Janina Pacowska – geolog, geograf (1914–1954).
Wspomnienia o siostrze
Teresa Marcinkiewicz
1Janina Pacowska – geologist and geographer (1914–1954). Memories of My Sister. Prz. Geol., 64: 151–157.
A b s t r a c t. Janina Pacowska was born in £apy on January 14, 1914. In 1934, she enrolled in the Faculty of Mathematics and Natural Sciences of Stefan Batory University in Vilnius. She studied geography and geology and received the certificate of completion in geography in 1939. In the period of 1940–1941, Janina Pacowska studied geology at the University of Vilnius and received the certificate of completion in geology. In the years 1942–1945, she was employed at the Lithuanian Geological Institute (Geologine Tarnyba). During World War II she was also engaged in underground activity and, as a “Grey Ranks” soldier, participated in many anti-Nazi campaigns until 1944. After World War II in 1945, Janina Pacowska left Vilnius to settle in Toruñ, where she took a job as a research assistant at the Department of Geology, Nicolaus Copernicus University. During that period, she was graduated in geography submitting a study entitled “A Comparative Study of the Vistula Delta and the Danube Delta”. In 1949, Janina Pacowska moved to Warsaw, where she was employed as a Quaternary geologist at the Polish Geological Institute, Department of Regional Geo-logy, Section of the Polish Lowlands. In 1951–1953, she suffered political repression and was alleged to have been an “enemy of the People’s Republic of Poland”. As the consequence, Janina Pacowska was forced to change her job to clerical at the Central Office of Geology. That decision was deeply humiliating to her, which led to a nervous breakdown and premature death on January 31, 1954. Two children had been left orphaned (seven and nine years old).
Keywords: Janina Pacowska, Quaternary geologist, geological mapping, Stefan Batory University in Vilnius, Nicolaus Copernicus
University in Toruñ, Polish Geological Institute in Warsaw, political repression
1 stycznia 2014 r. minê³a 60. rocznica œmierci mojej siostry – Janiny z Marcinkiewiczów Pacowskiej. Przysz³a na œwiat 1 stycznia 1914 r. w £apach (woj. bia³ostockie). By³a córk¹ Miko³aja Marcinkiewicza i Jadwigi Krzywiec. Z tego zwi¹zku urodzi³y siê dwie córki: Janina i m³odsza od niej – Maria. W 1918 r. wraz z rodzicami przyjecha³y do Wilna, tam Jadwiga zmar³a (1919 r.). W 1930 r. ojciec zawar³ drugi zwi¹zek ma³¿eñski z Helen¹ Raczyñsk¹. Ich córk¹ by³am ja – Teresa.
Ojciec by³ d³ugoletnim pracownikiem Pañstwowych Kolei Polskich. Za zas³ugi w s³u¿bie kolejowej w 1938 r. otrzyma³ Srebrny Krzy¿ Zas³ugi, przyznany przez ówczes-nego Prezesa Rady Ministrów, S³awoja Sk³adkowskiego.
Nie wiem, jak wygl¹da³y lata dzieciñstwa i pocz¹tko-wy okres szkolny mojej siostry Janiny. Z powodu doœæ du¿ej ró¿nicy wieku niewiele te¿ pamiêtam z okresu jej wczesnej m³odoœci.
Zachêt¹ do napisania tego wspomnienia sta³y siê dru-kowane zapiski dotycz¹ce dzia³alnoœci konspiracyjnej Ja-niny na WileñszczyŸnie w latach wojny (Wyczañska, 1985), jak równie¿ dzia³ania polityczno-represyjne, które stoso-wano wobec niej w powojennej rzeczywistoœci, w latach 50. XX w. (Materia³y archiwalne z Ministerstwa Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych). Kanw¹ tego artyku³u bêd¹ wiêc fakty biograficzne oraz fotografie pochodz¹ce ze zbiorów rodzinnych.
W 1934 r. Janina ukoñczy³a ¿eñskie Ogólnokszta³c¹ce Gimnazjum im. ks. Adama Czartoryskiego, które obok ss. Nazaretanek i Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej ucho-dzi³o za jedno z najlepszych gimnazjów w Wilnie. W latach
szkolnych i w okresie studiów by³a cz³onkiem Sodalicji Mariañskiej – katolickiego stowarzyszenia œwieckich, któ-rego celem by³o ³¹czenie ¿ycia chrzeœcijañskiego z nauk¹. W tym samym roku (1934) wst¹pi³a na Wydzia³ Mate-matyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie. Studiowa³a geografiê i geologiê pod kie-runkiem wybitnych geologów i geografów tego okresu: prof. Stanis³awa Ma³kowskiego, prof. Edwarda Passendor-fera, prof. Mieczys³awa Limanowskiego. W 1939 r. otrzy-ma³a absolutorium z geografii.
