Kazimierz Tobolski
Stan poznania Lednickiego Parku
Krajobrazowego i proponowane
formy ochrony przyrody
Studia Lednickie 4, 47-57
1996
K A Z IM IE R Z T O B O L S K I In stytut B adań C zw arto rzęd u U n iw ersytetu im . A dam a M ick iew icza
S T A N P O Z N A N IA P R Z Y R O D Y L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O I P R O P O N O W A N E F O R M Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y
W S T Ę P
W artykule zam ieszczono w ażniejsze tezy czterech referatów , które au to r w ygłosił podczas konferencji w dniach od 30 m aja do Iczerw ca 1994 ro k u 1, pośw ięconej o ch ro nie przyrody i zasobów kulturow ych w parkach krajobrazow ych. Ten, z konieczności uproszczony, sposób prezentacji bogatego zbioru inform acji, p rzedstaw iony podczas konferencji w oddzielnych referatach:
— P roblem y m etodyczne zw iązane z grom adzeniem dan y ch o parkach k rajo b ra zow ych;
— S tan po zn an ia przyrody L ednickiego Parku K rajobrazow ego i jeg o najcenniejsze w alory (w spólnie z J. B ednorzem );
— P aieośrodow isko obu parków ja k o punkt odn iesien ia d la oceny sto p n ia p rze kształcenia ich w spółczesnej przyrody;
— Propozycje działań praw no-adm inistracyjnych i projekt sieci form ochrony p rzy rody i k u ltury w obu P arkach (w spólnie z J. B ednorzem , W . D zieduszyckim , M . K u pczykiem i Z. K urnatow ską);
je s t n astępstw em odm ow y o publikow ania całego p o k ło sia konferencji w form ie książkow ej, o k tó rą organizatorzy bezskutecznie zabiegali w M inisterstw ie O chrony Środow iska, Z asobów N aturalnych i L eśnictw a2. Skom asow anie dużej liczby faktów w zw artym , książkow ym w ydaw nictw ie m iało na celu zarów no popularyzow anie z ło żonych problem ów ochrony p rzyrody w obrębie dw óch sw oistych park ó w k rajo b ra zow ych — L ednickiego Parku K rajobrazow ego i N adgoplańskiego P arku T y siąclecia
1 K o n fe ren c ja pt. „Parki krajo b razo w e: N a d g o p lań sk i i L ed n ick i — stra te g ia o ch ro ny ich z a so b ó w przy ro d n iczych i k u ltu ro w y c h ” , K ru szw ica i L ed n o g óra, 30 V - 1 V I 1994.
- Z e s p ó l O c e n iają c y d /s E du k acji E ko lo g iczn ej M in iste rstw a O Ś Z N iL nie z aszereg o w ał tem atyk i k o n ferencji d o p rzed sięw zięć o ch a ra k terz e m ięd zy reg io n aln y m lub o g ó ln o p o lsk im . N ie zm ien i! też tej o ceny po nadesłan iu d o d atk o w e g o u zasad nien ia o raz przych y ln ej o p in ii D y re k to ra D ep artam en tu O c h ro n y Przy ro d y teg o ż M in isterstw a.
— ja k i przedstaw ienie m ożliw ie w yczerpującej inform acji o aktualnym stanie zba dania środow iska przyrodniczego, syntetycznego scharakteryzow ania posiadanych za sobów przyrodniczych i kulturow ych i na tym tle naszkicow ania w ytycznych dla dalszej ich ochrony.
W iedza o stanie środow iska przyrodniczego i kulturow ego obu Parków oraz w y m iana d ośw iadczeń o sposobach realizacji ochrony przyrody żyw ej, nieożyw ionej i dziedzictw a kulturow ego je s t szczególnie potrzebna w obec ustaw ow ego obow iązku — sporządzenia planu ochrony parku krajobrazow ego3. O publikow anie nagrom adzo nych inform acji o przyrodzie L ednickiego Parku K rajobrazow ego m oże w korzystny sposób w płynąć na przyśpieszenie w ykonania tego planu a także pozw oli znacznie obniżyć koszt opracow ania.
Sw oistość sąsiadujących ze sobą w ym ienionych Parków K rajobrazow ych polega m iędzy innym i na tym , że w iększość ich pow ierzchni należy do intensyw nie u ży tk o w anych agrocenoz, które często kryją bogactw o zabytków k u ltury m aterialnej. Je d n o cześnie oba Parki łączy kilka podobieństw przyrodniczych, ja k i d ziedzictw a archeo- logiczno-historycznego.
Podobna je s t struktura ich krajobrazów , polegająca na tym , że tereny intensyw nie użytkow ane rolniczo otaczają centralnie w obu p ark ach położone akw eny je z io r ry n now ych. Z biorniki je z io rn e także kryją osobliw ości przyrodnicze oraz archeologiczne i historyczne. R ów nież p okryw a leśn a obu Parków je s t niew ielka. W N adgoplańskim Parku T ysiąclecia lasy nie p rzek raczają siedm iu procent pow ierzchni, a w Lednickim Parku K rajobrazow ym użytki rolne zajm ują aż 77,5% je g o pow ierzchni.
