RO C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E Tom LIII, zeszy t 4 - 2005
R Y S Z A R D S Z M Y D K I
J E S Z C Z E O R O D E R I G U D E R M O Y E N I E
D O S T A W C Y B R U K S E L S K I C H T A P I S E R I I
D L A Z Y G M U N T A A U G U S T A *
M ija w łaśnie sto lat od czasu, kiedy Stanisław C e rc h a na posiedzeniu Ko
misji do B a d a n ia Historii Sztuki w Polsce 6 lipca 1904 r. p rzedstaw ił dwa
listy Z y g m u n ta A ug u sta z 12 m aja 1564 r. do sk arb n ik a ziem pruskich, Jana
Kostki ze S tem berka, z poleceniem w ysłania R oderiga D e rm o y e n a do N ider
landów po bliżej nieokreślone cortin y oraz w y p łac en ia ro c z n e g o w y n a g ro d ze
nia w w y sokości 100 z ł o t y c h 1. Jed n a k że d o piero w 1977 r. w iedza o tym
w a żn y m d o staw c y tapiserii dla polskiego dw oru k ró lew k ie g o w z b o g aciła się
o n o w e dane, ustalone przez Hildę C o p p e ja n s -D e sm e d t z G a n d aw y na
podsta-o
wie z a so b ó w A rc hiw um G łów nego Akt D a w n y c h w W a rsza w ie . Okazuje
się, że R o d erig o D erm o y en dostarczył Z y g m u n to w i A ugustow i w 1566 r. spo
r ą ilość cz arno-białych tkanin - najpraw dopodobniej tapiserii heraldycznych
en g risa ille, p o dobnych do tych, jak ie j u ż w p o p rz ed n im o kre sie w ykonyw ano
D r R y s z a r d S z m y d k i - a b so lw e n t h isto r ii sz tu k i K U L , d o k to ra t w K a th o lie k e U n iv e r s ite it
L e u v e n ; e -m a il: s z m y d k i.le u v e n @ in te r ia .p l
N in ie j s z y a rty k u ł j e s t sk r ó c o n ą w e r sją p u b lik a c ji: R . S z m y d k i, L a te n tu r e d e l ’H is to ir e d e J o s u é d e V ien n e e t le s ta p i s s i e r s b r u x e llo is D e r m o y e n , „ A rtib u s et H isto r ia e ” 2 6 ( 2 0 0 5 ) .
1 S . C e r c h a, R o d e r ig o D e r m o y e n , „ S p r a w o z d a n ia K o m is ji H isto r ii S z tu k i” , 8 ( 1 9 1 2 ), sz p . C C C L V I1 I.
2 H . C o p p e j a n s - D e s m e d t , U n r e le v é d e d o c u m e n ts r e la tif s à l ’h is to ir e d e la B e lg iq u e c o n s e r v é s a u x A r c h iv e s c e n tr a le s d e l'E t a t à V a r s o v ie p r é c é d é d ’un a p e r ç u h is to r i q u e , ( M is c e lla n e a A r c h iv is tic a , 1 8 ), B r u x e lle s 1 9 7 8 , s. 3 7 . T e k s t d o k u m e n tu z a m ie s z c z o n y w: M . H e n n e I - B e r n a s i k o w a, C z a r n o - b ia łe tk a n in y Z y g m u n ta A u g u s ta , „ S tu d ia W a- w e lia n a ” 5 ( 1 9 9 6 ) , s. 4 2 .
w brukselskiej m anufakturze D erm oyenów . P o m im o oczyw istej wagi o d k ry
tych d o k u m e n tó w należy pam iętać, ja k wiele p ro b le m ó w nie zostało jeszc ze
w y jaśn io n y ch w odniesieniu do jag iello ń sk ich tapiserii. Z m arły niedaw no
w ybitny z n a w c a flam andzkich tapiserii, Erik D uverger, w czasie jednej z pry
w atnych dyskusji o w aw elskich arrasach p rz ypom nia ł mi o n iew ystarczającym
tem pie badań archiw alnych nad naszym sk arb em naro d o w y m . C hcąc uczcić
p am ięć z n a k o m iteg o uczonego i przyjaciela Polski c h c ia łb y m przy nada rza ją
cej się obecnie okazji ponow nie zw rócić uw agę na postać k rólew skie go serwi-
tora ro d e m z B rukseli i odwołać się do niezn a n y ch lub niew ystarczająco
je s z c z e o m ó w io n y c h d okum entów w A rchiw ach B rukseli, Lille i Antwerpii.
W świetle dotychczas ro z poznanych źródeł nazw isk o R oderigo D erm oyena
w iąże się z za k u p em w 1544 r. przez cesarza K arola V znakom itej artystycz
nie brukselskiej H isto rii Jozu ego, złożonej z ośm iu bog ato przerabianych zło
tem, srebrem i je d w a b ie m tapiserii, tkanej w edle k arto n ó w w ybitnego m ala
rza, teo re ty k a architektury, rzeźbiarza i tłum acza, P ietera C o eck a van Aelst
(obecnie w zbiorach Kunsthistorisches M u seu m w W ie d n iu )3. Postanow ienia
co do sposobu zapłaty za dostarczone dzieło zostały za w arte w liście Karo
la V z 8 g ru d n ia 1544 r. do w yższych urz ęd n ik ó w C h a m b re des C om ptes
w Lille. Z tekstu dokum entu m ożna wnosić, że zakup H isto rii Jo zu e g o od
Jana D e rm o y en a, brata R oderiga D e rm o y en a i w sp ó łw ła śc ic ie la jednej z naj
w a żniejszych m an u fa k tu r tapiserii w N iderlandach w X V I wieku, został do k o
nany 13 paź d ziern ik a 1544 r.4 T y m cz asem o d b ió r nastąpił w B rukseli w lis
topadzie 1544 r. za p o śre dnic tw em regentki N id e rla n d ó w M arii W ęgierskiej,
o cz y m w sp o m in a treść spisanego w ów czas in w en tarza zb io ró w artystycznych
K arola V5. N a leżne artyście h o nora rium w w y sokości 10 000 liw rów posta
n o w iono w yp łac ić w ciągu trzech najbliższych lat z d o c h o d ó w Izby S karbo
wej w Lille. 10 g rudnia 1544 r. tapisjerowi w rę czo n o 2 5 0 0 liwrów, resztę
zalegającej sum y miał on otrzym ać w trzech roc znych ratach, po 2500
liw-3 R . B a u e r, T a p is s e r ie n d e r R e n a is s a n c e n a ch E n tw u r fe m v o n P i e t e r C o e c k e va n A e ls t (k a t.w y s t.), H albturn 1 9 8 1 , s. 19, il. 1.
4 B r u x e lle s , A r c h iv e s g é n é r a le s du R o y a u m e ( B .A .G .R .) , C h a m b r e d e s C o m p te s d e L ille , R e c e tte g é n é r a le 1 5 4 5 , A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s à L ille (c a r to n s ), nr 1 1 6 9 (A ). K o p ia te g o n ie p u b lik o w a n e g o d o k u m en tu b y ła zn a n a , z o b . J. H o u d o y , T a p is s e r ie s r e p r é s e n ta n t la C o n c ju e s te d u R o y a u lm e d e T h u n es p a r l ’E m p e r e u r C h a r le s - Q u in t. H is to ir e e t d o c u m e n ts i n é d its , L ille 1 8 7 3 , s. 3 1 .
5 B .A .G .R ., A u d ie n c e , nr 1 2 3 8 . D o k u m e n t z a m ie s z c z o n y w : P . S a i n t e n o y , L es ta p i s s e r i e s d e l a C o u r d e B r u x e lle s s o u s C h a r le s V, „ A n n a le s d e la S o c ié t é r o y a le d ’a r c h é o lo g ie d e B r u x e lle s ” , 3 0 ( 1 9 2 1 ) , s. 18, reed . G . D e l m a r c e l , L o s H o n o r e s . T a p is s e r ie s f l a m a n d e s p o u r C h a r le s Q u in t, G a n d -A n v e r s 2 0 0 0 , s. 168.