Od 1937 r. do 15 grudnia 1939 r., do chwili zamkniêcia uniwersytetu przez w³adze litewskie, pe³ni³a obowi¹zki m³odszego asystenta w Katedrze Meteorologii USB. W la-tach 1936–1939 pod kierunkiem prof. Ma³kowskiego pra-cowa³a nad sporz¹dzeniem petrograficznej mapy prze-gl¹dowej Polski pó³nocno-wschodniej. Uczestniczy³a we wszystkich wycieczkach Zak³adu Mineralogii i Petrografii USB organizowanych przez prof. Ma³kowskiego dla bar-dziej zaawansowanych studentów. By³y to podró¿e m.in. do Austrii, Francji, Grecji, Jugos³awii i W³och, a tak¿e na Wêgry czy na Wo³yñ. Bra³a tak¿e udzia³ w wielu eskapa-dach po WileñszczyŸnie, organizowanych przez Ko³o Przy-rodników, do którego nale¿a³a.
W 1940 r. pracowa³a w Referacie Oœwiatowym przy Komitecie Pomocy dla UchodŸców w charakterze kierow-nika Œwietlicy Nr 13 w Wilnie. W latach 1940/1941 studio-wa³a geologiê na Uniwersytecie Wileñskim. Otrzyma³a wówczas absolutorium z geologii, zweryfikowane w 1947 r. na Uniwersytecie Miko³aja Kopernika w Toruniu. W latach
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
1
Emerytowany pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, al. Prymasa Tysi¹clecia 137 m. 35, 01-424 Warszawa.
1941–1942 pracowa³a jako maszynistka w Pañstwowych Kolejach Litewskich w Wilnie.
Jesieni¹ 1942 r. zosta³a zatrudniona w Litewskim Urzê-dzie Geologicznym (Geologine Tarnyba) jako asystentka prof. Passendorfera, który pe³ni³ stanowisko g³ównego geo-loga urzêdu. Piastuj¹c tê funkcjê, zatrudnia³ on pracow-ników i studentów ze „szko³y” prof. Ma³kowskiego, którzy opracowywali mapy petrograficzne Wileñszczyzny i mieli ju¿ doœwiadczenie w pracy terenowej. Do osób tych nale-¿a³a m.in. Janina Marcinkiewicz. Praca w Geologine Tar-nyba, jak napisa³a D¹browska (1986), dawa³a mocne œwia-dectwo pracy, prawo poruszania siê po ca³ej WileñszczyŸnie i Litwie oraz do posiadania, a tak¿e pos³ugiwania siê mapa-mi czy planamapa-mi. Ponadto zapewnia³a opiekê w³adz tereno-wych.
Wiosn¹ 1943 r. prof. Passendorfer zorganizowa³ du¿¹ grupê terenow¹ dla opracowania genezy doliny Wilii. Zna-laz³a siê w niej Janina Marcinkiewicz, a tak¿e Stanis³awa Gortyñska i Zofia D¹browska, które po wojnie zosta³y zatrudnione w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. W litewskim Instytucie Geologicznym Janina pracowa³a bez przerwy do chwili wyjazdu z Wilna, który nast¹pi³ we wrzeœniu 1945 r.
Wspomniana Stanis³awa (Tania) Gortyñska by³a blisk¹ kole¿ank¹ mojej siostry Janiny. Jako studentka geologii zna³a Wileñszczyznê i mia³a dobr¹ orientacjê topograficz-n¹, która zapewnia³a jej samodzielnoœæ w pracy terenowej. Podczas okupacji by³a ³¹czniczk¹ (pseudonim „Komaro-wa”) oddzia³u dywersyjnego Baza „Miód”, który w ca³oœci wszed³ do Kedywu Okrêgu Wileñskiego Armii Krajowej. Bra³a udzia³ w wielu niebezpiecznych i trudnych akcjach.
Wyrokiem Trybuna³u Wojennego zosta³a skazana na sie-dem lat ³agrów (Krzy¿anowski, 1993).
W 1943 r. Janina wysz³a za m¹¿ za Ryszarda Pacow-skiego, który pochodzi³ z Litwy Kowieñskiej. Tam ukoñ-czy³ on równie¿ szko³ê œredni¹, a studia wy¿sze odby³ w latach 1939–1943 na Wydziale Matematyczno-Przyrodni-czym Uniwersytetu Wileñskiego. Ju¿ w czasie studiów pracowa³ w Geologine Tarnyba, gdzie bra³ udzia³ w bada-niach du¿ych torfowisk na terenie Litwy (Okruszko, 1991). W 1944 r. przyszed³ na œwiat ich syn Zbigniew. Skrom-ne œrodki finansowe, jakimi dysponowali, nie wystarcza³y na utrzymanie trzech osób. Janina, chc¹c zapewniæ rodzi-nie dodatkowe œrodki do ¿ycia, zajê³a siê wypiekarodzi-niem cia-stek wg receptur cukierniczych. Korzystaj¹c z przys³u-guj¹cego jej prawa do poruszania siê po WileñszczyŸnie i Litwie, rozwozi³a oraz sprzedawa³a te ciastka w prowin-cjonalnych miejscowoœciach.