Potrzeba zgodnego łączenia zadań ochroniarskich z gospodarczym funkcjonow a niem obszarów położonych w tych Parkach K rajobrazow ych polega m iędzy innym i na dążeniu do nie u szczuplania dotychczasow ej gospodarki rolniczej i turystyki, z je d noczesną koniecznością zachow ania d ziedzictw a przyrodniczego i kulturalnego. Te z pozoru sprzeczne sfery egzystencji n ak ład ają w pierw szym rzędzie pow inność rz e telnej i profesjonalnej popularyzacji parków , uw ypuklając w przystępny sposób ich zadania, specyfikę i w alory. Z ad an ia popularyzacyjne pow inny trafiać do w szystkich grup odbiorców , w ykorzystując całą d ostępną w ielość postaci i sposobów edukacji, unikając jed n o cześn ie nieuzasadnionej nadgorliw ości m nożenia rygorów bez m ożli w ości ich egzekw ow ania.
Drogi w iodące do tak zakreślonego celu najlepiej p o trafią w ytyczyć podstaw y na ukow e. D latego w iele m iejsca w trakcie trzydniow ej konferencji zajęły inform acje o aktualnym stanie poznania naukow ego obu parków oraz n aśw ietlenie problem atyki w ynikającej ze złożoności zadań ochroniarskich i gospodarczego użytkow ania w p ar kach krajobrazow ych.
Z akres poruszanej problem atyki nie dotyczy tylko obu om aw ianych Parków K rajo brazow ych, lecz w ykracza daleko p o za ich granice. W w ielu przypadkach m ógłby
3 W L ed n ick im Park u K rajo b razo w y m ju ż k ilk a lat tem u , je s z c z e w trakcie p rac leg islacy jn y ch nad u staw ą o o ch ro n ie p rzyrody z d n ia 16 p aździern ik a 1991 (au to r byl e k sp ertem po d k o m isji sejm o w ej, pracującej n ad u staw ą o o c h ro n ie przy ro d y — por. D en isiu k, 1992) p o d jęto staran ia o rea liz a c ję op raco w an ia, które by ło b y w zorem d la p rzy szłeg o plan u och ro n y p ark u k rajo b razo w eg o (K asprzak , T o b o lsk i 1992). M ateriały z L e d n ick ie g o Park u K rajo b razo w eg o p o służy ły tak że do testo w an ia niek tó ry ch w arian tó w p ó źn iejszych założeń d o pro g ram u rea lizacy jn eg o planu o c h ro n y p a rk ó w k rajo b razo w y ch i n arodow ych.
zainteresow ać służby d ziałające na innych terenach ustaw ow o chronionych w całym kraju.
Parki K rajobrazow e — L ednicki i N adgoplański — w yróżnia niezły stopień na ukow ego zbadania, który w połączeniu z aktyw nością popularyzatorską doprow adził do nagrom adzenia sporej ilości dośw iadczeń. A m bicją organizatorów konferencji było rów nież p okazanie w łasnego dorobku. N iestety, udało się go udostępnić tylko grupie osób uczestniczących w konferencji, poniew aż do tej pory m ateriały konferencyjne spoczyw ały w szufladach a d zisiaj, z dużym opóźnieniem , tylko część z nich p u b li kujem y na łam ach S tudiów L ednickich.
S T A N P O Z N A N IA P R Z Y R O D Y L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
D otychczasow y stan poznania przyrody L ednickiego Parku K rajobrazow ego za w dzięczam y aktyw ności M uzeum Pierw szych Piastów na L ednicy. T a instytucja kultury p odczas ostatnich kilkunastu lat sw ojej dw udziestosiedm ioletniej działalności p rzy czy niła się do w ydatnego w zbogacenia bardzo skąpej do n ied aw n a w iedzy o przyrodzie tego P arku i je g o najbliższego otoczenia.
Do ko ń ca lat siedem dziesiątych o b szar późniejszego Parku K rajobrazow ego zn aj d ow ał się w „cieniu” zainteresow ań w iększości przyrodników , C o praw da, nieliczne opublikow ane doniesienia florystyczne sygnalizow ały m iędzy innym i obecność rzad kich roślin w odnych w jez io rz e L ednica, n ie zdołały je d n a k pobudzić do bardziej w nikliw ej oraz regularniejszej p enetracji zbiorników jezio rn y ch ani ich lądow ego o to czenia. Jednym ze zw iastunów atrakcyjności przyrodniczej je z io ra L ednica było od k ry cie przez D ąm bską (1971) now ego d la Polski gatunku z grupy glonów w yższych — ram ienicy Tolypella glom erata, czy też ju ż w latach 1 9 2 8 - 1929 p o d jęte przez ks. dra W aw rzyniaka, lecz zapom niane, badania g lonów z w ierzchnich w arstw osadów dennych tego jeziora.
P otrzeba p o znania przyrody przyszłego P arku K rajobrazow ego była inspirow ana przez archeologów i etnografów zw iązanych z M uzeum P ierw szych Piastów . C oraz intensyw niej odsłaniane bogactw o archeologiczne tego obszaru oraz otw artość arch eo logów i historyków na now oczesne, kom pleksow e m etody b ad ań , które zaczęły zdo byw ać uznanie, stw orzyły korzystny klim at d la kilku w ażnych inicjatyw . Ż adna z nich nie pom inęła badań sfery przyrodniczej poniew aż nie zagłuszano poglądu o tym , że ten o b szar stw arza o k azję do w zb o g acen ia p rac archeologicznych, h istorycznych i etno- graficzno-dem ograficznych o dotąd pom ijane fakty przyrodnicze. R zeczyw iście, ju ż p ierw sze w yniki analiz okazały sw oją przydatność przy sporządzaniu opisów oraz charakterystyki środow isk p rzyrodniczych daw nych społeczności, zw łaszcza z czasów w czesnego średniow iecza (Tobolski 1989).