D O S T A W C Y B R U K S E L S K IC H T A PIS E R II D L A Z Y G M U N T A A U G U ST A 2 5 7
rów k a ż d a 6. N a stę p n a w ypłata nastąpiła 28 m a rc a 1545 r., przy czym Jan
D e rm o y e n przy odbiorze drugiej raty, kw itując w łasn o rę c z n y m podpisem
ra chunek, p otw ierdził że do tego dnia Izba S k a rb o w a w Lille w ynagrodziła
go z p o ło w y ca łkow itego zad łu ż en ia7. P odpisują c fa k tu rę z 28 m arca
1545 r. tapisjer oprócz sygnatury ze sw oim n az w is k ie m i im ie nie m umieścił
dod atk o w o m onogram , w którym m ożem y ro z p o z n a ć trzy duże litery IGM
( il .l ) . Biorąc pod uw agę okoliczność, że siedziba b ru kse lskich tapisjerów
u cierpiała w czasie pożaru w 1690 r., a w raz z nią w szystkie archiw a ze
z d e p o n o w a n y m i tam m arkam i tapisjerów stolicy, d o k u m e n t z 1545 r. stwarza
m ożliw o ść z id en ty fik o w an ia zarów no z a c h o w a n eg o w W iedniu dzieła, ja k
i je g o autora. U dołu faktury m ożna d o datkow o p rz ecz yta ć, że resztę przysłu
gujących J anow i D e rm oyenow i pieniędzy w y p łac o n o w okresie przed W ielk a
n o c ą w 1546 r. i 1547 r.
S płata długu za dostarc zo n ą przez warsztat D e rm o y e n ó w H isto rię Jozu ego
d o k o n ała się zatem pom iędzy 1544 a 1547 r. Niem niej d w ór regentów
w B rukseli napotkał na trudności z term in o w y m u re g u lo w a n ie m zaciągniętych
zob o w ią zań . C hcąc zrekom pensow a ć czas w y c z e k iw a n ia na o b iecane pienią
dze, reg en tk a N iderlandów , M aria W ęgierska, p o s tan o w iła 1 lipca 1549 r. j e d
n o ra zow o w y a sy g n o w ać w arsztatow i D e rm o y en ó w sum ę 37 liwrów, 4 soli i 6
d e n a ró w 8. N astę p n eg o dnia skarbnik Marii W ęgierskiej, W o l f H aller de Hal-
lerstein, zgo d n ie z poleceniem regentki, p rz ekaz ał Janow i i R oderigow i Der-
m oyenom d o d a tk o w e w ynagrodzenie, co zresztą ten ostatni potw ierdził w łas
no rę czn y m p o d p is e m 9 (il. 2.).
C y to w a n e doku m en ty są w a żnym źródłem dla p o z n a n ia kręgu osób zw ią za
nych z do b rz e p ro s p e ru jącą m anufakturą tkack ą D e rm o y en ó w , w której Rode-
rigo o d g ry w a ł c z o ło w ą rolę ja k o jej w spółw łaściciel. O d n o śn ie do m onogram u
p o s taw io n eg o przez Jana D e rm o y en a na p o k w ito w an iu z 28 m arc a 1545 r. na
leży przyjąć, że je s t on m ark ą całego w arsztatu. D obrze czytelne litery IGM
o d n o s z ą się do założycieli warsztatu: Jana i G u illa u m a D e rm oyenów . Jan
Kareł S t e p p e 10 odczytał d o datkow o w tym znaku literę C i odniósł j ą do
je s z c z e je d n e g o tapisjera z rodziny D e rm oyenów , C hristiana. N a to m iast nale
6 B .A .G .R ., C h a m b r e d e s C o m p te s d e L ille , r e c e tte g é n é r a le 1 5 4 5 , A c q u its d e la C h am bre d e s C o m p te s à L ille , nr 1 1 6 9 /A (c a rto n s). 7 T a m ż e . 8 P or. A n e k s 1. 9 Por. A n e k s 2. 10 J. K. S t e p p e , E x k u rs z u r F a m ilie v a n d e r M o y e n u n d zu M a r c C r e tic , w: B a u e r, d z. c y t ., s. 3 4 .
ży odrzucić p ropozycję H einricha G o b e la 11, który zasugerow ał, że m o n o
gra m IG M sk ry w a tożsam ość w eneckiego k u p c a osiad łeg o w B rukseli M arca
C rć tif (także Cretic, C rété lub de Crético). Jego nazw isk o ja k o pośrednika
h a n d lo w e g o pojaw ia się w licznych transakcjach przy za kupie w yrobów j u b i
lerskich, ceram iki i tapiserii.
M a rk a IG M p o w ra ca w ielokrotnie - niekiedy w odbiciu lustrzanym - nie
tylko na tapiseriach z H isto rią Jo zu eg o w w ie d e ń s k im Kunsthistorisches
M u s e u m (ił. 3) ale także na całej serii brukselskich tapiserii utkanych w dru
giej ćw ierci X V I wieku, m.in. na Salve R egina w kated rze w Palencii (il. 4),
T riu m fie P etra rki w M adrycie i H isto rii E sth e r w L i z b o n i e 12. O dkrycie m o
n ogra m u IGM w A rchives générales du R o y a u m e w B rukseli p o zw ala nie
tylko d e finityw nie połączyć nazw isko D e rm o y e n ó w z w ie d e ń sk ą H isto rią
Jo zu eg o , ale rów nie ż skorygow ać b łęd n ą sugestię, że j a k o b y Jan i G uillaum e
D e rm o y e n o w ie byli autoram i słynnych P olo w a ń M a k sym ilia n a w zbiorach
L uw ru, w y k o n a n y ch dla cesarza K arola V p o m ięd zy 1531 i 1533 r . 13 P odo
bnie należy odrzucić sugestię, że inna zna k o m ita seria b ru kse lskich tapiserii
z p rz ed staw ien iem B itw y p o d P a w ią w posiadaniu M u s e o del C apodim onte
w N eapolu p o w stała w w arsztacie D e rm o y e n ó w 14. W y s tę p u ją c y na obu opo
nach m o n o g ra m w form ie dużych liter W G i I należał - zgodnie w opinią
w y ra ż o n ą niegdyś przez E rika D u v e rg e ra 15 - p ra w d o p o d o b n ie do bruksel
skiego tapisjera Jan a Ghieteelsa, artysty w ięz am i ro d z in n y m i zw iązanego
z g łó w n y m tkaczem w aw elskich arrasów, Ja n e m van T ieghem .
Po sk ró to w y m zapoznaniu polskiego cz yte lnika z odnalez io n y m i ostatnio
d o k u m en tam i, należy się zastanow ić nad p o z y c ją R o d erig a D e rm o y en a w
b ru kse lskim przedsięw zięciu rodzinnym . Ze w z glę du na o koliczność, że
Rode-11 H. G ö b e 1, W a n d te p p ic h e , I. T e il, D ie N ie d e r la n d e , L e ip z ig 1 9 2 3 , s. Rode-11. 12 S t e p p e , d z. c y t., s. 3 4 .
13 A . B a 1 1 i s, K . D e J o n g e , G . D e 1 m a r c e 1 i A . L e f è b u r e . L e s C h a s s e s d e M a x im ilie n , P a ris 1 9 9 3 , s. 4 1 - 4 3 ; G. D e l m a r c e l , H e t V la a m s e W a n d ta p ijt va n d e 1 5 d e to t d e 1 8 d e e e u w , T ie lt 1 9 9 9 , s. 3 6 4 . A u to r z y tej s u g e s t ii o p ie r a li s w o je sp o s tr z e ż e n ia na tr e śc i listu o p u b lik o w a n e g o p r z e z H . K e lle n b e n z w J a c o b R e h lin g e r , ein A u g s b u r g e r K a u f m a n n in V e n e d ig (B e itr ä g e zu r W ir tsc h a fts- und S ta d s g e s c h ic h te . F e stsc h r ift für H e c to r A m -
m a m m ” , W ie s b a d e n 1 9 6 5 , s. 3 7 1 - 3 7 3 ).
14 P or. N . S p i n o s a, L e s t a p is s e r ie s d e la b a t a i l l e d e P a v i e : un d o n à C h a r le s Q u in t d u c h â te a u d e s A v a lo s a u p a l a i s r o y a l d e C a p o d im o n te , w: L a b a ta ille d e P a v ie , P aris 1 9 9 9 , s. 17 i nn.
15 J. i E . D u v e r g e r, A a n te k e n in g e n b e tr e ff e n d e d e z e s tie n d e - e e u w s e B r u s s e ls e ta p ij- t w e v e r J a n G h ie te e ls , w : A r c h iv u m A r tis L o v a n ie n s e . B ijd r a g e n to t d e G e s c h ie d e n is van d e K u n st d er N e d e r la n d e n o p g e d r a g e n aan P rof. E m . D r. J. K . S te p p e ” , L e u v e n 1 9 8 1 , s. 2 3 0 - 2 4 8 .