Janina przez ca³y okres wojny prowadzi³a dzia³alnoœæ konspiracyjn¹. Jak wynika z relacji zamieszczonych w „Harcerkach 1939–1945” (Wyczañska, 1985), na które po-wo³uje siê tak¿e D¹browski (1991), Janina Marcinkiewicz od 1939 r. by³a harcerk¹ Chor¹gwi Wileñskiej i prowadzi³a zastêp „Szczyty”. Nastêpnie w³¹czy³a siê w dzia³alnoœæ konspiracyjn¹ i jako ¿o³nierz Szarych Szeregów uczestni-czy³a w wielu akcjach, a¿ do 1944 r. Bra³a udzia³ w pomocy rodzinom wywo¿onym do Kazachstanu, udziela³a wsparcia ¯ydom, dostarcza³a paczki do wiêzienia, pomaga³a party-zantom w przejœciu przez granicê i w ich przechowywaniu. Utrzymywa³a kontakty z oddzia³ami AK, które dzia³a³y w odleg³oœci kilkudziesiêciu kilometrów od Wilna.
W wielu mieszkaniach (m.in. u Janiny Marcinkiewicz) by³y skrzynki i punkty kontaktowe, gdzie przechowywano
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
Ryc. 2. Uczennice VI klasy Gimnazjum im. Ks. A. Czartoryskiego w Wilnie, 1932 r. Pierwsza z lewej siedzi Janina Marcinkiewicz, ni¿ej – pierwsza z lewej siedzi siostra Maria
broñ, fa³szywe i prawdziwe dokumenty oraz inne mate-ria³y. Uczestniczy³a tak¿e w tajnym nauczaniu, pracuj¹c w kompletach szkolnictwa podstawowego. Jednoczeœnie sama korzysta³a z tajnych wyk³adów, jakie prowadzi³ Uni-wersytet Stefana Batorego. Zacz¹³ on dzia³aæ w styczniu 1940 r., a wyk³ady prowadzili m.in. prof. E. Passendorfer, prof. M. Limanowski, prof. S. Ma³kowski, doc. B. Halicki, dr J. Wojciechowski i inni.
Pod¹¿aj¹c œladami wspomnieñ z lat wojny, z zapamiê-tanych przeze mnie fragmentów rozmów, wiem, ¿e przez nasze mieszkanie w Wilnie istotnie przewija³o siê wiele m³odych dziewcz¹t, co przez rodziców by³o komentowane jako przejaw o¿ywionych kontaktów towarzyskich. Rodzi-ce nie domyœlali siê konspiracyjnej dzia³alnoœci ich córki i nawet po zakoñczeniu wojny taki temat nigdy nie by³ poruszany. Ja dopiero po przeczytaniu relacji w „Harcer-kach 1939–1945” dowiedzia³am siê jak¹ rolê spe³nia³o nasze wileñskie mieszkanie. Rodzice w tym czasie dawno ju¿ nie ¿yli.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Wilna 13 lipca 1944 r., po zagarniêciu polskich kresów wschodnich, nasi-li³y siê represje wobec Polaków. Rozpoczê³y siê masowe aresztowania inteligencji polskiej, a wiêc dalsze przebywa-nie w Wilprzebywa-nie by³o przebywa-niebezpieczne. Janina zapewne zdawa³a sobie sprawê z tego, ¿e w razie ujawnienia dzia³alnoœci konspiracyjnej jej i rodzinie grozi³oby aresztowanie.
W tej sytuacji przedstawi³a rodzicom propozycjê wy-jazdu z Wilna transportem, którym ewakuowa³a siê grupa polskich profesorów z Uniwersytetu Stefana Batorego wraz z rodzinami. Grupa ta postanowi³a zorganizowaæ w Toruniu uniwersytet, który zosta³ nazwany imieniem Miko³aja Ko-pernika – na czeœæ wielkiego astronoma.