K orzystną inicjatyw ą sprzyjającą poznaniu w spółczesnej i m inionej przyrody, było pow ołanie w 1982 roku interdyscyplinarnego zespołu do bad ań regionu L ednicy (K ur natow ska 1989, D zięciołow ski, G órecki 1989). To unikalne w m u zealnictw ie archeo- logiczno-etnograficznym zdarzenie doprow adziło do w spółpracy przyrodników (obok w cześniej ju ż pracujących antropologów także botaników , paleoekologów , h y drobio logów , geografów , geologów , gleboznaw ców , chem ików , fizyków ), architektów , ar
cheologów (w tym rów nież podw odnych z U niw ersytetu M ikołaja K opernika w T o runiu, penetrujących dno je z io ra L ednica), historyków m ediew istów , historyków sztuki, etnografów , dem ografów . Interdyscyplinarny zespół patronow ał niem al w szystkim b a daniom w spółczesnej oraz m inionej przyrody. Z daniem K urnatow skiej (1993) “ ...inter dyscyplinarne bad an ia lednickie m ogą stanow ić w zorzec dla podobnych przedsięw zięć badaw czych w innych regionach W ielkopolski, a zarazem zaczyn w ielokierunkow ych badań p orów naw czych...” (I.e. s. 11).
D alszą sprzyjającą okolicznością, stym ulującą b ad an ia przyrodnicze, b yły starania o pow ołanie L ednickiego P arku K rajobrazow ego a następnie utw orzenie tego Parku w 1988 roku, co je szcze korzystniej oddziaływ ało na postęp prac badaw czych (Ka- szubkiew icz 1991).
S tarania M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy doprow adziły do utw orzenia P racow ni Paleoekologicznej. Jej podstaw ow ym celem było grom adzenie m ateriałów , w stępne ich opracow anie i w spółudział w ich naukow ym zbadaniu. T e prace były zespolone z popularyzacją, edukacją o raz dydaktyką na poziom ie uniw ersyteckim . N a podstaw ie zaw artego porozum ienia o w spółpracy z d nia 4 stycznia 1990 roku, P ra cow nia Paleoekologiczna M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy b y ła przez pięć lat pow iązana w ięzam i naukow ym i i dydaktycznym i4 z U niw ersytetem im . A. M ic kiew icza w P oznaniu. Przez ten czas też pełniła rolę stacji terenow ej U A M , niestety nieform alnie5.
R ezultaty w ielu badań, zw łaszcza odnoszących się do poznania p rzeszłości ek o logicznej rejonu je z io ra Lednicy i okolic G iecza, bardzo szybko doprow adziły do ufor m ow ania płaszczyzny historycznej dla ekologii i lim nologii, dzięki której uzyskano szersze, w łaśnie z historycznej perspektyw y, k ierow ane spojrzenie na w spółczesne układy ekologiczno-lim nologiczne. M ożliw ość taka je s t w iarygodnym punktem o d n ie sienia dla prognozow ania przyszłych zdarzeń a zw łaszcza przy konstruow aniu podstaw racjonalnego użytkow ania tego obszaru (T obolski 1989, 1990).
B adania przyrody nieożyw ionej L ednickiego Parku K rajobrazow ego dotyczą za rów no słabo poznanej genezy obszaru, je g o geologii i geom orfologii (Skoczylas 1989, 1990, Stankow ski 1989,6 T obolski, L itt 1994) ja k i w yczerpującego opracow ania pe- dosfery oraz zbiorników akum ulacji b io g en iczn ej. B adania pokryw y glebow ej ro zp o czął w 1982 roku przedw cześnie zm arły prof, d r hab. W . D zięciołow ski i są ow ocnie kontynouw ane przez profesorów A. M ocka i S. D rzym ały (D rzym ała, M ocek 1989). R ezultaty trw ającej je szcze inw entaryzacji zagłębień w ypełnionych osadam i lim nicz- nym i i torfow ym i tylko w m ałej części zostały opublikow ane (H offa 1991, K ow alew ski, W iśniew ski 1994).
P oznanie w spółczesnej przyrody L ednickiego Parku K rajobrazow ego zm ierzało
4 Je dn y m z o w o có w w sp ó łp racy dyd ak ty czn ej są u dane d y sertacje m ag istersk ie, z w ła sz c z a osó b stu diu jący ch try b em in d y w idu aln y m , którzy w tej „n iefo rm aln ej” stacji terenow ej U A M zn aleźli d obre w arunki dla prac teren o w y ch i kam eralnych.
5 P o u p ły w ie pięciu lat p o ro zu m ien ie w ygasło, g d y ż nie z o sta ło p rzez U n iw ersy tet im . A . M ick iew icza p rolongow ane. N ie u d ało się też stw o rzy ć stały ch stru k tur, zd o ln y ch d o m o nito ro w an ia obszaru L P K ani je g o kilku w ażnych elem en tó w (np. w ram ach z in teg ro w an eg o m on itoring u śro d o w isk a przyro d n iczeg o ).