D O ST A W C Y B R U K S E L S K IC H T A PIS E R II DLA Z Y G M U N T A A U G U STA 2 5 9
rigo D e rm o y e n w ystępuje we w spom nianych p o p rz ed n io ro z rac h u n k ach dworu
M arii W ęgierskiej ja k o beneficjant d o d atkow e go w y n a g ro d z e n ia za d ostarczo
n ą K arolow i V H isto rię Jozuego , należy przyjąć, że to w łaśnie on swoimi
środkam i finan so w y m i przyczynił się do p o w sta n ia tej bogato przetykanej
złotem , srebrem i je d w a b ie m serii. Z p e w n o śc ią całe prz edsięw z ię cie artys
tyczne w y m ag a ło sporych nakładów finansow ych na zakup koszto w n y c h nici;
R oderigo D e rm o y en ja k o zam ożny kupiec w y łożył na nie sw oje pieniądze.
Ja k k o lw ie k rod z in n y m i w ięzam i blisko zw ią zan y z B rukselą, R oderigo D er
m oyen na początku lat 50. XVI wieku osiedlił się w A ntw erpii i tam założył
spółkę k a p ita ło w ą z P ie rre ’em B onfantem ; w 1552 r. obaj udzielili pożyczki
K arolow i V na p row a dzenie w ojny obronnej z F r a n c ją 16. R oderigo D er
m oyen w raz z Jan e m D e rm o y en em znalazł się po 1550 r. w A ntw erpii i od
1551 r. aż do 1561 figurow ał pośród w yż sz ych u rz ęd n ik ó w antwerpskiej
K om ory Celnej. Z tego tytułu obaj pobierali re g u la rn e w y n a g ro d zen ie z d o
ch o d ó w C h a m b re des C om ptes w B ru k s e li17.
W sk a zu jąc na d o b rą pozycję m ateria lną i s o cjaln ą R o d e rig a D erm o y en a
należy je d n o c z e ś n ie zauw ażyć, że po 1561 r. w y e m ig ro w a ł on wraz z rodziną
do L ubeki i tam prow adził o ż y w io n ą d ziałalność handlow ą, pośrednicząc
w za kupie flam a ndzkich tapiserii dla dw oru E ry k a X IV w S z to k h o lm ie 18
i ocz y w iście dla Z y g m u n ta Augusta. W raz z w yjaz dem do Lubeki Roderigo
o dsp rz ed ał ro c z n ą rentę w w ysokości 70 liw rów , j a k ą w okresie od
1551 r. do 1561 pobierał z d o chodów brabanckiej Izby S k a r b o w e j 19. Z a g w a
r a n to w a n ą w pły w a m i z antwerpskiej K om ory Celnej sum ę p ozyskał on w w y
niku transakcji sp adkow yc h po swoim teściu Josse van den Hecke. M ałżonka
R oderigo n a z y w ała się bow iem M arie van den H ecke i należała do znanej
rodziny brukselskich tapisjerów, pośród których n ajw y b itn iejszy m był słynny
Leo van den H ecke, w łaściciel m agaz ynu h a n d lo w e g o w antw e rp sk im Tapis-
sie rsp a n d 20. W j e d n y m z zaśw iadczeń, ja k ie w ystaw ili antw erpscy ławnicy
9 lipca 1561 r. w sp o m in a się, że w transakcji z n o w y m w łaśc ic ielem renty,
16 R . S z m y d k i . O j a g ie llo ń s k ic h ta p is e r ia c h o d z y s k a n y c h w S z to k h o lm ie p r z e z Z y g m u n ta III ( 15 6 6 - 1 6 3 2 ) , „K ron ik a Z a m k o w a ” , 2 /4 2 ( 2 0 0 1 ) , s. 5 8 - 5 9 . 17 T a m ż e , s. 4 5 - 4 6 . 18 I. B o u c h a n a n, T he T a p e s tr ie s p u r c h a s e d b y K in g E rik X I V fro m S w e d e n a t A n tw e r p in 1 5 6 0 - 1 5 6 1 . N e w D o c u m e n ta tio n , w : F le m ish T a p e s tr y in E u r o p e a n a n d A m e r ic a n C o lle c tio n s . S tu d ie s in h o n o u r o f G u y D e lm a r c e l, T u rn h o u t 2 0 0 3 , s. 9 3 - 9 8 . 19 S z m y d k i, d z. c y t., s. 4 6 . 20 J. D u v e r g e r, N o te s c o n c e r n a n t le s ta p i s s e r i e s clu s e iz iè m e s i è c l e au c h â te a u du W a w e l, „ B u lle tin d e s M u s é e s ro y a u x d ’Art et d ’H isto ir e . P arc du C in q u a n te n a ir e B r u x e lle s ” , 4 5 ( 1 9 7 3 ) , 7 4 - 7 6 .
A e rdtem Spierincxem , skądinąd znanym bu rm istrz e m m iasta nad Skaldą,
a także tapisjerem z zaw odu, pośredniczył je s z c z e je d e n artysta ściśle zw ią z a
ny ze śro d o w isk iem brabanckich tapisjerów, Jan de K e m p e n e e r21. T o w łaś
nie na j e g o k orzyść M arie van den Hecke zrzekła się 1 cz e rw c a 1561 r. przed
w ładzam i m iejskim i Lubeki wszelkich pretensji do dalsze go p o biera nia renty,
j a k ą w p o p rz ed n im okresie otrzym yw ali m a łż o n k o w ie D erm o y en z kasy
z brabanckiej Izby Skarbowej. Treść c ytow a nego d o k u m e n tu p o zw ala w nios
kow ać, że o d stąpienie Janow i de K em p e n eero w i tego reg u la rn eg o dochodu
wiązało się z ja k im iś zadłużeniam i R oderigo D e rm o y e n a w obec niego i sta
now iło fo rm ę zadośću cz y n ie n ia za ciągniętym z o b o w ią z a n io m finansow ym ,
p ra w d o p o d o b n ie przy sprzedaży tapiserii. G odzi się p rzypom nieć, że Jan de
K em peneer, ja k k o lw ie k sam z zaw odu m alarz - kartonista, w rzeczywistości
re p rez en to w ał w A ntw erpii interesy h andlow e w a rsztatu ro dz inne go je g o ojca
W ille m a de K em peneera, znanego tapisjera brukselskiego, je d n e g o z d o staw
ców arrasów , pra cujące go dla Z y g m u n ta A u g u sta je s z c z e około 1560 r. przy
realizacji ostatniej tapiserii z serii D ziejó w N o eg o - U picie się N o e g o 12.
P od o b n ie w kręgu tapisjerów zw iązanych z R o d erig o D e rm o y e n e m p o zo s ta
wał A e rd t Spierincx, ojciec czołow ego tapisjera flam a n d zk ieg o osiadłego
w 1591 r. w Delft, François Spierina. Liczne d o k u m en ty z a ch o w a n e w Hadze
w s k a z u ją na rozległe kontakty François S p ierincxa z polskim dw ore m kró lew
skim w czasach Z y g m u n ta III, m iędzy innym i przy z a k u p ie serii z H isto rią
S cy p io n a i o czyw iście dom ag ają się odrębnego s tudium na tem at recepcji
niderlandzkiej sztuki w P olsce w pierw szej p o łow ie X V II w ie k u 23.
O dnośnie do R oderigo D e rm o y en a w iadom o, że p o zo staw ał on do usług
Z y g m u n ta A u g u sta je sz c z e w 1566 r., kiedy to d o starczył polskiem u władcy
roz le głą serię tapiserii czarno-białych; w p o ś m iertn y m in w entarzu Z ygm unta
A ug u sta w y m ien io n o aż 84 tkaniny w kolorze c z a rn o - b ia ły m 24. W brew spo
tyk an y m w polskiej literaturze naukow ej opiniom o unik aln y m czy wręcz
n iezn a n y m w historii tapiserii n iderlandzkich p rz y k ła d zie czarno-białych
21 B .A .G .R ., C h a m b r e d e s C o m p te s, A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s , Q u artier d ’A n v ers. D o m a in e s d ’A n v e r s; H eren ta ls et L ier re, nr 1 7 4 6 (A n n é e 1 5 6 0 ).