Decyzja o wyjeŸdzie nie by³a ³atwa dla rodziców. Wprawdzie stracili wszystko w czasie dzia³añ wojennych (byli pogorzelcami), ale wyjazd bez ¿adnych zapewnieñ i z obawami, ¿e mog¹ nie mieæ dachu nad g³ow¹ by³ wielce niepokoj¹cy. Trudno im by³o opuœciæ Wileñszczyznê, gdzie siê urodzili i mieszkali, gdzie ojciec pracowa³ w przedwo-jennej Polsce. Trudno by³o tak¿e zostawiæ groby najbli¿-szych na cmentarzu Rossa. Jednak decyzja zapad³a i 21 wrzeœ-nia 1945 r. opuœciliœmy Wilno – rodzinne miasto – na zaw-sze. Po czterech dniach podró¿y w wagonach towarowych 25 wrzeœnia 1945 r. dotarliœmy do dworca kolejowego Toruñ G³ówny.
Po osiedleniu siê w Toruniu, 1.10.1945 r. Janina zosta³a zatrudniona jako asystentka w Zak³adzie Geologii, którym kierowa³ prof. Passendorfer, pe³ni¹cy równoczeœnie funk-cjê dziekana Wydzia³u Matematyczno-Przyrodniczego UMK. W nowo powsta³ym uniwersytecie brakowa³o zbio-rów, ksi¹¿ek geologicznych, okazów, aparatury, skryptów podrêczników oraz wszelkich innych pomocy dydaktycz-nych. Zapewne taki stan faktyczny spowodowa³, ¿e Janina, która wykazywa³a zdolnoœci rysunkowe, na piêtnastu du¿ych planszach brystolu wykona³a piórkiem i tuszem 63 rysunki ró¿nych skamienia³oœci. By³y one wykorzysty-wane jako pomoc dydaktyczna na zajêciach ze studentami
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
Ryc. 4. Pami¹tkowa fotografia z Sodalicji Mariañskiej. Z lewej: Janina Marcinkiewicz
Ryc. 6. Wejœcie g³ówne Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Dziedziniec Skargi. Nad wejœciem napis „Ojczyzna, Nauka, Cnota”. Fot. J. Bu³hak
geologii, a obecnie te plansze znajduj¹ siê w Archiwum Wydzia³u Nauk o Ziemi UMK w Toruniu.
Jednoczeœnie Janina ukoñczy³a studia w zakresie geo-grafii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UMK i 8 czerwca 1948 r. na podstawie pracy „Studium porów-nawcze delty Wis³y i Dunaju” otrzyma³a stopieñ magistra filozofii w dziedzinie geografii. Na odwrotnej stronie
dy-plomu znalaz³a siê te¿ informacja, ¿e „spoza zakresu swo-jego magisterium Janina z Marcinkiewiczów Pacowska zda³a jeszcze dwa egzaminy: z chemii z wynikiem dobrym i z mineralogii z wynikiem bardzo dobrym”.
W sierpniu 1948 r. Janina opuœci³a Zak³ad Geologii na uniwersytecie i w paŸdzierniku tego roku objê³a posadê nauczyciela geografii w szkole ogólnokszta³c¹cej typu licealnego im. Miko³aja Kopernika w Toruniu. Pracowa³a tam przez rok.
W poszukiwaniu zmiany osobistej drogi ¿yciowej, Ja-nina razem z mê¿em i dwójk¹ dzieci: Zbigniewem urodzo-nym jeszcze w Wilnie i Alin¹, która przysz³a na œwiat w Toruniu, zdecydowa³a siê na przeprowadzkê do Warszawy. We wrzeœniu 1949 r. podjê³a pracê w Pañstwowym Instytu-cie Geologicznym w charakterze geologa czwartorzêdo-wego w Wydziale Geologii Regionalnej w Dziale Ni¿u Polskiego, którego kierownikiem by³ prof. E. Rühle. W³aœnie prowadzenie samodzielnej pracy naukowej by³o, jak siê okaza³o, spe³nieniem jej osobistych d¹¿eñ i ambit-nych planów zawodowych. Jej m¹¿, Ryszard Pacowski, w 1949 r. tak¿e podj¹³ pracê w instytucie i otrzyma³ zadanie zorganizowania dzia³u torfowego na Wydziale Geologii Wêgli.
Przyznanie siostrze mieszkania w gmachu instytutu (daw. bud. B – obecnie im. Ignacego Domeyki) by³o te¿ korzystne ze wzglêdu na czas zaoszczêdzony na dojazdach do pracy, który móg³ byæ poœwiêcony ¿yciu rodzinnemu.
