Janusz Frankowski
"Civilisations of the Holy Land", P.
Johnson, London 1979 : [recenzja]
Collectanea Theologica 57/2, 196-198
196 R E C E N Z JE sk ieg o , a n i je g o h is to rii. M a r y ja b o w ie m , w r a z ze s w ą ta j e m n i c ą m a c ie r z y ń s tw a B ożego, w e s z ła b a rd z o g łę b o k o w p o b o ż n o ść n a r o d u , w s z tu k ę , w p o e zję, l i te r a t u r ę , li tu r g ię , w te o lo g ię . A u to r u k a z u je b a rd z o c ie k a w e ce c h y i e le m e n ty p o b o ż n o śc i m a r y jn e j , ja k te ż w p e w n y m s e n s ie i m a r io lo g ii p o l sk ie j. S ą to : o so b o w y ś w ia t M a ry i, M a r y ja M a tk ą c a łe g o C h ry s tu s a , M a r y ja w h i s to r ii z b a w ie n ia , M a r y ja M a tk ą K o śc io ła i n a ro d u . T a je m n ic e ż y c ia M a r y i — je j o fia ra , w a lk a ze złem , z w ią z a n e są ś c iśle z h is to r i ą n a r o d u p o lsk ie g o . O n a b y ła w r a z ze sw y m S y n e m u je g o p o c z ą tk ó w i je s t o b e c n a p rz e z cale jeg o d z ie je . O d w ie k ó w b y ła ż y w ą I k o n ą p ro w a d z ą c ą n a r ó d do sw e g o S y n a . M im o iż p o b o ż n o ść m a r y jn a i m a r io lo g ia z w ią z a n e są t a k śc iśle z h is to r ią n a sz e g o n a r o d u i z ty m co p o ls k ie , n ie m a j ą on e w so b ie n ic ze z n a m io n n a c jo n a liz m u . P rz e c iw n ie , są o tw a r t e d la w s z y s tk ic h , j a k o tw a r t e są rę c e M a r y i tr z y m a ją c e J e z u s a — ź ró d ło m o cy i je d n a n ia .
D o b rz e się sta ło , iż c z y te ln ik o b cy — z a c h o d n i — s p o tk a , w p r a c y k s. p ro f. Cz. S. B a r tn ik a , o p ra c o w a n ie n a t e m a t n a r o d u (p o ję c ie ) w k e r y g m a c ie K a r d y n a ła S te f a n a W y sz y ń s k ie g o — r o z d z ia ł sió d m y . J e s t to u ję c ie b a rd z o s y n te ty c z n e , p e w ie n z a ry s u k a z u ją c y ja s n o z a sa d n ic z e n u r t y m y ś li ty c z ą c e n a r o d u , p a ń s tw a , K o śc io ła , ic h w z a je m n y c h p o w ią z a ń i r e la c ji. A u to r po m is tr z o w s k u u k a z u je , j a k o r y g in a ln ą c h r z e ś c ija ń s k ą w iz ję n a ro d u , a w sz c z e g ó ln o śc i n a r o d u p o ls k ie g o , tw o r z y ł P r y m a s T y s ią c le c ia . W te j w iz ji p o z w a la d o s trz e g a ć w z a je m n e r e l a c je i z a le ż n o ś c i n a r o d u , p a ń s tw a , K o śc io ła , s łu ż e b n ą r o lę K o śc io ła i p a ń s t w a w o b e c n a r o d u i je d n o s tk i, a w o s ta te c z n o ści s łu ż b ę B o g u i c z ło w ie k o w i. P r a c ę k o ń c z y r o z d z ia ł z a ty tu ło w a n y : D u s z p a
s t e r s t w o n a r o d u w ło n i e E u r o p y w e d ł u g k e r y g m a t u J a n a P a w ł a II.