22 A r r a s y F la m a n d z k ie n a W a w e lu , red. J. S z a b ło w s k i, W a r s z a w a 1 9 7 5 , s. 4 6 0 , nr 14. 23 W sp o m n ia n y tem a t z o s ta n ie sz e r z e j p o r u sz o n y w m o jej p r a c y Z y g m u n t III a N id e r la n d y , S ztu k a i d y p l o m a c j a (w p r z y g o to w a n iu ).
24 M . G ę b a r o w i c z i T. M a ń k o w s k i , A r a s y Z y g m u n ta A u g u s ta , „ R o c z n ik K r a k o w sk i” , 2 9 ( 1 9 3 7 ) , s. 2 6 , 189: „ O p o n y cza r n e z b ia le m z h erb em K ró la J e g o M c i A S sztuk 84".
D O S T A W C Y B R U K SEL SK IC H T A PIS E R II D LA Z Y G M U N T A A U G U ST A 261
tkanin w kolekcji Z y g m u n ta A ug u sta25, chciałbym je d y n ie przypom nieć, że
tego rodzaju w yroby artystyczne były p oniekąd s p ec ja ln o śc ią brukselskiego
w arsztatu D e rm oyenów . Ź ródła archiw alne w spom inają, że w 1539 r. znako
mity m alarz brukselski B ernard van Orley ucz estniczył w przygotow aniu
kartonów do sześciu tapiserii h eraldycznych en g risa ille , za m ó w io n y c h przez
m ałżo n k ę H e n ry k a III Nassau, M en c ia de M endoz a, w w a rsztac ie G uillaum a
D e rm o y e n a za po śre d n ic tw em w spom nianego p o prz ednio M a rc a Cretif. P o czy
nając od 1542 r., w okresie Ś w ięta Z m arłych u ż y w an o j e ja k o una tapizeria
bla n ca y n eg ra lub tap izeria de las M u erta s do dekoracji kaplicy rodzinnej
M e n d o z a w W a le n cji26.
W łaśnie w Brukseli w y k o n y w a n o w szelkiego rodzaju tkaniny dekoracyjne
w k olorze czarno-białym . W edług nieznanych d otąd d o k u m en tó w , z a ch o w a
nych w A rchives generates du R oy au m e w B rukseli, h ra b ia de R o g g en d o rff
za m ó w ił w 1547 r. u brukselskiego m alarza J a sp ra van C onincxloo serię
tkanin w ko lo rze czarno-białym , m.in., sztandary z cz arn o -b ia łe g o adamaszku,
na których um ieszc zo n o herby fundatora. C hcąc z p o w o d z e n ie m podołać
w y m a g a n io m hrabiego de Roggendorff, Jasper van C o n in cx lo o zaangażow ał
do pom o cy trzech m alarzy brukselskich, G o m m a e rta van O rle y a - bliskiego
k re w n eg o słynnego B erna rda van Orleya, C o rn elisa van C o n in x clo o i Marca
Im b re cx a27.
W obe c w y m o w y cytow anych powyżej źródeł arch iw aln y ch m o żn a przyjąć,
że R o d erig o D erm oyen, p odejm ując się w 1566 r. d o starc zen ia Zygm untow i
A u g ustow i tapiserii czarno-białych, z ich re aliz a c ją zw rócił się naturalnie do
artystów rodzinnej Brukseli, gdzie D e rm o y en o w ie dy sp o n o w ali kręgiem do
św iad c zo n y ch w spółpra co w n ik ó w i z n a k o m itą m a n u fa k tu rą tkacką. D ostarczo
ne w ów c zas tapiserie, p ra w dopodobnie o tem aty ce heraldycznej, były ostatnią
z serii za m ó w ie ń zrealizow anych przez osiadłego w L u b ec e R oderiga D e rm o
yena. W n astęp n y m roku, j a k zapew n ia H einrich Góbel, M arie van den Hecke
była j u ż wdową.
2 5 H e n n e l - B e r n a s i k o w a , d z. c y t., s. 3 8 .
26 J. K. S t e p p e i G . D e 1 m a r c e 1, L e s t a p i s s e r i e s d u C a r d in a l E r a r d d e la M a r c k p r i n c e - é v e q u e d e L iè g e , „ R e v u e d e l ’A rt” , 1 9 7 4 , s. 5 4 , p rzy p . 133: „A M a rco C rético q u e d a en B r u s e la s c a r g o d e a z e r m e h a zer u n a ta p ic e r ía b la n c a y n eg ra d e p r e c io d e a sta X X X p la c a s la a n a ..” , „ E s te d ia tr e c ie n to s e s e s e n ta e tres flo r in e s q u e h e p a g a d o a M a r c o s D e c r e tic d e B r u s e la s p o r r e sto d e la ta p e ç e r ia q u e para su e x c e le n c ia a e c h o a h a z a r ...” . P or. takze J. K . S t e p p e , M e n c ia d e M e n d o z a e t s e s r a p p o r ts a v e c G ille s d e B u s le y d e n , „ S crin iu m E r a sm ia n u m ” , L e y d e n 1 9 6 9 , s. 4 7 5 .
27 B .A .G .R ., A c q u its d e la C h am bre d e s C o m p te s à L ille , nr 1 4 7 7 , 1 4 8 0 et 1 4 8 2 (E x p lo its du G rand C o n s e il d e l ’a n n é e 1 5 4 9 ).
ANEKS:
1. 1 lip ca 1549r. R egentka N id erla n d ó w M aria W ęg ierska p o le c a w ypłacić
J a n o w i i R o d erig o w i D erm oyenom 3 7 liw rów , 4 so le i 6 d en a ró w z ty
tułu o p ó źn ień w sp ła cie za ku p io n ej w 1544 r. H isto rii Jozue.
Notre conseiller, m aître d ’hostel et trésorie r général, M essire W o lf de
H allerstain, chevalier. N ous vous ordonnons et co m m a n d o n s de payer et
délivrer à Jehan et R oderigo D erm oyen la so m m e de trente sept livres quatre
sols six deniers du pris de quarante gros m o n n o y e de F la n d res la livre. Et ce
po u r ung don que leur faisons. A cause du tard e m en t du p a y e m e n t que à eulx
som m es esté re devable de aucunes tappisseries que avons acheté d ’eulx.
L aquelle so m m e de X X X V II livres IIII sols et VI deniers dudit pris, nous
voulons et ende ndons quelle vous soit passée et allouée en la despence de
vos c om ptes que p roc hainem ent nous avez à rendre p ar nous ou par ceulx
que ord o n n e ro n s à l ’audicion de ceulx. A usq u elz m an d o n s ainsy
le faire,
sans en ce faire faulte, ne difficulté. En ra p p o rtan t ceste avec l ’acquict des
dits Jehan et R oderigo D erm oyen tant seullem ent sans aultre ensequement.
C ar ainsy nous plaist-il. Faict le prem ier j o u r de ju illet, l ’an X V c quarante
neuf.
M arie (podpis)
Lille, A rchives départem entales du Nord, B .3339 (M a n d em en ts de M arie de
Hongrie, go u v ern an te des Pays-B as 1531-1550), f o l . 187 v°.
2. 2 lip ca 1549 r. Jan i R odrig o D erm o yen o w ie k w itu ją o d b ió r 3 7 liwrów,
4 so le i 6 denarów .
N ous Jehan et R oderigo D erm oyen, m archants résidents en Anvers, co n fes
sons par o rd o n n a n c e et c o m m an d e m e n t de Sa M ajesté de la R oyne, régente,
en avoir receu de M essire W o lf H aller de H allerstain, chevalier, conseiller et
m aître d ’hostel de ladite R oyne, la som m e de trente sept quatre sols six d e
niers du pris de X L gros m onnoye de Flandres, rh e n n an e livre. Et ce pour
ung don que Sa M ajesté nous a faict à cause du tard e m en t du p ayem ent que
S a M ajesté nous a esté redevable de aucunnes tappisseries que Sa Majesté
a acheté de nous. De laquelle som m e de X X X V II livres IIII sols VI deniers
des pris m onnoye, et pour la cause que dessus, nous so m m es content et bien
payé. Et en q u ictance Sadite M ajesté, sondit m aître d ’hostel et tous aultres.
D O S T A W C Y B R U K S E L S K IC H T A PIS E R II D LA Z Y G M U N T A A U G U ST A 2 6 3
T esm o in g notre nom et seing manuel cy-mis. Le d e u x ièm e jo u r de juillet
X V c quaran te neuf.
Jehan D erm oyen (w zastępstw ie)
R oderigo D erm oyen (podpis)
Lille, A rchives départem entales du Nord, B .3339 (M a n d em en ts de M arie de
H ongrie, g o uvernante des Pays-Bas 1531-1550), f o l . 187 r°.