W 1950 r. ja zda³am maturê i pomimo rozmi³owania w sztukach piêknych zupe³nie nieoczekiwanie jako kieru-nek studiów wybra³am geologiê na Wydziale Matematycz-no-Przyrodniczym UMK w Toruniu. Niew¹tpliwie pewien wp³yw na wybór studiów mia³a moja siostra Janina, której
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
Ryc. 9. Imieniny prof. Stanis³awa Ma³kowskiego (siedzi w œrodku) w Zak³adzie Mineralogii USB. Obok niego z prawej strony, Janina Marcinkiewicz. 13.09.1937 r.
fascynacja naukami przyrodniczymi, w tym geologi¹ i geo-grafi¹, udzieli³a siê tak¿e i mnie.
Pamiêtam, ¿e siostra zawsze z wielkim entuzjazmem mówi³a o swojej pracy. Geologia by³a jej pasj¹, œwiadczy o tym chocia¿by kartka przes³ana przez ni¹ ze Zjazdu Geo-logicznego w Kazimierzu, w dniu 23 wrzeœnia 1952 r. „¯a³uj, ¿e nie mog³aœ wzi¹æ udzia³u w obradach Zjazdu. Jestem zachwycona. Tak bardzo interesuj¹ce tematy by³y poruszane. O tylu nowych rzeczach dowiedzia³am siê. ¯a-³ujê, ¿e ju¿ koniec…”
W ¿yciu kierowa³a siê wra¿liwoœci¹ spo³eczn¹ i chyba dlatego cieszy³a siê sympati¹ licznego grona przyjació³, którzy wspominali j¹ jako osobê niezwykle ¿yczliw¹ i wra¿-liw¹ na potrzeby innych, oddan¹ ca³ym sercem sprawom ludzkim, poniewa¿ zawsze œpieszy³a z pomoc¹ wszystkim potrzebuj¹cym. Imponowa³a swoj¹ wiedz¹ ¿yciow¹. By³a dzielna i odwa¿na, o czym œwiadczy jej dzia³alnoœæ konspi-racyjna w latach wojny. Mia³a tak¿e odwagê przeciwstawiæ siê powojennej polskiej rzeczywistoœci, za co spotka³y j¹ surowe represje polityczne w ¿yciu zawodowym. Sta³o siê to akurat w czasie, gdy wydawa³o siê, ¿e znalaz³a nareszcie swoje „miejsce na ziemi”, a tym miejscem by³a praca w Instytucie Geologicznym. Jej niezwyk³a osobowoœæ oraz umi³owanie piêkna przejawia³y siê równie¿ w dyskretnej elegancji i stonowanym sposobie bycia. Z wielk¹ trosk¹, a tak¿e czu³oœci¹ zajmowa³a siê swoimi dzieæmi, którym pragnê³a zapewniæ jak najlepsze warunki rozwoju.
Jej zami³owanie do pracy badawczej, sumiennoœæ i skru-pulatnoœæ, by³y doceniane we wszystkich miejscach zatrud-nienia. Cechowa³a j¹ równie¿ ogromna pracowitoœæ. By³a
tytanem pracy, o czym œwiadcz¹ jej opracowania wyko-nane w czasie zaledwie trzech lat pracy w Instytucie Geo-logicznym (wrzesieñ 1949–grudzieñ 1952 r.). W tym okresie opracowa³a mapê pod³o¿a na arkuszu Toruñ, 1 : 300 000 – wydan¹ w 1955 r., opracowa³a i przygoto-wa³a do druku artyku³ o terminologii i klasyfikacji utwo-rów czwartorzêdowych Polski (opubl. w 1955 r.), a tak¿e materia³y archiwum wierceñ, ark. Toruñ, 1 : 300 000” (opubl. w latach 1953 i 1955). Poza tym zebra³a bardzo bogaty materia³ geologiczny do tematu Wyrzysk, na ark. Bydgoszcz, nie zosta³ on opracowany z powodu s³u¿bowe-go przeniesienia Janiny (od 1 stycznia 1953 r.) do Central-nego Urzêdu Geologii.