A u to r w y d a ją c sw ą p r a c ę z m y ś lą o o b c y m c z y te ln ik u , u k a z u ją c m y ś l c h r z e ś c ija ń s k ą w h is to r ii n a sz e g o n a r o d u , c h a r a k te r y s ty c z n e c e c h y p o ls k ie j te o lo g ii, p rz y c z y n ia s ię do z n ie s ie n ia w ie lu u p rz e d z e ń do teg o , co p o ls k ie i c h r z e ś c ija ń s k ie z a ra z e m . P o m a g a te ż le p ie j p o z n a ć i b a r d z ie j ro z u m ie ć n a s z ą h is to rię , k u l t u r ę i p o ls k ie c h rz e ś c ija ń s tw o . W re s z c ie p r a c a t a u k a z u je n a m cz y m je s t te o lo g ia h is to r i i i ja k je j m ą d r e u p r a w ia n i e i tw o rz e n ie m o że w z b o g a c ić n a s z ą w sp ó łc z e s n o ść . ks. J ó z e f K u l i s z S J , W a r s z a w a P . JO H N S O N , C iv i l i s a t i o n s o f t h e H o l y L a n d , L o n d o n 1979, W e id e n fe ld a n d N ico lso n , s. 224.
O Z ie m i Ś w ię te j p isz e się n a jc z ę ś c ie j a lb o w z w ią z k u z B ib lią , a lb o — d z is ia j — w z w ią z k u z k w e s tią p a le s ty ń s k ą . T y m c z a s e m k w e s tia p a le s ty ń s k a n a r a s t a ł a p rz e z d z ie s ią tk i, a n a w e t s e tk i la t, a co do h is to r ii b ib lijn e j, to i p rz e d n ią , i po n ie j is tn ia ły w a ż n e e p o k i h is to ry c z n e i c ie k a w e e ta p y c y w iliz a c y jn e , k tó r e a lb o ją p rz y g o to w y w a ły , a lb o k o n ty n u o w a ły lu b w k r a c z a ły n a je j m ie js c e . T o te ż c z y te ln ik , k tó r y p o z n a je je d y n ie c zasy b ib lijn e , a ty m b a r d z ie j je d y n ie s y t u a c ję d z is ie jsz ą , p o z n a je ty lk o c z ą s tk ę o b ra z u i, p r a w d ę m ó w ią c , tr u d n o m u n a w e t i tę c z ą s tk ę b ez sz e rsz e g o k o n te k s tu w ła ś c iw ie z ro z u m ie ć .
P. J o h n s o n s ta w ia so b ie w s w e j k s ią ż c e z a cel u k a z a n ie sz e rsz y m k r ę g o m c z y te ln ik ó w h is to r i i i c y w iliz a c ji (ale w ię c e j m ie js c a p o ś w ię c a h i s to rii) Z ie m i Ś w ię te j w c a ły m je j p rz e b ie g u od p ie r w s z y c h k u l t u r ro ln ic z o - - m ie js k ic h (np. J e r y c h o ) do d n ia d z isie jsz e g o . D o k ła d n ie j b io r ą c a u t o r k o n c e n tr u je się n a z a s a d n ic z y c h e ta p a c h i w je g o u ję c i u są to — w e d łu g t y tu łó w ro z d z ia łó w -—■ n a s t ę p u ją c e c y w iliz a c je lu b e p o k i h is to ry c z n e : 1. K a - n a n e j c z y c y i F e n i c j a n i e ; 2. C y w i l i z a c j a B i b l i i (ściśle p a tr z ą c ro z d z ia ł te n o b e jm u je ty lk o c z a sy S T u i to S T u w r o z u m ie n iu ż y d o w s k o - p r o t e s t a n c k im ,. a w ię c b ez o k r e s u M a c h a b e u s z ó w ); 3. G r e c y i M a c h a b e u s z e ; 4. C z a s y H e r o d a i J e z u s a ; 5. B i z a n t y j s k i e c h r z e ś c i j a ń s t w o ; 6. P o j a w i e n i e się i s l a m u ; 7. P i e l g r z y m i , k r z y ż o w c y i S a r a c e n i .
R E C E N Z JE 197
W s u m ie w ię c k s ią ż k a p r z e k a z u je rz e c z y w iś c ie p e w ie n c a ło ś c io w y o b ra z h is to r ii i c y w iliz a c ji Z ie m i Ś w ię te j. D z ię k i te m u c a ło ś c io w e m u o b ra z o w i z n a ne n a m f r a g m e n t y h is to rii, z w ła sz c z a o k re s b ib lijn y , s t a ją się b a r d z ie j z ro z u m ia łe . P e w n e n a ś w ie tle n ie o tr z y m u je z re s z tą i d z is ie js z a k w e s tia p a le s ty ń s k a .
