R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom XLV-XLVI, zeszyt 7 - 1997-1998
ALEKSANDRA STANKOWICZ L u b lin -K r a k ó w
SŁOW IAŃSZCZYZNA POŁUDNIOW A NA SYM POZJUM
WSPÓŁCZEŚNI SŁOWIANIE WOBEC WŁASNYCH TRADYCJI,
M ITÓ W I FOBII KULTUROWYCH
Z JE D N O C Z E N IE E U R O P Y A P R O B L E M Y S Ł O W IA Ń S K IE C A S T E L G A N D O L F O 1996
P o łu d n io w a S ło w ia ń sz c z y z n a na sym p ozju m w C a stel G a n d o lfo z o sta ła przedstaw iona proporcjonalnie do problem ów , ja k ie ona stw arza u siłu ją c e j się zjed n o czy ć pojałtańskiej Europie. A ż sześć w ystąp ień referatow ych p r z y g o to w anych na to spotkanie z udziałem Jego Św iątob liw ości Jana P aw ła II o d n io sło się do teg o lic z e b n ie p r zec ież n a jm n iejszeg o odłam u św ia ta sło w ia ń sk ie g o , który jednak, p o czą w szy od X IX w ieku, ja w i się jak o obszar najbardziej zato m izow an y pod w zg lę d e m n a r o d o w o śc io w y m i p rezen tacji n a jro zm a itszy ch k on cep cji p o lity czn y ch .
Problem atykę p ołu d n io w o sło w ia ń sk ą otw ierał referat M arii B obrow nickiej:
U topie i p o lityk a . R e la cje n a ró d - p a ń stw o w id e o lo g ii o d ro d ze n ia n a r o d o w e g o S ło w ia n za c h o d n ic h i p o łu d n io w y c h . N a stęp n e w k o le jn o śc i b yły: T eresy
D ąb ek -W irgow ej, P o g r a n ic z e h is to r ii i m itu. W sp ó łc ze sn e a k tu a liz a c je X IX -
w ie c zn y c h m itó w n a ro d o w y c h na o b s z a r z e b u łg a rsk im i m a c e d o ń sk im ; M arii
Dąbrow skiej-Partyki, T ożsam ość in dyw idu aln a, reg io n a ln a , etn ic zn a i n a r o d o
w a na zie m ia c h b y łe j Jugosław ii-, A leksandry S tan k ow icz, B o śn ia c k a ś w ia d o m ość h isto ryczn a . K ry te ria a u to id e n ty fik a c ji; Z d z isła w a D arasza, D ia lo g S ło w eń ców z tr a d y c ją n a ro d o w e j ku ltu ry; A n to n ieg o C etn arow icza, U d zia ł P o la k ó w w ro zw o ju ru ch ó w n a ro d o w y c h i id e i z je d n o c z e n io w y c h w ś r ó d S ło w ia n p o łu d n io w y c h ; Joanny Rapackiej, O id e i ju g o sło w ia ń sk ie j ja k o id e i n a r o d o w e j.
P oruszono w nich bardzo w ie le zagadnień, które w istotny sposób zaw ażyły na stanie d z isie jsz e j m en taln ości narodów p o łu d n io w o sło w ia ń sk ic h , i które ch oć są X IX -w ieczn ej p ro w en ien cji, jak np. o b e c n o ść elem en tu u to p ijn o -m i- tycznego w m yśli politycznej, „m yślenie folk lorystyczn e”, sakralizacja przeszło
1 4 6 ALEKSANDRA STANKOWICZ
śc i, to p r z e c ie ż nadal o d d z ia ły w u ją także na o b ecn y m etap ie transform acji p olityczn o-k u ltu row ej S łow ian bałkańskich w yw ołanej b ezpośrednio rozpadem so c ja listy c z n e j J u g o sła w ii - fed eracji narodów p o łu d n io w o sło w ia ń sk ich .