Podczas przygotowywania tego wspomnienia korzy-sta³am z pomocy dr. Tomasza Krzywickiego z Zak³adu Kartografii Geologicznej Struktur P³ytkich PIG-PIB, który przybli¿y³ mi tematykê zagadnieñ poruszanych w pracach mojej siostry. Omawiaj¹c jej artyku³ „Zagadnienia po-dzia³u i terminologii utworów czwartorzêdowych Polski”, który zosta³ opublikowany w 1955 r. w Biuletynie IG, wskaza³, ¿e autorka porówna³a klasyfikacje drobnych frak-cji ska³ klastycznych (od ¿wiru do i³u) stosowane w NRD, Zwi¹zku Radzieckim i USA, proponuj¹c w³asny podzia³ tych ska³ oparty na ich petrografii, genezie i wieku. Zapro-ponowa³a równie¿ nowe nazewnictwo zrozumia³e zarów-no dla geologów, jak i dla geotechników i gleboznawców, W podstawowej czêœci pracy autorka scharakteryzowa³a ró¿ne rodzaje utworów czwartorzêdowych Polski. Wed³ug T. Krzywickiego ta czêœæ artyku³u jest nadal bardzo aktualna. Jeœli chodzi o materia³y archiwum wierceñ, arkusz Toruñ (mapy 1 : 300 000) opublikowane przez Instytut Geologiczny w latach 1953 i 1955, to Krzywicki podkreœli³ przede wszystkim, ¿e 1891 szt. profili otworów wiertni-czych z zebranymi przez autorkê ich opisami geologiczny-mi (i z opracowan¹ przez ni¹ ich stratygrafi¹), pochodzi z ró¿nych archiwów (g³ównie niemieckich) i okresów
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
Ryc. 12. Plansza z rysunkami skamienia³oœci wykonanymi przez Janinê Pacowsk¹. Archiwum UMK w Toruniu
Ryc. 13. Janina Pacowska (z prawej strony) z grup¹ praktykantów – studentów. Od lewej: K. Schoeneich, L. Manterys, Z. Wilczyñski, T. Marcinkiewicz i technik Jerzy Ch. Wyrzysk n. Noteci¹, sierpieñ 1951 r.
(od lat przed I wojn¹ œwiatow¹, przez okres miêdzywojen-ny, II wojnê œwiatow¹, do czasów PRL). W zwi¹zku z tym chocia¿ wartoœæ zebranych materia³ów jest nierówna, po-niewa¿ czêœæ profili posiada jedynie orientacyjne opisy, to jednak ca³oœæ stanowi³a i stanowi dziœ wa¿ny wk³ad w poznanie budowy geologicznej tej czêœci Polski.
Czas p³yn¹³, a ja po zaliczeniu pierwszego roku geolo-gii na UMK mia³am latem1951 r. odbyæ pierwsz¹ praktykê studenck¹. Moja siostra prowadzi³a w tym czasie prace terenowe w okolicach Wyrzyska nad Noteci¹, gdzie zbie-ra³a materia³y geologiczne do opracowania arkusza Wyrzysk w skali 1 : 100 000. Wyst¹pi³a z propozycj¹, ¿ebym uzyska³a pozwolenie na odbycie praktyki pod jej kierunkiem. Wystarczy³a na to zgoda prof. Passendorfera, który kierowa³ Zak³adem Geologii na Wydziale Matema-tyczno-Przyrodniczym UMK. Profesor dobrze zna³ moj¹ siostrê z czasów wileñskich, ze studiów na USB, a tak¿e z pracy w Geologine Tarnyba, a póŸniej z UMK w Toruniu.
W ten sposób znalaz³am siê na praktyce terenowej, na której oprócz mnie byli dwaj studenci AGH w Krakowie: Leszek Manterys i Zdzis³aw Wilczyñski oraz Krzysztof Schoeneich – student po pierwszym roku geologii na Uni-wersytecie Warszawskim. By³ tak¿e z nami pracownik techniczny Jerzy Ch., który zosta³ oddelegowany z Instytu-tu Geologicznego. Jego zadaniem by³o odwiercanie rêcz-nym œwidrem p³ytkich otworów i kopanie szurfów w celu pobrania próbek. Nasz¹ siedzib¹ by³ pa³ac w Rzêskowie, gdzie spaliœmy na s³omie, a ¿ywnoœæ zdobywaliœmy u mie-szkañców okolicznych wsi. G³ównie by³y to ziemniaki i mleko, podstawa naszego wy¿ywienia.
Jerzy Ch., jako aktywny cz³onek ZMP (Zwi¹zku M³odzie¿y Polskiej) i korespondent tygodnika „Nowa Wieœ”, zacz¹³ siê interesowaæ dzia³alnoœci¹ Ko³a ZMP w pobliskiej wsi. Wywo³a³o to niezadowolenie mojej siostry, która uwa¿a³a, ¿e powinien koncentrowaæ siê wy³¹cznie na pracy, a nie na sprawach organizacyjnych ZMP, gdy¿ taka dzia³alnoœæ mog³aby byæ kojarzona przez miejscow¹ lud-noœæ z inicjatyw¹ zak³adania ko³chozów. Na tym tle zaist-nia³ wkrótce konflikt o charakterze politycznym, który znalaz³ swoje odbicie w sprawozdaniach Jerzego Ch. Mia³y one charakter donosów, by³y pisane z terenu w sierp-niu 1951 r. do Zarz¹du Zak³adowego ZMP mieszcz¹cego siê przy Instytucie Geologicznym, a nastêpnie przesy³ane do POP (Podstawowej Organizacji Partyjnej) PZPR przy instytucie, a tak¿e do Zarz¹du Dzielnicowego ZMP War-szawa Mokotów.