S P IS IL U S T R A C J I
1. M o n o g r a m Jana D e r m o y e n a , A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s r L ille ( 1 5 4 6 ) , A r c h iv e s g é n é r a le s du R o y a u m e , B r u k se la
2 . P o k w it o w a n ie Jana i R o d e r ig a D e r m o y e n ó w , 2 lip c a 1 5 4 9 , L ille , A r c h iv e s d ép a r te m e n ta le s du N o rd .
3. M o n o g r a m Jana D e r m o y e n a , H isto r ia J o z u e g o , K u n s th is to r is c h e s M u sé u m W ie d e ń (in v . N r X I X /2 )
4 . M o n o g r a m Jana D e r m o y e n a , S a lv e R e g in a , k atedra w P a le n c ji, H isz p a n ia .
B I B L IO G R A F IA
Ź R Ó D Ł A
B r u x e lle s , A r c h iv e s g é n é r a le s du R o y a u m e ( B .A .G .R .) , C h a m b r e d e s C o m p te s d e L ille , R e c e tte g é n é r a le 1 5 4 5 , A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s à L ille (c a r to n s ), nr 11 6 9 (A ). K o p ia te g o n ie p u b lik o w a n e g o d o k u m en tu b y ła z n a n a . J. H o u d o y , T a p is s e r ie s r e p r é s e n ta n t la C o n q u e s te d u R o y a u lm e d e T h u n es p a r l ’E m p e r e u r C h a r le s - Q u in t. H is to ir e e t d o c u m e n ts in é d its , L ille 1 8 7 3 , s. 3 1 .
B .A .G .R ., A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s à L ille , nr 1 4 7 7 , 1 4 8 0 et 1 4 8 2 (E x p lo its du G rand C o n s e il d e l ’a n n é e 1 5 4 9 ).
B .A .G .R ., C h a m b r e d e s C o m p te s , A c q u its d e la C h a m b r e d e s C o m p te s , Q u artier d 'A n v e r s. D o m a in e s d ’ A n v e r s; H e r e n ta ls et L ierre, nr 1 7 4 6 (A n n é e 1 5 6 0 ).
B .A .G .R ., A u d ie n c e , nr 1 2 3 8 . D o k u m e n t p u b lik o w a n y p r z e z P . S a in te n o y , L e s ta p isse r ie s d e la C o u r d e B r u x e lle s so u s C h a rles V , „ A n n a le s d e la S o c ié t é r o y a le d ’a r c h é o lo g ie d e B r u x e lle s ” , 3 0 ( 1 9 2 1 ) , s. 18, reed. G. D e lm a r c e l, L o s H o n o r e s . T a p is s e r ie s f l a m a n d e s p o u r C h a r le s Q u in t, G a n d -A n v e r s 2 0 0 0 , s. 1 68.
B .A .G .R ., C h a m b r e d e s C o m p te s d e L ille , r e c e tte g é n é r a le 1 5 4 5 , A c q u its d e la C h am bre d e s C o m p te s à L ille , nr 1 1 6 9 /A (c a rto n s).
L ille , A r c h iv e s d é p a r te m e n ta le s du N o rd , B . 3 3 9 (M a n d e m e n ts d e M a rie d e H o n g r ie S o u - v ern a n te d e s P a y s -B a s , 1 5 3 1 -1 5 5 0 ).
O P R A C O W A N I A A r r a s y F la m a n d z k ie n a W a w e lu , red. J. S z a b ło w s k i, W a r sz a w a 1 9 7 5 . B a 1 1 i s A ., D e J o n g e K ., D e 1 m a r c e 1 G ., L e f è b u r e A ., L e s C h a s s e s d e M a x im ilie n , P aris 1 9 9 3 . B a u e r R ., T a p is s e r ie n d e r R e n a is s a n c e n a c h E n tw u r fe m v o n P ie te r C o e c k e va n A e ls t (kat. w y s t .) , H albturn 1 9 8 1 . B o u c h a n a n I., T he T a p e s tr ie s p u r c h a s e d b y K in g E r ik X I V o f S w e d e n a t A n tw e r p in 1 5 6 0 - 1 5 6 1. N e w D o c u m e n ta tio n , w : F le m is h T a p e s tr y in E u r o p e a n a n d A m e r ic a n C o lle c tio n s . S tu d ie s in h o n o r o f G u y D e lm a r c e l, T u rn h o u t 2 0 0 3 . C e r c h a S ., R o d e r ig o D e r m o y e n , „ S p r a w o z d a n ia K o m is ji H isto r ii S z tu k i” , 8 ( 1 9 1 2 ). C o p p e j a n s - D e s m e d t H ., U n r e le v é d e d o c u m e n ts r e la tif s à l ’h is to ir e d e la B e lg iq u e c o n s e r v é s a u x A r c h iv e s c e n tr a le s d e l ’E ta t à V a r s o v ie p r é c é d é d ’un a p e r ç u h is to r iq u e (M is c e lla n e a A r c h iv is tic a , 1 8 ), B r u x e lle s 1 9 7 8 .
D e l m a r c e l G ., H e t V la a m s e W a n d ta p ijt v a n d e 1 5 d e t o t d e I 8 d e e e u w , T ie lt 1 9 9 9 . D u v e r g e r J., N o te s c o n c e r n a n t le s ta p i s s e r i e s d u s e iz iè m e s i è c l e a u c h â te a u d u W a
w e l, „ B u lle tin d e s M u s é e s ro y a u x d ’A rt e t d ’H isto ir e . P arc du C in q u a n te n a ir e B r u x e l l e s ” , 4 5 ( 1 9 7 3 ) , s. 7 4 - 7 6 .
D u v e r g e r J. i E ., A a n te k e n in g e n b e tr e ff e n d e d e z e s tie n d e - e e u w s e B r u s s e ls e ta p ijtw e - v e r J a n G h ie te e ls , w: „ A r c h iv u m A rtis L o v a n ie n s e . B ijd r a g e n tot d e G e s c h ie d e n is van d e K u n st d er N e d e r la n d e n o p g e d r a g e n aan P ro f. E m .D r . J. K . S te p p e ” , L e u v e n 1981. G ę b a r o w i c z M. , M a ń k o w s k i T ., A r a s y Z y g m u n ta A u g u s ta , „ R o c z n ik K ra k o w s k i” , 2 9 ( 1 9 3 7 ) . G ö b e 1 H ., W a n d te p p ic h e I. T eil, D ie N ie d e r la n d e , L e ip z ig 1 9 2 3 . H e n n e l - B e r n a s i k o w a M ., C z a r n o - b ia łe tk a n in y Z y g m u n ta A u g u s ta , „ S tu d ia W a w e lia n a ” , 5 ( 1 9 9 6 ) . K e l l e n b e n z H ., J a c o b R e h lin g e r , e in A u g s b u r g e r K a u fm a n n in V e n e d ig , „ B e itr a g e zu r W ir tsc h a fts und S ta d g e s c h ic h te . F e sts c h r ift für H e c to r A m m a m m ”, W ie sb a d e n 1 965. S p i n o s a N ., L e s ta p i s s e r i e s d e la b a ta i l l e d e P a v ie : un d o n à C h a r le s Q u in t du c h â te a u d e s A v a lo s a u p a l a i s r o y a l d e C a p o d im o n te , w: L à b a t a i l l e d e P a v ie , Paris 1 9 9 9 , s. 17 i nn. S t e p p e J. K ., M e n c ia d e M e n d o z a e t s e s r a p p o r ts a v e c G ille s d e B u s le y d e n , « S c r in iu m E r a sm ia n u m » , L e y d e n 1 9 6 9 . S t e p p e J. K. , D e l m a r c e l G ., L e s ta p i s s e r i e s d u C a r d in a l E r a r d d e la M a r c k p r in c e - é v e q u e d e L iè g e , „ R e v u e d e l ’A rt” , 1 9 7 4 . S t e p p e J. K ., E x k u rs z u r F a m ilie va n d e r M o y e n u n d zu M a r c C r e tic , w: R. B a u e r, T a p is s e r ie n d e r R e n a is s a n c e n a ch E n tw u r fe m v o n P ie te r C o e c k e va n A e ls t (kat. w y s t.), H albturn 1 981. S z m y d k i R ., O j a g ie llo ń s k ic h ta p is e r ia c h o d z y s k a n y c h w S z to k h o lm ie p r z e z Z y g m u n ta III ( 1 5 6 6 - 1 6 3 2 ) , „ K ro n ik a Z a m k o w a ” , 2 /4 2 ( 2 0 0 1 ) .