T rzeba tu p o w ie d z ie ć , że zagad n ien ia te p o ja w iły się w sla w isty c e polskiej penetrującej S ło w ia ń szcz y zn ę p o łu d n io w ą i zach od n ią dzięki pew n ym dokona niom i p rzed sięw zięcio m organizacyjno-naukow ym (sesje, zbiorow e publikacje) M arii B o b ro w n ick iej, T eresy D ąb ek -W irgow ej i Joanny R apackiej. M ają one w sw o im dorobku p u b lik acje p o św ię c o n e literaturze traktow anej ja k o jed en z asp ek tó w szerok o rozum ianej kultury, którą n ie sp osób badać b ez u w z g lę d n ien ia jej w a żn y ch k on tek stów . W sp om n ę tu tylk o N a rk o ty k m itu M a rii
B o b ro w n ic k ie j, G o d zin ę H erd e ra Joanny Rapackiej i cykl sesji zorgan izow an y
p rzez T eresę D ą b ek -W irg o w ą na tem at u n iw ersaln ych k ategorii, takich jak: naród, Europa, w o ln o ść , w ystępujących w kulturach słow iań sk ich opisyw anych z p ersp ek ty w y k o n w en cji literack ich , h istorii, p sy c h o lo g ii i n o w y ch badań so c jo lo g ic z n y c h .
O w o w c z e śn ie j w y p racow an e p o d e jśc ie in terd yscyp lin arn e p o z w o liło na d o ść w szech stro n n y o g lą d tytu łow ej problem atyki sym pozjum .
W sz y stk ie referaty z om aw ianej grupy o d w o łu ją się do w iek u X IX , k ied y to S ło w ia n ie południow i pilnie p oszu k iw ali podstaw do narodow ej sam oidenty- fikacji. W ynikało to u nich z braku ciągłości tradycji państwowej. Ludy południo- w o sło w ia ń sk ie ju ż w średniow ieczu, zaraz u progu sw ych p ań stw ow ości utraci ły n ie p o d le g ło ś ć p o lity c z n ą na rzecz im perium o sm a ń sk ie g o , R zeszy n ie m ie c k ie j, a p óźn iej H absburgów .
Brak utrw alonych w historiografii d ziejó w p olityczn ych sp raw ił, że tw orzą c e się na B ałk an ach p a ń stw o w o śc i się g a ły po m it n arod ow y, który w czasach n ie w o li tureckiej w y p e łn ia ł sło w ia ń sk iej sp o łe c z n o śc i pod ok u p acją turecką ca ły ob szar kultury w y so k iej i o fic ja ln e g o ch rześcija ń stw a . Z d o ła ł on także o d egrać p o z y ty w n ą rolę w p r o c e sie sam ego od rod zen ia n aro d o w eg o S ło w ia n , a le j e g o o d d z ia ły w a n ie na d z isie jsz e narody p rzyn osi fataln e skutki. M aria B o b ro w n ick a w p rzed sta w io n y m w C a ste lg a n d o lfo referacie rozpraw iła się z popularnym m item słow iańskim zw iązanym z dziejam i sło w ia n o filstw a i uw a ża, że b y ł on i c ią g le je s t narzędziem manipulacji politycznej w zględ em Europy Ś rod k ow o-W sch od n iej i B ałk an ów . A utorka n ie w id z i potrzeby kultyw ow an ia rzekom ej je d n o śc i kultury sło w ia ń sk ie j - p ochodnej teg o m itu - i staw iania sło w ia ń s z c z y z n y w o p o z y c ji do E uropy, które n o ta b e n e p row ad ziło do jej iz o la c jo n iz m u . P o d z ia ł kulturow y S ło w ia ń sz c z y z n y je s t faktem i od p ow iad a d o k ła d n ie p o d z ia ło w i kultury eu rop ejsk iej, jak i n astąp ił w w yn ik u rozpadu chrześcijaństw a na zachodnio-rzym skie i w sch od n io-b izan tyjsk ie. Ponadto uw a
SŁOWIAŃSZCZYZNA POŁUDNIOWA NA SYMPOZJUM 147
ża, że p och od n ym i teg o m itu są id e o lo g ie o d p o w ie d z ia ln e za stan c ią g łe g o n ap ięcia w śród S ło w ia n B ałk ań sk ich , a m ia n o w icie: ilirska, W ielk iej S erb ii i w m n iejszym stopniu id ea S tro ssm a y ero w eg o ju g o ssla w iz m u .
W ątek d o ty czą cy idei ju g o sło w ia ń sk ie j szerzej r o zw in ęła Joanna R apacka w skazując, że m iała ona z a w sze dw a znaczenia: idei p olityczn ej porządkującej stosunki n a ro d o w o ścio w e w J u g o sła w ii oraz id ei n arod ow ej, zak łócającej p o czucie tożsam ości w ielu regionalnych sp o łeczn o ści, o czym przekonują przyw o łane przez R apacką w sp ó łc z e sn e rew izje system u tradycji narodow ej u Serbów i C horw atów .