W piœmie Przewodnicz¹cego ZZ ZMP, Zbigniewa B., z dnia 10 wrzeœnia 1951 r., czytamy: „W konkluzji Z. Zak³adowy, z polecenia POP wystosowa³ poufny list do tow. Jerzego Ch., w którym nakaza³ mu nieagresywn¹, ale czujn¹ postawê w stosunku do Ob. Pacowskiej. (…) tow. Jerzy Ch. zosta³ wydalony przez Ob. Rühle z Referatu Przygotowawczego na podstawie opinii wydanej temu ostatniemu przez Ob. Pacowsk¹. (…) fakty powy¿sze (…) wskazuj¹ na reakcyjny stosunek do obecnej rzeczywisto-œci, tak Ob. Rühlego, jak i Ob. Pacowskiej”. W dalszej czê-œci pisma w punkcie 2. jest sugestia wyci¹gniêcia na publicznym zebraniu pracowników instytutu ostrych kon-sekwencji w stosunku do winnych. W punkcie 3. jest mowa o niezw³ocznym wznowieniu umowy o pracê z tow. Jerzym Ch. na dawnym stanowisku.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 64, nr 3, 2016
Ryc. 15. Referencje prof. St. Ma³kowskiego, b. kierownika Zak-³adu Mineralogii i Petrografii USB o latach pracy 1936–1939 Janiny z Marcinkiewiczów Pacowskiej, 1949 r.
Ryc. 16. Referencje prof. dr. Rajmunda Galona o pracy Janiny Pacowskiej, 1949 r.
Ryc. 17. Referencje dyrektora I Pañstwowej Szko³y Ogólno-kszta³c¹cej im. M. Kopernika w Toruniu o pracy Janiny Pacowskiej w szkolnictwie, 1949 r. Fot. 2, 4, 6, 9, 11, 13 i 14–17 ze zbiorów rodzinnych T. Marcinkiewicz
Profesor Edward Rühle – geolog czwartorzêdu, twórca polskiej kartografii geologicznej. By³ bezpartyjnym dyrek-torem Pañstwowego Instytutu Geologicznego od 16 maja 1954 r. do 16 maja 1966 r. Zachowa³ siê w pamiêci jako naukowiec i cz³owiek o nieposzlakowanej opinii, którego dzia³alnoœæ by³a nacechowana najwiêksz¹ trosk¹ o Polskê, a w szczególnoœci o dobro i rozkwit polskiej geologii.
Konsekwencj¹ tych wydarzeñ represyjnych, które mia³y pod³o¿e polityczne, by³o wydanie oceny, ¿e Janina Pacowska jest „zdecydowanym wrogiem Polski Ludowej, ¿e delegowana w teren prowadzi wrog¹ agitacjê wœród ch³opów i ¿e nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na dalsz¹ jej dzia³alnoœæ”. Natomiast w ocenie zawodowej podano, ¿e jest dobrym pracownikiem, dok³adnym i sumiennym oraz pracuje samodzielnie.
24 grudnia 1952 r. Janina Pacowska w piœmie do dyrek-tora Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. Zbignie-wa Stefana Ró¿yckiego informuje go, ¿e w dniu 23 grudnia 1952 r. zosta³a wezwana telefonicznie do Centralnego Urzêdu Geologii do Departamentu Dokumentacji Geolo-gicznej, gdzie otrzyma³a propozycjê przeniesienia do CUG. Napisa³a równie¿, ¿e przeniesienie to jej nie odpo-wiada, poniewa¿ chcia³aby opracowaæ materia³y zbierane w ci¹gu trzech lat do arkusza Wyrzysk, 1 : 100 000. Wyra-zi³a równie¿ proœbê, „aby dla dobra pracy Pan Profesor zechcia³ mi ³askawie umo¿liwiæ dalsz¹ pracê w Instytucie Geologicznym”.
Dyrektor prof. Ró¿ycki, mimo ¿e by³ wybitnym znawc¹ geologii utworów czwartorzêdowych, nie przychy-li³ siê do tej proœby. Chyba nie umia³ siê przeciwstawiæ decyzjom politycznym. Zaj¹³ bowiem zdecydowane stano-wisko, pisz¹c na podaniu mojej siostry: „Bezwzglêdnie wykonaæ polecenie przeniesienia do CUG-u”. W ten sposób Janina Pacowska zosta³a z dniem 1 stycznia 1953 r. s³u¿bowo przeniesiona do Centralnego Urzêdu Geologii.
O istnieniu takiej dokumentacji dowiedzia³am siê dopiero w 2000 r., kiedy na moj¹ proœbê udostêpniono mi do wgl¹du w Ministerstwie Ochrony Œrodowiska akta per-sonalne mojej siostry.