6 D la L edn ick ieg o Park u K rajo b razo w eg o nie w y k o n an o do tąd n o w o czesnej i w iary g o d n ej m apy geo m orfo lo g icznej, pon iew aż g e n e zę tego obszaru tłu m a cz ą aż dw ie teo rie deg lacjacji: a realn a i frontalna.
g łów nie do o kreślenia zasobów przyrodniczych tego terenu. Jednak ze w zględu na nieznane do niedaw na b o g actw o oraz nienajgorszy stan różnorodności biologicznej, prace z założenia inw entaryzacyjne szybko m usiały zm ienić zakresy opracow ań w y k raczających poza zadania oceny zasobów przyrodniczych. T ak b yło w przypadku inw entaryzacji flory roślin naczyniow ych (Jackow iak, T obolski 1993) i ornitofauny (B ednorz, K osiński 1993). F auna p taków tego Parku d oczekała się ju ż u jęcia syntety c znego i na podstaw ie ptaków — w ażnej grupy bioindykatorów , oparto w aloryzację środow iska przyrodniczego (B ednorz, K osiński, w tym tom ie). Do tej pory tylko ro ślinność w o d n a i b ag ien n a je z io ra L ed n ica zo stała zbadana p o d w zględem fitosocjo- logicznym (Podolski 1991) a w końcow ej fazie o p raco w an ia znajduje się fitosocjo- logiczne studium zbiorow isk synantropijnych, ze szczególnym uw zględnieniem roślin ności segetalnej (Jackow iak, inf. ustna). O statnio prof. J. B anaszak po d jął regularne b ad an ia entom ofauny, p rzed e w szystkim błonków ek, w ażnego k o m p o n en ta struktur ekologicznych w krajobrazie zdom inow anym przez agrocenozy. T eksty podsu m o w u ją c e etap badań je z io ra L ed n ica ogłosili m iędzy innym i prof. B urchardt i w spółpra cow nicy w pakiecie publikacji w zbiorow ym opracow aniu pt. „S truktura i fu n k cjo n o w anie w ybranych ekosystem ów jezio rn y ch poddanych antropopresji” 7 a p o d redakcją K urnatow skiej8 u k azał się w 1993 roku zb ió r syntez w ażniejszych b adań interdyscy plinarnych.
R O L A B A D A Ń N A U K O W Y C H W P A R K A C H K R A JO B R A Z O W Y C H
G rom adzenie w iedzy o zasobach p rzyrodniczych i kulturow ych k ażd eg o parku krajobrazow ego p ow inno się stać w ażną pow innością realizacy jn ą zadań, dla których ta fo rm a ochrony została pow ołana. N agrom adzona i u porządkow ana w iedza um ożliw ia w y b ó r najkorzystniejszych w ariantów postępow ań służących ochronie. W parkach krajobrazow ych rolę nauki, ja k o skutecznego oręża ochrony przyrody, p ow inno się szczególnie popierać dlatego, że zadania ochronne są podejm ow ane w innej rzeczy w istości. R óżni się ona znacznie od bliższych nam — z racji bogatszych dośw iadczeń — form ochrony, ja k im i są parki narodow e i rezerw aty. P rzecież egzystencja każdego parku krajobrazow ego respektuje z m ocy ustaw y o o chronie przyrody, dotychczasow e użytkow anie gospodarcze istn iejące w je g o granicach. Z tego sam ego pow odu znacznie intensyw niejsze oddziaływ anie p ow inna posiadać popularyzacja zadań ochronnych o parta na rozum nie p rzeprow adzonym upow szechnianiu w iedzy o przyrodzie i dziejach tego obszaru. Z pietyzm em należy też eksponow ać relikty i osobliw ości przyrodnicze i kulturow e.
Z adania p o p u laryzacyjne i upow szechniające w iedzę m uszą n ależeć do głów nej części składow ej strategii ochrony, zarów no przyrody ja k i dóbr kultury, znajdujących się w granicach parków krajobrazow ych. Ś w iadom ość takiego celu pow inna p rzy św ie
7 W y d aw n ictw o S G G W -A R , W a rsz a w a 1990 n r 41 w serii p u b lik a c ji C P B P 0 4 .1 0 „ O ch ro n a i ksztal- to w an ie śro d o w isk a p rzy ro d n iczeg o ”
8 „ P rze sz ło ść reg ion u O stro w a L edn ick ieg o i je g o p ersp ek ty w y ” (red. Z . K u rn ato w sk a), P T P N , Prace K o m isji A rc h eo lo g iczn ej, tom 12.
cać w szystkim działaniom a ich m otyw em niech będzie przekonanie o tym , że dbałość o dziedzictw o przyrodnicze i kulturow e je st po prostu m iarą kultury zbiorow ości lu dzkiej ja k i każdego m ieszkańca. Z aś potrzeba ich ochrony nie w ypływ a w yłącznie z zakazów , lecz w rów nej m ierze z potrzeby m oralnej i patriotycznej.