D O S T A W C Y B R U K S E L S K IC H T A P IS E R II D L A Z Y G M U N T A A U G U ST A 2 6 5
R O D E R IG O D E R M O Y E N F O U R N IS S E U R D E S T A P IS S E R IE S B R U X E L L O IS E S D U REI S IG I S M O N D A U G U S T E J A G E L L O N
R é s u m é
D u ran t so n r è g n e , C h a r le s Q u in t fit a p p el à d e s lis s ie r s fla m a n d s e t à d e s m a rch a n d s de t a p is se r ie s. S e s m u ltip le s a ch a ts té m o ig n e n t d e sa p a ss io n p o u r le s ta p is s e r ie s . Parm i le s ten tu res a c h e té e s , r e ç u e s o u c o m m a n d é e s par lu i-m ê m e et en so n n o m par sa sœ u r , la re in e M arie d e H o n g r ie ( 1 5 0 5 - 1 5 5 8 ) , l ’u n e d e s p lu s b e lle s sé r ie s q u ’il a it a c q u is e s e s t l ’H isto ir e d e J o su é. P o u r v u e à p r o fu s io n d e f ils d ’or, d ’argen t et d e s o ie , c e t t e s u ite c o m p r e n d h u it p iè c e s ; e lle a p p a rtie n t à la c o lle c t io n du K u n sth is to r is c h e s M u sé u m d e V ie n n e . L a m arq u e IG M a p p liq u é e su r la ten tu re d e V ie n n e s e rap p orte à un a te lie r d e lis s ie r s b r u x e llo is , le s D e r m o y e n (a p p e lé s a u ss i « d er M o y e n » , « v a n d er M o y e n » ou « d ’A r m o y e n » ), u n e fa m e u s e m a n u fa ctu re d e ta p is se ries a c tiv e au x P a y s -B a s m é r id io n a u x au X V I e s iè c le . D e s c o n v e n t io n s c o m m e r c ia le s a v e c Jean D e r m o y e n n o u s s o n t c o n n u e s par u n e lettre d e C h a r le s Q u in t a u x tr é so r ie r s d e la C h a m b r e d es C o m p te s d e L ille en d a te du 8 d é c e m b r e 1 5 4 4 . C e j o u r -là l ’e m p e r e u r o r d o n n e au x c h e f s et c o m m is d e s D o m a in e s et F in a n c e s d e p a y e r à Jean D e r m o y e n la s o m m e d e 10 0 0 0 liv r e s pour l ’a c h a t d ’un e n s e m b le d e h u it ta p is se r ie s rep résen ta n t l ’H isto ir e d e J o s u é . L e p a ie m e n t d e v a it s ’é ta le r , se lo n le s d is p o s it io n s du 8 d é c e m b r e 1 5 4 4 , sur u n e p é r io d e d e tr o is a n s, et c e g râce au x r en trées d e la C h a m b r e d e s C o m p te s d e L ille . L e 10 d é c e m b r e , le s o f fic ie r s c h a r g é s de la tr é so r e r ie p a ie n t co m p ta n t à Jean D e r m o y e n la so m m e d e 2 5 0 0 liv r e s . L e r e ste , c ’e s t-à -d ir e 7 5 0 0 liv r e s , éta it à p a y er en tro is é c h é a n c e s a n n u e lle s, la p r e m iè r e le 13 o c to b r e 1 5 4 5 . La q u itta n c e par la q u e lle Jean D e r m o y e n r e c o n n a ît a v o ir re ç u , p o u r la p r e m iè r e f o is , d a te du 10 d é c e m b r e 1 5 4 4 . L a r é c e p tio n d e s ta p is se r ie s eu t lie u au n o v e m b r e 1 5 4 4 . L ’in v e n ta ir e d e la c o lle c t io n d e C h a r le s Q u in t, en d a te du 2 9 n o v e m b r e 1 5 4 4 , fa it d éjà m e n tio n d ’u n e H isto ir e d e J o su é a c h e té e à l ’in te n tio n d e l ’em p ereu r par sa sœ u r , M a r ie d e H o n g r ie .
L a d e u x iè m e rétrib u tion à Jean D e r m o y e n p o u r l ’H isto ir e d e J o s u é a lie u le 2 8 m ars 1 5 4 5 . L a fa ctu re d e p a ie m e n t par la q u e lle il r e c o n n a ît a v o ir to u c h é au to ta l 5 0 0 0 liv r e s , à c e tte d a te , e st s ig n é e d e s a m a in . C e tte f o is - c i, Jean D e r m o y e n a p p o se , ou tr e s e s p rén o m et p a tr o n y m e , un m o n o g r a m m e d a n s le q u e l n o u s c r o y o n s p o u v o ir lir e le s le ttr e s m a ju s c u le s IG M . C e lle s - c i r e flè te n t d e to u te é v id e n c e le s in itia le s du p rén o m d e s d e u x fo n d a te u r s de l ’e n tr e p r ise fa m ilia le D e r m o y e n o u van d er M o y e n , J ea n e t G u illa u m e . V u q u e le registre o f f ic ie l d e la c o r p o r a tio n d e s lis s ie r s b r u x e llo is, d a n s le q u e l le s m a rq u e s é ta ie n t e n r e g is tr é e s, a d isp a ru lors d e l ’ in c e n d ie d e so n s iè g e en 1 6 9 0 , le d o c u m e n t d e 1 5 4 5 e s t un ap p ort p récieu x p o u r id e n tifie r l ’œ u v r e d e V ie n n e et so n auteur. U n e n o te en b as du c o m p te n o u s a p p ren d en ou tr e q u e c e p a ie m e n t le fu t par a ssig n a tio n en d eu x d é c h a r g e s le v é e s su r C la u d e d e la C h a p e l le le 3 0 n o v e m b r e 1 5 4 5 et sur le s fê te s d e s P â q u es en 1 5 4 6 et 1 5 4 7 .
‘L e p a ie m e n t à Jean D e r m o y e n s ’é c h e lo n n a d o n c d e 1 5 4 4 à 1 5 4 7 . Il dût y a v o ir d es retards à im p u ter p r o b a b le m e n t à d e s d iff ic u lté s f in a n c iè r e s d e la c o u r d e B r u x e lle s . A la lu m iè r e d e s in str u c tio n s d e M a rie d e H o n g r ie , r e m ise s le 1-er j u ille t 1 5 4 9 à so n tréso rier g é n é r a l, W o lf H a lle r d e H a lle r sta in , le r e m b o u r se m e n t d e la d e tte prit p lu s d e te m p s q u e prévu. En c o n s é q u e n c e d e q u o i, la r é g e n te d e s P a y s -B a s , M a r ie d e H o n g r ie , d é c id a d e d é d o m m a g e r l ’a te lie r D e r m o y e n . U n don fu t a in si a c c o r d é le 1-er j u ille t 1 5 4 9 à J ea n e t R o d r ig o D e r m o y e n . Et le 2 j u ille t 1 5 4 9 , en p a ie m e n t ex tra o rd in a ire ils r e çu re n t d e s m a in s d e W o lf H a lle r d e H a lle r sta in u n e s o m m e su p p lé m e n ta ir e d e 3 7 liv r e s , 4 s o ls et 6 d e n ie r s . Il e s t c u r ie u x de co n sta te r l ’im p lic a tio n d e R o d r ig o D e r m o y e n d a n s c e tte tr a n sa c tio n c o m m e r c ia le a v e c la co u r r o y a le d e B r u x e lle s .
L e s ig le IG M q ui a c c o m p a g n e notre r écit n ’a j a m a is é té id e n tifié su r b a se d ’ un d o c u m e n t d ’a r c h iv e s p r é c is . J u sq u ’à p résen t on n e p o u v a it q u e c o n je c tu r e r q u ’il s ’a g it d ’u n e m arque d ’a te lie r fo n d é par d eu x lis s ie r s b r u x e llo is , Jean et G u illa u m e D e r m o y e n . H e in r ic h G ô b el a attrib u é à tort c e tte m arq u e à un m arch an d d ’o r ig in e v é n itie n n e é ta b li à B r u x e lle s , M arc C r é tif (a u s si C r e tic , C rété ou d e C r e tic o ). C e d ern ier r é a lisa d e n o m b r e u s e s a ffa ir e s c o m m e r c ia le s .