Cytowana powy¿ej decyzja, która degradowa³a moj¹ siostrê z samodzielnego pracownika badawczo-naukowego w instytucie do pracy urzêdniczej w CUG-u, spowodowa³a
przerwanie pracy nad opracowywaniem przez ni¹ mate-ria³ów geologicznych zebranych dla tematu Wyrzysk. Wydarzenia te doprowadzi³y do wyst¹pienia ogromnych emocji, za³amania nerwowego i œmierci.
Janina Pacowska odesz³a na zawsze 31 stycznia 1954 r., osieroci³a dwoje nieletnich dzieci (w wieku 7 i 9 lat). Zosta³a pochowana na Cmentarzu Wolskim w Warszawie (kwatera 74, rz¹d 1, nr 29). Los nie zapewni³ dzieciom szczêœliwego dzieciñstwa, o co tak bardzo troszczy³a siê Janina.
Wspomnienia o siostrze, Janinie Pacowskiej, sta³y siê czêœci¹ mojego ¿ycia, rzeczywistoœci¹ nieustannie obecn¹, mimo up³ywu lat.
Publikacje Janiny Pacowskiej
Pacowska J. 1953 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski, Bez utw-orów czwartorzêdowych. Ark. B3 Toruñ 1 : 300 000. Rühle E. (red.), Instytut Geologiczny,Warszawa.
Pacowska J. 1953 – Materia³y Archiwum Wierceñ, Tom IV. Arkusz Toruñ (mapy 1 : 300 000), czêœæ 1 i 2, Mapy rozmieszczenia wierceñ 1 : 100 000 (16 arkuszy, 1955), Instytut Geologiczny, Warszawa. Pacowska J. 1955 – Zagadnienia podzia³u i terminologii utworów czwartorzêdowych Polski. Z badañ Czwartorzêdu Polski. Biul. Inst. Geol., 70 (6).
LITERATURA
ARCHIWALNE Materia³y Ministerstwa Ochrony Œrodowiska i Zaso-bów Naturalnych.
D¥BROWSKA Z. 1986 – Wileñski okres w ¿yciu Profesora Passen-dorfera. Prz. Geol., 34 (1): 52–54.
D¥BROWSKI A. 1989 – Wspomnienia o losach wojennych praco-wników i wspó³pracopraco-wników PIG w czasie drugiej wojny œwiatowej. Kwart. Geol., 35 (2): 263–264.
KRZY¯ANOWSKI B. 1993 – „Ba³truk”: Wileñski Matecznik 1939–1944 (Z dziejów „Wachlarza” i Armii Krajowej), Edukator, Warszawa.
OKRUSZKO H. 1991 – Dr Ryszard Pacowski i jego wk³ad w rozwój nauki torfoznawczej w Polsce, Wiadomoœci Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych, t. XVI, z. 3.
PIECHNIK L. & PUCHOWSKI K. (red.) 1996 – Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Ksiêga pami¹tkowa ku czci 400-lecia za³o¿enia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileñskiego. Wydaw. WAM, Kraków.
WYCZAÑSKA K. i in. (red.) 1985 – Harcerki 1935–1945: relacje pamiêtniki. Pañstw. PWN.
Serwis fotograficzny na str. 138
Janina Pacowska – geolog, geograf (1914–1954).
Wspomnienia o siostrze (patrz str. 151)
Ryc. 1. Z prawej Janina Marcinkiewicz, z lewej m³odsza siostra Maria, w œrodku ma³a Teresa Marcinkiewicz. Wilno 27.VII.1937 r. Wszystkie fot. ze zbiorów rodzinnych T. Marcinkiewicz
Ryc. 3. Uczennice kl. VIII Gimnazjum im. Ks. A. Czartoryskiego. Druga z prawej stoi Janina Marcinkiewicz. Wilno, 1933 r.
Ryc. 5. Studniówka w klasie VII Gimnazjum im. Ks. A. Czartoryskiego w Wilnie, 1934 r. W œrodku Janina Marcinkiewicz
Ryc. 7. Janina Marcinkiewicz jako studentka I roku Uniwesytetu Stefana Batorego, 1934 r.
Ryc. 8. Wycieczka studentów geografii USB nad prawym brzegiem rzeki S³ucz pod Górn¹ Koloni¹, Wo³yñ. Poœrodku siedzi prof. St. Ma³kowski, obok w bia³ej sukience Janina Marcinkiewicz, 1935 r.
Ryc. 10. W ogrodach Palatyñskich w Rzymie. Drugi z lewej strony prof. St. Ma³kowski, w œrodku Janina Marcinkiewicz