Jedna z dróg postępow ania w upow szechnianiu w iedzy i budzeniu należytego sto sunku do ochrony przyrody i dóbr kultury pow inna polegać na ściślejszej w spółpracy z lokalnym i sam orządam i a zw łaszcza z szkołam i położonym i nie tylko w granicach parków krajobrazow ych lecz także usytuow anych w ich otoczeniu. W yposażenie szkół należy w zbogacić o zestaw y odpow iednich pom ocy a proces dydaktyczny i w ycho w aw czy w esprzeć przykładam i, których m iejscem są regionalne m utacje podręczników do biologii, geografii, ekologii, ochrony przyrody,9 historii. W ażną po m o cą w nauczaniu o w łasnym , czyli lokalnym i regionalnym środow isku przyrodniczym i kulturow ym są książki zaw ierające popularne b ąd ź popularno-naukow e treści i dobre ilustracje. T ych zadań nie zdołają w ypełnić ani zastąpić ulotne foldery z lakonicznym i tekstam i, spraw iające zaw sze w rażenie reklam ow ej prow izorki. T rudno sobie w yobrazić skute czność nauczania p oprzez zachęcanie do korzystania z folderów , zam iast książek, jak o u zupełniającego piśm iennictw a do nauki w ym ienionych w yżej przedm iotów lub w m iejsce podstaw ow ej pozycji literatury do zajęć fakultatyw nych.
D obry stan naukow ego poznania parku krajobrazow ego m oże oddać znaczne usługi d la inw entaryzacji przyrodniczej oraz okazać się pom ocny przy ocenie zasobów p rzy rodniczych gm iny. Prace inw entaryzacyjne, podjęte na terenie parków krajobrazow ych często p rzynoszą zdum iew ające w yniki, nieraz p rzeczące obiegow ym opiniom . Jako przykład m oże posłużyć m ała pow ierzchnia L ednickiego Parku K rajobrazow ego, w y nosząca w raz z otuliną jed y n ie około 6 tysięcy hektarów , z których około 3/4 p ow ie rzchni stanow ią użytki rolnicze. W granicach tego Parku stw ierdzono w ystępow anie p rzeszło 600 gatunków roślin naczyniow ych (tj. w yższych roślin zarodnikow ych i na siennych). Jest to praw ie 1/3 w szystkich roślin naczyniow ych rosnących w Polsce. Ta n iem ała liczba dość korzystnie św iadczy o różnorodności biologicznej tego terenu. R ozm iar tej bioróżnorodności m ożna w łatw y sposób pow iększyć. Sprzyja tem u ist n iejąca struktura, którą po uprzednim łatw ym i niedrogim zaadaptow aniu pow inno się w należyty sposób w ykorzystać. M orfologia tego terenu stw arza dogodne m ożliw ości popraw y stanu sanitarnego w ód pow ierzchniow ych i podziem nych przez zastosow anie prostych i niedrogich zabiegów dla uaktyw nienia filtrujących i akum ulujących zdol ności w ybranych siedlisk bagiennych i w odnych, zajętych przez odpow iednie rośliny drzew iaste i zielne.
R O Z M IA R Y PR Z E K S Z T A Ł C E Ń W S P Ó Ł C Z E S N E J PR Z Y R O D Y
N a terenie L ednickiego Parku K rajobrazow ego, skupiającego w ielką liczbę reliktów archeologiczno-historycznych, bardzo aktualne je s t pytanie o w ielkość przekształceń środow iska przyrodniczego i o m ożliw ość w glądu do m inionych środow isk przyrod niczych, ja k ie istniały podczas w czesnego średniow iecza oraz we w cześniejszych o kre
sach aktyw ności gospodarczej. Z tego zakresu podjęto szeroki w ach larz b adań z głów nym zadaniem poznania p rzeszłości ekologicznej d zisiejszego L ednickiego Parku K rajobrazow ego. R ezultaty tych prac zam ieszczono w kilku syntetycznych ja k i wielu przyczynkarskich p u b lik acjach 10.
Program tych badań m iał na celu śledzenie przem ian krajobrazu, w yw ołanych przez różne czynniki, w tym rów nież antropogeniczne, podczas postglacjalu, konfrontacji tych zdarzeń z św iadectaw m i archeologicznym i. Jak każdy program badań in terdyscy plinarnych, ró w n ież ten p osiada p o stać łańcucha, składającego się z w ielu spójnych ogniw , zdolnych do połączenia w ielu dyscyplin i specjalności. D la przykładu je d n a ze składow ych części studiów paleoekologicznych — geologia zbiorników akum ulacji biogenicznej, pełni d la naszych bad ań rolę nośnika faktów z p rzeszłości ekologicznej. Jednocześnie je s t źródłem w iadom ości o znaczeniu stratygraficznym dla p aleogeografa i geologa czw artorzędu. H ydrologow i m oże dostarczyć inform acji o pierw otnym za sięgu daw nego akw enu i o w ahaniach poziom u w ód, zaś now oczesnem u rolnictw u sposobność w ykorzystania filtrów biologicznych, m ogących kum ulow ać i trw ale zw ią zać n ad m iar zw iązków chem icznych użytych w produkcji rolnej. Jedna ze specjali stycznych m etod — palinologia (analiza pyłkow a) dostarcza archeologii b ezpośred nich w iadom ości o sferze biotycznej i czynnikach ekologicznych w czasach egzystencji p o szczególnych społeczności prahistorycznych. T a m etoda potrafi też datow ać każdy analizow any ep izo d aktyw ności gospodarczej człow ieka oraz w skazać na sposób u żyt kow ania, w ykorzystując w tym celu w iele w skaźników — bioindykatorów . T e bad an ia dow iodły znacznej odrębności fitocenotycznej rozciągającej się na obszarze środkow ej W ielkopolski w rejonie je z io ra L ednica, G niezna i G iecza. P olegała ona na d o m ino w aniu lasów grabow ych w rozm iarach dotąd nie spotykanych na terenie areału tego drzew a. B ardzo praw dopodobna je s t w yłaniająca się w spółzależność pom iędzy o b e cn o ścią sw oistej postaci lasów grabow ych w tej części W ielkopolski a gęstością za ludnienia i dynam iką procesu glebotw órczego (Tobolski 1990).