M y śle n ie m ityczn e, które zd o m in o w a ło reflek sję p o lity c z n ą w sz y stk ic h popularnych k o n cep cji n aro d o w o -p a ń stw o w y ch na B ałk an ach , e lim in o w a ło ró w n o cześn ie id e o lo g ie h istoryczn ie u m o ty w o w a n e jak np. id ea b o śn ia c k ie g o narodu p a ń stw o w eg o , o czy m z k o le i m ó w ił referat: B o śn ia c k a ś w ia d o m o ś ć
h isto ryczn a A leksandry Stankow icz. Dramat takiego ścierania się historii i mitu
przedstaw iła także T eresa D ąbek-W irgow a. P rzyw iązanie do teg o sam ego mitu narod ow ego skazuje B u łgarów i M a ced o ń czy k ó w na n ie r o z w ią z y w a ln y spór d otyczący w sp óln ej tradycji.
W opracow aniu h istoryczn ym A n to n ieg o C etn arow icza, U d z ia ł P o la k ó w
w ro zw o ju ru ch ó w n a ro d o w y c h i k s z ta łto w a n ia s ię je d n o ś c i w ś r ó d S ło w ia n p o łu dn iow ych , w yeksponow ana została rola księcia Adam a C zartoryskiego jak o
inspiratora w a żn eg o dokum entu traktującego o p o lity c e zagran iczn ej S erb ii - N acertanija Iliji G araśanina. Z agad n ien ie p oru szon e p rzez C etn a ro w icza m a sw o ją b ogatą literaturę naukow ą, tak na gru n cie serb sk im jak i p o lsk im , ale w artością zaproponow anego opracow ania je st u w zg lęd n ien ie najnow szej litera tury przedm iotu. D z iw i jednak p rz em ilczen ie narzu cających się interpretacji udziału P olak ów w utrwalaniu na Bałkanach mitu W ielk iej Serbii i p od sycan ia jej w ielk o m o ca rstw o w y ch dążeń.
Jedynym narodem spośród bałkańskich S ło w ia n habsbursk ich - odpornym na działanie mitu - okazali się S ło w e ń c y . Z d z isła w D arasz starał się to w yk a zać w D ia lo g u S ło w e ń c ó w z tr a d y c ją n a r o d o w e j k u ltu ry o p isu ją c je g o kryty cyzm w o b ec k ollarow sk iej oraz ilirskiej u top ii. Jako m ały naród p rzez w ie k i sw ojej e g z y sten cji w obrębie w ielo n a ro d o w y ch struktur S ło w e ń c y potrafili w ypracow ać strategię przetrwania, która p o leg a na p ielęgn ow an iu go sp o d a rcze go i kulturowego d ziedzictw a, co im jako jed yn ym spośród Słow ian tego obsza ru n ie z w y k le u łatw ia start do integracji z Europą.
Prognozy zjed n oczen ia z E uropą p o zo sta ły ch narodów p o łu d n io w o sło w ia ń - skich nie napaw ają optym izm em . M aria D ąbrow ska, która w T o żsa m o śc i in d y
148 ALEKSANDRA STANKOWICZ
k on flik tu ju g o s ło w ia ń s k ie g o w a sp ek cie p sy c h o sp o łe c z n y m , k o ń czy sw ój w y w ó d w n astęp u jący sp osób : J e żeli w sp ó łc z e sn e sp o łe c z e ń stw a nadał pragną w ie r z y ć w to, ż e Serb ia je s t w sz ę d z ie tam , g d zie ż y ją S erb o w ie, zaś ojczy zn ę C horw atów w y zn a cza ją granice ich h isto ry czn eg o k rólestw a, ż e id ea ł państw a c z y s to n a ro d o w eg o je s t sp ełn ien iem ich aspiracji, to k o n flik tó w m ięd zy nim i n ie da się sprow adzić do starcia racji czysto politycznych i u m iejscow ić w y łą cz n ie w p rzestrzen i w sp ó łc z e sn o śc i.
W sz y stk im w y p o w ie d z io m d o ty czą c y m stosunku S ło w ia ń sz czy zn y do w ła snej trad ycji, m itó w ś fo b ii kulturow ych to w a rzy szy w k onkluzji p od ob n ie gorzk a reflek sja.