L a m arq ue IG M a é té p a r fo is a p p liq u é e d e fa ç o n in v e r s é e , c ’e s t-à -d ir e en im a g e r é flé c h ie , sur u n e sé r ie d e ta p is s e r ie s fla m a n d e s au c o u r s d e s tr o is iè m e et q u a tr iè m e d é c e n n ie s du X V Ie s iè c le , c e l l e s d e s p lu s p r e s tig ie u s e s ten tu res b r u x e llo is e s . L e s le ttr e s IG M fig u r e n t a u ssi sur la ten tu re S a lv e R e g in a , qui fut a c h e té e à B r u x e lle s par un m a rch a n d d e B u r g o s v e r s 1 5 2 9 -1 5 3 0 et a p p a rtien t a u jo u r d ’hui à la c a th éd ra le d e P a le n c ia , en E sp a g n e . E lle s sig n e n t é g a le m e n t la ta p is se r ie du T r io m p h e d e P étrarqu e à M ad rid et c e lle d e l ’ H isto ir e d ’E sth e r au M u se o N a c io - nal d e A rte A n tig a d e L isb o n n e .
L a d é c o u v e r te dan s le s A r c h iv e s d e B r u x e lle s du m o n o g r a m m e d e Jean et G u illa u m e D er m o y e n p e r m e t n o n se u le m e n t d e tran ch er l ’é p in e u x p r o b lè m e d e l ’id e n tific a tio n d e l ’œ u v r e d e V ie n n e , m a is a u ss i d e m ie u x cern er l ’a c tiv ité d e c e s r e p r é se n ta n ts d e la ta p is se r ie fla m a n d e du X V I e s iè c le . O n a r é c e m m e n t s u g g é r é , sa n s t o u te fo is d e p r e u v e d é c is iv e , q u e le s d o u z e ta p is s e r ie s e x p o s é e s au L o u v r e e t rep résen ta n t le s C h a ss e s d ite s M a x im ilie n n e s ou C h a ss e s d e G u ise d a n s la fo r ê t d o m a n ia le d e s d u cs d e B raban t, p o u rra ien t a v o ir vu le jo u r d a n s l ’a telier d e s D e r m o y e n . C e tte su ite d e s s in é e en tre 1 5 2 8 et 1 5 3 2 , s e lo n le s d ir e s d e K arel van M an d er par B ern ard van O r le y p o u r l ’em p ereu r, s e m b le être o r ig in a le . D e p u is q u e l ’on a a s s o c ié aux C h a ss e s d e M a x im ilie n le n o m d e G u illa u m e D e r m o y e n m e n tio n n é d a n s un con trat d e 1 5 3 3 , la q u e stio n s e p o s e é v id e m m e n t d e sa v o ir si la m arq ue a p p liq u é e sur le s ta p is se r ie s du L ou vre ( l ’e d itio p r in c e p s su p p o s é e d e c e th è m e ) r e flè te le s in itia le s d e c e lic ie r b r u x e llo is. Or le m o n o g r a m m e sur le s C h a ss e s d e M a x im ilie n p r é se n te un W r e lié par d e s s ig n e s v ertica u x à un G et fla n q u é sur la g a u c h e par u n e lettre m a ju s c u le I. D a n s l ’éta t a c tu e l d e n o s c o n n a iss a n c e s au cu n é lé m e n t n e p erm et d e relier c e tte m arq ue au n o m d e s lis s ie r s d e la fa m ille d e s D e r m o y e n . Par c o n tr e , n o u s paraît p la u s ib le u n e id e n tific a tio n d e c e m o n o g r a m m e a v e c le nom d e J ea n G h ie te e ls (a u s si G h e te e ls , G h ie te e ts , C a te e ls et G a tte l), p r o p o s é e à la su ite d e s r e ch er c h e s m e n é e s par P a u l A lf a s s a en 1 9 2 0 .
R o d r ig o D e r m o y e n fut l ’un d e s fo u r n isse u r s p r in c ip a u x du roi d e P o lo g n e , S ig is m o n d II A u g u ste J a g e llo n ( 1 5 2 0 - 1 5 7 2 ) . O n p eu t a d m irer d e n o s jo u r s c e tte c o lle c t io n d ’u n e f in e s s e r em a rq u a b le et d ’u n e r ic h e s s e e x c e p t io n n e lle au ch â te a u r o y a l du W a w e l à C r a c o v ie . L e s d o c u m e n ts r e la tifs à l ’a c q u isitio n et la c o n stitu tio n d e la c o lle c t io n d e S ig is m o n d II A u g u ste so n t e x tr ê m e m e n t rares. Q u e lq u e s so u r c e s n o u s ap p ren n en t c e p e n d a n t q u e le roi d e P o lo g n e , d a n s u n e lettre du 12 m ai 1 5 6 4 , e n jo in t à Jean K o stk a d e S te m b e r k , c h â te la in d e G d a n sk et tréso r ie r d e s terres p r u ss ie n n e s, d e p a y e r le s a rriérés d e tro is a n s d e sa la ir e à R o d r ig o D e r m o y e n , au s e r v ic e d e la c o u r p o lo n a is e d e p u is 1561 au m o in s et h a b ita n t a lo r s à L ü b e c k . N o u s s a v o n s q u e c e f ils d e G u illa u m e D e r m o y e n partit p o u r le s P a y s B a s en 1 5 6 4 a fin d e su r v e ille r le tis s a g e d e « c o r tin a e » (te n tu r e s) du roi p o lo n a is . Il n e tiss a it d o n c p as lu i- m ê m e , m a is p la ç a it d e s c o m m a n d e s d a n s d e s e n tr e p r ise s d e tissa g e . L e s d o c u m e n ts n e p r é c is e n t p a s d a v a n ta g e le s lo c a lité s v is it é e s par c e co u rtier d e S ig is m o n d II A u g u s te , ni l ’id e n tité d e s ta p isse r ie s a p p o r té e s d e s P a y s -B a s en P o lo g n e en 1 5 6 4 . M a is c e tte so u r c e im p o r ta n te n ’e s t p a s l ’u n iq u e à n o u s r e n s e ig n e r su r le s a ch a ts d e R o d r ig o D e r m o y e n p o u r le roi d e P o lo g n e . U n d e u x iè m e m a n d e m e n t d e S ig is m o n d II A u g u ste d a te du 10 a o û t 1 5 6 6 . L e ro i c h a r g e Jean K o stk a de p a y e r à R o d r ig o D e r m o y e n l ’im p o r ta n te s o m m e d e 1 3 1 4 flo r in s p o u r le s ta p is s e r ie s à d é c o r b la n c et n oir. O r la c o lle c t io n du W a w e l, d o n t l ’o r ig in e r e m o n te à l ’a c h a t d e s su p e r b e s ten tu res d e la G e n è s e v ers 1 5 5 3 et t is s é e s d ’ap rès le s ca r to n s d e M ic h e l C o x c ie d e M a lin e s, fut c o m p lé té e en 1 5 6 6 par d e s te n tu res en g r is a ille q ui p o u rra ien t être d e s ta p is se r ie s au x arm es
D O S T A W C Y B R U K SEL SK IC H T A PIS E R II D LA Z Y G M U N T A A U G U ST A 2 6 7
d e S ig is m o n d II A u g u s te . U n in v e n ta ir e d r e s sé en 1 5 7 3 a p rès la m ort du roi r é v è le q u ’e lle s c o m p ta ie n t 8 4 p iè c e s .
C e s d o n n é e s la iss e n t su p p o se r q u e l ’on fab riq u ait p r o b a b le m e n t à B r u x e lle s d e s ten tu res h é r a ld iq u e s à d é c o r b la n c et n o ir. C e tte h y p o th è s e s ’im p o s e d ’autant p lu s q u e le s rares so u r c e s c o n s e r v é e s in d iq u e n t n e tte m e n t q u ’en 1 5 3 9 B ern ard van O r le y p a r tic ip a c o m m e p ein tr e carton - n ier à la fa b r ic a tio n d ’u n e su ite d e six ta p is se r ie s c o m m a n d é e s par M e n c ia d e M e n d o z a . C e tra v a il s ’e f fe c tu a par l ’e n tr e m is e d e M arc C r é tif d a n s l ’a te lie r d e G u illa u m e D e r m o y e n . La m e n tio n « una ta p ic e r ia b la n c a y n egra » o u « ta p iz e r ia d e la s M u e r te s » se rapporte aux ta p is s e r ie s e m p lo y é e s p ou r garnir à partir d e 1 5 4 2 la c h a p e lle d e la fa m ille M e n d o z a à V a le n c e .