P R O P O Z Y C JA F O R M O C H R O N Y PR Z Y R O D Y
Z ustaw ow ych form ochrony przyrody L ednicki Park K rajobrazow y p osiada dotąd je d y n ie pom niki przyrody. P onadto k ilk a obiektów otoczono ochroną konserw atorską. N a terenie tego Parku istnieje conajm niej kilka godnych uw agi m iejsc, zasługujących na rangę użytków ekologicznych, stanow isk dokum entacyjnych oraz zespołów p rzy rodniczo-krajobrazow ych. R ozm ieszczenie proponow anych form ochrony przyrody oraz niektórych istniejących obiektów objętych ochroną k o nserw atorską przedstaw iono na ryc. 1.
U żytki ekologiczne (art. 30 ustaw y o o chronie przyrody z d nia 16 X 1991):
1. M oraczew skie W zgórze — w yniesienie (z trzem a w iatrakam i) porośnięte zb io
row iskam i roślinności kseroterm icznej.
10 Ich z b ió r z a w iera „W stęp d o p aleo ek o lo g ii L ed n ick ie g o P a rk u K rajo b razo w eg o ” (red. K. T ob o lsk i) w p ierw szy m to m ie „B ib lio tek i S tu d ió w L ed n ick ic h ” , 199 i , o raz T o b o lsk i 1990, 1993.
R y e . 1. R o z m ie s z c z e n ie p r o p o n o w a n y c h f o rm o c h ro n y p r z y r o d y w L e d n ic k im P a rk u K r a jo b r a z o w y m ( u ż y tk i e k o lo g ic z n e , s ta n o w is k a d o k u m e n ta c y jn e , z e s p o ły p r z y r o d n ic z o - k r a jo b r a z o w e ) o r a z n ie k tó r e is tn ie ją c e o b ie k ty w p is a n e d o r e je s tr ó w z a b y tk ó w k u ltu r y ( p a r k i p o d w o r s k ie i c z ę ś ć j e z i o r a L e d n ic a o r a z w y s p a O s tró w L e d n ic k i) . O b ja ś n ie n ia z n a k ó w : 1. — g r a n ic a L e d n ic k ie g o P a r k u K r a jo b ra z o w e g o ; 2 . — g r a n ic a o tu lin y P a r k u ; 3. — w a ż n ie js z e s z o s y ; 4 . — j e z i o r a , 5. — w a ż n ie js z e m ie js c o w o ś c i. F o rm y o ch ro n y przyrody: $ użytki e k o lo g ic z n e s ta n o w is k a d o k u m e n ta c y jn e z e s p o ły p rzy ro d n ic zo - k ra jo b ra zo w e O c h ro n a k o n s erw ato rsk a: p a rk i p o d w o rsk ie J e zio ro L e d n ic a i O s tró w Led n ic ki
2. D olina G łów nej — zatorfiony fragm ent doliny rzeki G łów nej, niedaleko od m iejsca w ypływ u z p ołudniow ego k rań ca je z io ra L ednicy.
3. T orfow isko G łów nej — kom pleks torfow isk, z których część je sz c z e posiada czynny proces torfotw órczy.
C harakterystykę obiektów 2 i 3, w raz z ich b u d o w ą geologiczną i rozm ieszczeniem osadów b iogenicznych przedstaw ili K ow alew ski i W iśniew ski (1994).
4. P osłonkow e W zgórze — w yniesienie przy szosie niedaleko d w orca kolejow ego w L ednogórze, usytuow ane p o za g ranicą otuliny L ed n ick ieg o P arku K rajobrazow ego. B ogate stanow isko roślinności kseroterm icznej, w śród której na uw agę zasłu g u je po- słonek pospolity — H elianthem um ovatum (V iv.) D unal nazyw any obecnie H. n u m
m ularium (L.) M ili. subsp. obscurum (C elak.) H ołub.
S tanow iska dokum entacyjne (art. 29. ustaw y o ochronie przyrody z 16 X 1991): 1. D ryasow a Flora — łąk a z oczkam i w odnym i (potorfia) w w ąskim rynnow ym zagłębieniu n a w schód od w si D ziekanow ice. Spągow a część osadów k ry je obfite stanow isko kopalnych roślin tundrow ych (tzw . dryasow ych), w śród nich dębik ośm io płatkow y (D rya s octopetala). Stanow isko kopalnej flory opisał L itt (1988 a i b) a c h a rakterystykę podał H offa (1991).
