15 maja 1939 r. na kursie dla urzędników służby zagranicznej, maszynopis powielony ze zbiorów Biblioteki Narodowej.
Constitutions of the Countries of the World. Lithuania, red. G. Flanz, Oceana Publications, New York 1992.
Eidintas A., Antanas Smetona and His Lithuania. From the National Liberation Movement to an Authoritarian Regime (1893–1940), Brill, Leiden–Boston 2015.
Eidintas A., Antanas Smetona. Politinės biografijos bruožai, Mintis, Vilnius 1990.
Frankiewicz A., Kontrasygnata aktów urzędowych Prezydenta RP, Zakamycze, Kraków 2004. Garlicki L., Łossowski P., Wstęp, [w:] Konstytucja Estonii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
1997.
Kasparavičius A., Parlamentarizmo ir politinės kultūros problemos Lietuvoje 1920–1926 metais, ,,Parlamento Studijos” 2006, nr 6.
Kierończyk P., Litewskie konstytucje z okresu międzywojennego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2000, t. VII.
Kierończyk P., O specyfice pierwszych konstytucji państw bałtyckich, „Studia Iuridica Toruniensia” 2013, t. XIII.
Kierończyk P., Państwo bez parlamentu. Kilka uwag do międzywojennej historii konstytucjona-lizmu litewskiego, „Przegląd Sejmowy” 2003, nr 4(57).
Kierończyk P., Wizja silnego parlamentu w pierwszych konstytucjach państw bałtyckich, „Zeszy-ty Naukowe Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji” 2006, nr 2.
Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986. Kundrotas M., Lietuva tautininkų epochoje: tarp autoritarinės diktatūros ir konsoliduotos
demo-kratijos, ,,Istorija” 2010, nr 3.
Kulesza W.T., Direct Democracy Institutions in Authoritarian States in Pre-War Europe, ,,Miscellanea Historico-Iuridica” 2016, nr 2.
Lietuvos Valstybes Tarybos protokolai, red. A. Eidintas, R. Lopata, Mokslas, Vilnius 1991. Łossowski P., Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918–1934),
Ossolineum, Wrocław 1972.
Maculevičius S., Baltrušiene D., Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia, t. I: Państwo, Krašto- tvarka, Kaunas 1999.
Maksimaitis M., Lietuvos prezidento konstitucinio statuso raida 1918–1940 . Prezidentas valsty-binės valdžios institucijų sistemoje, Mes, Vilnius 2011.
Maksimaitis M., Lietuvos valstybės konstitucijų istorija: XX a. pirmoji pusė. Monografija, Justi-tia, Vilnius 2005.
Maksimaitis M., Mažasis seimas – ryškus epizodas Lietuvos parlamentarizmo raidoje, ,,Jurispru-dencija” 2000, nr 9.
Merkelis A., Antanas Smetona. Jo visuomeninė, kultūrinė ir politinė veikla, Vyčio paramos fondas, New York 1964.
Nowacka E., Współczesna myśl polityczna, Oficyna Wydawnicza Text, Kraków 2003. Ochmański J., Historia Litwy, Ossolineum, Wrocław 1990.
Paruch W., Autorytaryzm w Europie XX wieku. Zarys analizy politologicznej cech systemu po-litycznego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K” 2009, vol. XVI, nr 1.
Pirmosios mūsų valstybės konstitucijos: keliai ir takeliai, Lietuvos konstitucinė teisė: raida, institucijos, teisių apsauga, savivalda, red. M. Maksimaitis, E. Jarašiūnas, T. Birmontienė, Mykolo Romerio Universitetas, Vilnius 2007.
Redslob R., Le regime parlamentaire, Marcel Giard, Paris 1924.
Truska L., Antanas Smetona ir jo laikai, Valstybinis Leidybos Centras, Vilnius 1996. Vaičenonis J., Lietuvos prezidentai (Mažieji pasakojimai apie Lietuvą), Šviesa, Kaunas 2007. Wisner H., Litwa. Dzieje państwa i narodu, Mada, Warszawa 1999.