D ’au tres p e in tr e s b r u x e llo is c o n te m p o r a in s d é c o r è r e n t e u x a u ssi d e g r a n d e s e n s e ig n e s et b a n n iè r e s en tissu b la n c et n o ir, a v e c d e s a rm es p a r tic u liè r e s. A in s i en e s t- il du c o m te de R o g g e n d o r ff q ui c o m m a n d e en 1 5 4 7 à Jaspar van C o n in c x lo o , su r n o m m é S c e r n ie r , u n e gran d e e n s e ig n e d e d a m a s b la n c et n o ir où fig u r e n t un c h e v a l e n fo n ç a n t u n e b a rrière a v e c l ’in sc r ip tio n « A u fo rt le fort » e t une c r o ix p a r se m é e d e fla m m e s . J asp ar van C o n in c x lo o s e m b le a v o ir a u ssi liv r é d ’au tres p iè c e s : d e u x b a n n iè res d e d a m a s b la n c et n o ir a v e c le s a rm es du c o m te d e R o g g e n d o r ff, u n e c o r n e tte d e ta ffe ta s b la n c et n o ir o r n é e d ’un sa in t-C h r is to p h e et d ’une c r o ix r o u g e é g a le m e n t p a r se m é e d e fla m m e s. D a n s so n travail Jasp ar van C o n in c x lo o reçut l ’a id e d e tro is p e in tr e s b r u x e llo is: G o m m a ert van O r le y . d e sc e n d a n t du fa m e u x B ernard van O r le y . C o r n e ille van C o n in c x lo o appartenant à la f a m ille b ie n c o n n u e d e s p e in tr e s b r u x e llo is van C o n in c x lo o d its S c e r m e r et M arc Im b recx (Im b r e c h ts).
Il s e m b le q u e c e r ta in s ta p issie r s ou m a rch a n d s d e t a p is s e r ie s, m e m b r e s d e la fa m ille D er m o y e n a ie n t é m ig r é à A n v e r s . C ’e st le c a s n o ta m m en t d e Jean et R o d r ig o D e r m o y e n . N o m m é s f o n c tio n n a ir e s d e la C h a m b r e d e s C o m p te s , ils v in ren t se fix e r d e fa ç o n d é fin it iv e à A n v ers v e r s 1 5 4 8 . O r c e so n t leu rs n o m s qui r e v ie n n e n t c o n sta m m e n t en tre 1 5 4 8 et 1561 dan s le s a c q u its du d o m a in e d ’A n v e r s.
R o d r ig o D e r m o y e n éta it v r a is e m b la b le m e n t un h o m m e r ic h e lo r s q u ’ il v in t à A n v e r s. N o u s s a v o n s par d e s d o c u m e n ts qui c o u v r e n t u n e p é r io d e d e 1551 à 1561 q u ’il p e r c e v a it d e la C h a m b r e d e s C o m p te s du B rabant u n e rente a n n u e lle d e 7 0 liv r e s g a g é e su r le s r e v e n u s du grand to n lie u d ’eau d ’A n v e r s . C e tte so m m e lui r e v e n a it d e l ’h é r ita g e d e so n b e a u -p è r e , J o sse van d en H e c k e . L ’é p o u s e d e R o d r ig o D e r m o y e n s ’a p p e la it en e f fe t M a r ie van d en H e c k e et ap p a rte n a it à la c é lè b r e fa m ille d e liss ie r s b r u x e llo is. S o n b e a u -fr è r e p r é s u m é éta it p r o b a b le m en t L é o van d en H e c k e , c h e f im portan t d ’un a te lie r d e t is s a g e et p r o p riéta ire d ’ un d é p ô t de ta p is s e r ie s d a n s le P and d ’A n v e r s en 1 5 7 0 . E n 1 5 5 2 R o d r ig o D e r m o y e n é ta it d éjà à A n v e r s un c it o y e n a is é e t r e s p e c té . L a ta p isse r ie n e c o n stitu a it c e p e n d a n t q u ’u n e d e s f a c e tte s d e son a c tiv ité c o m m e r c ia le . Il se m b le p o ss é d e r en 15 5 2 a v e c so n a s s o c ié d ’A n v e r s , P ierre B o n fa n t, d ’ im p o r ta n tes c r é a n c e s sur C h a rles Q u in t, c o n s é c u tiv e s à un em p ru n t d e 1 8 5 0 liv r e s s o llic it é par la c o u r d e B r u x e lle s p o u r c o u v r ir le s d é p e n s e s m ilita ir e s d e l ’e m p e r e u r d a n s sa guerre c o n tr e le roi d e F ra n ce. O n le m e n tio n n e à l ’o c c a s io n d ’u n e tr a n sa c tio n d e s o ie p ou r d es ta p is s e r ie s . P eu d e te m p s ap rès n o u s p erd o n s la trace d e so n a c tiv ité à A n v e r s . Il réapparaît à L ü b e c k o ù il p o u r su it se s fr u c tu e u s e s a ffa ir e s c o m m e c o u r tie r c h a r g é d e la c o m m a n d e et de la su r v e illa n c e du tis s a g e d e s ta p is s e r ie s b r u x e llo is e s p o u r le roi S ig is m o n d II A u g u ste .
S u r c e tte p é r io d e d e s a n n é e s 1 5 6 0 - 1 5 6 1 , q ui c o ïn c id e a v e c le d épart d e R o d r ig o D er m o y e n p o u r L ü b e c k , n o u s v o u d r io n s ajouter, à l ’appui d e r e n s e ig n e m e n ts r e tro u v és d a n s les a c q u its du d o m a in e d ’A n v e r s, q u e lq u e s d é ta ils qui é la r g is s e n t la b io g r a p h ie d e R o d r ig o . C e d ern ier p e r ç u t en se p te m b r e 1 5 6 0 la d ern ière tra n ch e d e sa ren te a n n u e lle g a g é e sur le s r e v e n u s du gran d to n lie u d ’ea u d ’A n v e r s. Et d a n s u n e lettre d e s é c h e v in s d ’A n v e r s du 9 j u ille t 1 561, il e s t q u e stio n d e la v e n te d e c e tte ren te, par l ’e n tr e m is e d e Jean d e K e m p e n e e r , à un ta p issie r a n v e r s o is , A erd t S p ie r in c x , p ère d e F r a n ç o is S p ie r in c x , ta p is s ie r lui a u ss i. D e p lu s d a n s un a cte
p a ss é le 1-er ju in 1561 d e v a n t le b o u r g m e str e d e la v ille h a n sé a tiq u e d e L ü b e c k , l ’é p o u se de R o d r ig o D e r m o y e n , M a rie van d en H e c k e , d o n n e à Jean d e K e m p e n e e r u n e p ro cu ra tio n pour c o m p a r a îtr e d a n s to u te s le s d é m a r c h e s v isa n t c e tte tra n sa ctio n c o m m e r c ia le . T o u t e f o is la rece tte d e la v e n te , c o n s é q u e n c e p ro b a b le d ’u n e c r é a n c e sur le s é p o u x D e r m o y e n , s e m b le a v o ir été a s s ig n é e au n o m d e Jean d e K e m p e n e e r . L ’acq u éreu r d e c e tte ren te, A e r d t S p ie r in c x , av a it lui a u ssi d e fo r te s a tta c h e s a v e c B r u x e lle s . T o u t c o m m e so n f ils F r a n ç o is qui j u s q u ’à so n départ p o u r D e lft en 1 5 9 1 , g é r a it à A n v e r s d e p u is un m a g a sin p ortant l ’e n s e ig n e « à l ’é c u s s o n d e B r u x e lle s » , le s in té rçts d e d iv e r s a te lie r s b r u x e llo is. Jean d e K e m p e n e e r , f ils du ta p issie r G u illa u m e d e K e m p e n e e r , r é s id a it à A n v e r s en q u a lité d e fa c te u r d e so n p ère o u d e m archand ta p issie r .
S ło w a k l u c z o w e : ta p ise r ie , R o d e r ig D e r m o y e n , Z y g m u n t A u g u st.
M o t s c le f s : t a p is se r ie s , R o d e r ig o D e r m o y e n , S ig is m o n d A u g u s te .
D O S T A W C Y B R U K S E L S K IC H TAPISER II D LA
ZYGMUNTA AUGUSTA
26 9
1. M o n o g ra m Jana D e r m o y e n a , A c q u its d e la C ham bre d e s C o m p tes i L ille (1 5 4 6 )