2. Im iołki — łąka p rzy p ó łn o cno-zachodnim b rzeg u Je zio ra L ed n ica (n a p ołudnie od zadudow ań g o spodarczych folw arku i w sąsiedztw ie grodziska stożkow ego. B ogate stanow isko flory późnoglacjalnej (m .in. dębik ośm iopłatkow y) oraz u nikalna budow a geologiczna, n egująca o becność terasy jezio rn ej, jed n o cześn ie je s t je d y n y m m iejscem , dokum entującym n ajstarszą fazę je z io ra L ednica, sięgającą około 14 tysięcy lat. Rys budow y geologicznej opisali T obolski i L itt (1994) a w przygotow aniu do druku je s t m onograficzne o pracow anie tego stanow iska.
Z espoły p rzyrodniczo-krajobrazow e (art. 31 ustaw y o o chronie przyrody z dnia 16 X 1991):
1. D olina T rzech Je zio r — m alow niczy frag m en t rynny glacjalnej z trzem a zb io r nikam i jezio rn y m i (jezioro L inie, j. B akorce i J. K am ionek) i interesującą roślinnością leśn ą na zboczach rynien oraz w dnie rynny (grądy k oło m iejscow ości K am ionek z obfitym stanow iskiem kokoryczy pustej ( C orydalis bulbosa (L.) DC. i fragm enty ole- sów oraz roślinności kseroterm icznej).
2. Jezioro G łęb o k ie — u rozm aicone otoczenie północnej części Je zio ra G łębokie z roślinnością w odną, szuw arow ą, łąkow ą, zaroślow ą i leśną.
N a zam ieszczonej rye. 1 zaznaczono ró w n ież lokalizację kilku obiektów , które zostały w pisane do rejestru zabytków ja k o dobra kultury:
— Jezioro L ednickie w części o bejm ującej w yspy: O strów L ednicki, M a łą Led- niczkę i W yspę M ew ią (D ecyzja 881);
— w yspa O strów L ednicki na je z io rz e L ednica (D ecyzja 882);
o raz parki podw orskie w pisane do rejestru zabytków : D ziekanow ice, n r 2102/A (z dnia 3.11.1986); D ziećm iarki, nr 2033/A (z dnia 28.10.1985); G łębokie, n r 1798/A (z dnia 15.08.1980).
L IT E R A T U R A
B e d n o r z J., K o s i ń s k i Z ., 1993: T y m czaso w a lista fauny ptaków , (w :): T y m czasow y w y kaz w spółczes nych i kopalnych roślin o raz aw ifauny (red. K. T o b o lsk i), Sorus: 5 5 - 62.
D ą m b s k a I., 1971: T o ly p ella glo m erata (D esvaux) v.L eo n h ard ii, now y d la Polski g atu n ek C haraceae. B FnPZ, B. 24: 2 7 5 - 2 7 9 .
D e n i s i u к Z ., 1992: N o w a u staw a o o ch ronie przyrody na tle tradycji i h istrycznych reguł praw nych. C h ro ń m y P rzy ro d ę O jczystą, 4 8 / 1 , 5 - 1 7 .
D r z y m a ł a S., M о с e к A., 1989: Po k ry w a g leb o w a po w schodniej stronie Jeziora Lednickiego. S L I , 233 - 2 3 8 .
D z i ę c i o ł o w s k i E . , G ó r e c k i J.,m 1989: Interdyscyplinarne bad an ia O strow a Lednickiego i jeg o osad n iczego zaplecza. SL I, 185 - 189.
H o f f а T ., 1991: R ozm ieszczen ie i typologia osadów bio g en iczn y ch w zb iorniku sedy m en tacy jn y m koło D ziekanow ic, (w :) W stęp d o p aleoekologii L edn ick ieg o Parku K rajo b razo w eg o , B iblioteka S tu d ió w L ed nickich 1, red. K. Tobolski, P o znań s. 103 - 109.
J a c k o w i a k B. , T o b o l s k i K „ 1993: T y m czaso w a lista flo ry sty czn a w spółczesnych roślin naczynio w ych. (w :) T y m czasow y w y kaz w sp ółczesnych i kopaln y ch roślin o raz aw ifauny (red. K. Tobolski), So- rus, 19 - 54
K a s p r z a k K. , T o b o l s k i K ., 1992: P ro jek t o ch rony p arków krajo b razo w y ch na p rzykładzie L ed nickiego i S ierakow skiego Parku K rajobrazow ego w w oj. p oznańskim . Parki N arodow e, 4 , 2 - 4.
K a s z u b k i e w i c z A., 1991: L ednicki Park K rajobrazow y. SL 2, 373 - 380.
K o w a l e w s k i G. , W i ś n i e w s k i R., 1994: Z biorniki akum ulacji biogenicznęj na p o łu d n ie o d jez io ra L ednica. SL 3, 2 7 7 - 3 0 8 .
K u r n a t o w s k a Z., 1989: K ierunki b adań nad O strow em Lednickim i je g o regionem osadniczym . SL 1, 7 - 16.
— 1993: M iejsce in terdyscyplinarnych badań lednickich w badaniach reg ionalnych W ielkopolski, (w :) Prze sz ło ść reg ionu O stro w a L edn ick ieg o i je g o p erspektyw y, (red. Z. K urn ato w sk a), P T P N PrK A , 12, s. 5
-1 -1.
L i t t T ., 1988 a: U n tersuchungen zu r spätg lazialen V eg etatio n sen tw ick lu n g bei D ziekanow ice (U m g eb u n g L ednogóra, W ielkopolska). AP, 28 (1 - 2), 49 - 60.
1988 b: D ryas octo p etala w późn o g lacjaln y ch osad ach lim nicznych ko ło D ziekanow ic (okolice L ed n og ó ry, W ielkopolska). S p raw ozdania PTPN 105 za 1986: 1 5 5 - 156.
P o d o l s k i G ., 1991: Z bio ro w isk a roślin ne Jezio ra L ednickiego. SL 2, 2 8 9 - 3 1 4 .
S k o c z y l a s J., 1989: B u d o w a g eo lo g iczn a i surow ce m in eraln e reg ionu Jezio ra Lednickiego. S L 1, 2 0 9 224.
— 1990: U ży tkow anie surow ców skalnych w e w czesnym średniow ieczu w północno-zachodniej Polsce. U ni w ersytet im. A. M ickiew icza, S eria G eo lo g ia n, 12: 1 - 1 3 8 .
S t a n k o w s k i W ., 1989: M orfo g en eza Jeziora L ed nickiego i jeg o ob ram o w an ia (D o n iesienie w stępne). SL 1 , 2 2 5 - 2 3 1 .
T o b o l s k i K., 1989: P ro blem atyka p aleo ekologiczna w k o m p leksow ych badaniach okolic Jeziora L ed nic
kiego. SL 1, 201 - 108. '
— 1990: P ierw otna ro ślinność leśna środkow ej W ielk o p o lsk i i jej antro p o gen iczn e przekształcenia. W : Paleo ek o lo g ia i p aleo lim n o lo g ia p o stglacjału N iżu Po lsk ieg o (red. K. T o b o lsk i). W yd aw n ictw o SG G W -A R , W arszaw a 1990 n r 4 0 w serii p u b likacji C P B P o 4 .1 0 „O ch ro n a i kształtow an ie środow iska p rzy rodnicze g o ” , 11 - 20.
— 1990: Paläoökologische U ntersuchungen des S ied lu ngsgebietes im L ed n ica Landschaftspark (N o rd w estp o len). O ffa, 4 7, 1 0 9 - 131.
— 1993: B adania ek o logicznej przeszłości L ed nickiego Parku K rajobrazow ego. W : Przeszłość regionu O stro w a L ed nickiego i je g o p erspektyw y (red. Z . K urnatow ska). PT P N PrK A , 1 2 ,1 3 - 22.
— 1993: P rzyroda L ed nickiego Parku K rajob razo w eg o i je j badania — w prow adzenie. W ; T y m czaso w y w y k a z w sp ółczesnych i kopalnych roślin o raz aw ifau n y (red. K. T obolski), Sorus, 5 - 17.
T o b o l s k i K., L i 11 T., 1994: V o rallerö d zeitlich e Seeab lag eru n g en in W ielkopolska (G ro sspolen).W : F est sch rift G erhard L ang, (red. A .F .L o tter & B. A m m ann), D issertationes B o tan icae 234, 487 - 496.
D E R U N T E R S U C H U N G S Z U S T A N D D E R N A T U R IN L E D N IC A — LA N D S C H A FT PA R K U N D V O R G E S C H L A G E N E N A T U R S C H U T Z F O R M E N
Z u s a m m e n f a s s u n g
D e r A rtikel b esp rich t H au ptthesen von v ier V o rträg en , d ie a u f d e r K o n feren z zu r Strateg ie des Schutzes d e r N atur- und K ultu rb estän d e in L ednicki und N ad g oplański P ark K rajo b razo w y (L ednica- u n d G o p lo -L an d sch aftsp ark s) g ehalten w aren. Sie b eziehen sich a u f den U n tersu ch u n g szu stan d d er N atu r in L ednicki Park K rajobrazow y, R olle d er w issen schaftlichen Forsch u n g en in L andsch aftsp ark s, E in sch ätzu n g d e r G röße von N atu ru m w an d lu n g en a u f G ru n d d e r p aläo ö k o lo g isch en U n tersuchungen und V orsch läg e fü r die N atu rsch u tz form en. Es w urde vorgesch lag en (A bb. 1), vier Ö k o an b au fläch en , zw ei D o k u m en tieru ng sstellen und zwei N atu r-L an d sch aftsk o m p lex e zu berufen. In d iese r A b b ild u n g w urde auch die L okalisieru n g von zw ei O b jekten, die ins N a tu rd en k m alreg ister als K u ltu rg ü ter e in g etrag en sin d so w ie drei H ofp ark s, die auch dem K onserva- tio n ssch u tz un terlieg en , bezeichnet.
A B B IL D U N G
A bb. 1. A n ordnung d er vorgeschlagenen N atu rsch u tzfo rm en in Lednicki Park K rajobrazow y (Ö k o an b auflächen, D okum en tieru n g sstellen , N atu r-L an d sch aftsk o m p lex e) und ein ig e schon besteh en d e O b jek te, die in d ie K u n std en k m alreg ister e in getragen sind (H o fp ark s und ein Teil des L ed n ica-S ees so w ie d ie Insel O strów Lednicki). Legende: 1 — G renzen des Lednicki P ark K rajobrazow y, 2 — G ren zen d er P ark um hüllung, 3 — w ichtigere Straßen, 4 — S een, 5 — w ich tig ere O rtschaften