J a k z o sta ło w s p o m n ia n e , k s ią ż k a je s t p rz e z n a c z o n a d la s z e rs z y c h k r ę g ó w i m a c h a r a k t e r w y r a ź n ie p o p u la r n y . N a d to n a le ż y z a u w a ż y ć , że a u to r n ie je s t s p e c ja lis tą w p o ru s z o n e j te m a ty c e (co w y c z u w a się z r e s z tą p rz y le k tu r z e k s ią ż k i), le c z — ja k in f o r m u je o b w o lu ta — b y ły m r e d a k t o r e m c z a so p is m a , k tó r y o b e c n ie p o d e jm u je w p o p u la r n y c h p r a c a c h ró ż n e te m a ty h is to ry c z n e , a w ty m w y p a d k u z a ją ł się c y w iliz a c ja m i Z ie m i Ś w ię te j. P r o w a d z ą c te g o r o d z a j u p ra c ę , a u to r , s a m n ie b ę d ą c s p e c ja lis tą , o p ie r a się o c z y w iśc ie n a d z ie ła c h s p e c ja lis tó w , a w sz c z e g ó ln y c h y b a sp o só b — ja k się m o ż n a ' z o rie n to w a ć z n o ty w s tę p n e j do b ib lio g r a fii (s. 216) o ra z z te k s tu — n a C a m b r i d g e A n c i e n t H is t o r y . N a d to a u t o r p rz y ta c z a w b ib lio g r a f ii (s. 216n) sz e re g in n y c h , n a ogół n a jb a r d z ie j z n a n y c h i n a jle p s z y c h d z ie ł z z a k r e s u p o r u s z a n e j te m a ty k i. To w s z y s tk o s ta n o w i b a rd z o d o b ry f u n d a m e n t do je g o p ra c y , a le o c z y w iśc ie k s ią ż k a je s t p r a c ą ,,z d r u g ie j r ę k i ”. J e d n a k tr z e b a p rz y z n a ć , że ch o ć a u t o r n ie je s t s p e c ja lis tą i p is z e p ra c e „z d r u g ie j r ę k i ”, r a d z i so b ie z u p e łn ie n ie ź le . O p is p o sz c z e g ó ln y c h e p o k w ic h a s p e k c ie h is to r y c z n y m i c y w iliz a c y jn y m je s t n a ogół p o p ra w n y , a n a d to , w cz y m w id a ć r ę k ę p u b lic y s ty , ja s n y , rz e c z o w y , k o m u n ik a ty w n y , i n t e r e s u ją c y . N a jle p s z e są, w m o im o d c z u c iu , c z te ry p ie r w s z e ro z d z ia ły , a w ię c te, k tó r e m ó w ią o o k re s ie p r z e d b ib lijn y m i ep o c e b ib lijn e j.
J e d n a k ż e f a k t, że a u to r n ie je s t s p e c ja lis tą i n ie p r z e k a z u je w y p r a c o w a n e j w e w ła s n y c h b a d a n ia c h w ie d z y , lecz in f o r m a c je z a c z e r p n ię te -z s z e r sz y c h i lic z n y c h o p ra c o w a ń , n a d a je k s ią ż c e w s p o r e j m ie rz e c h a r a k t e r s t r e sz c z e n ia i c z a s a m i ja k b y s k ła d a n k i. N a d to p o n ie w a ż w o p r a c o w a n iu ty m d o k o n u je s ię p r z e k a z y w a n ie w ie d z y in n y c h , o d c z u w a s ię b r a k a u to r s k ie j in d y w id u a ln o ś c i i te k s t m a c h a r a k t e r tr o c h ę b e z o so b o w y . W re sz c ie , i to je s t n ie u n ik n io n e , a u t o r n ie z a w sz e je s t w s ta n ie w y w a ż y ć p r z e k a z y w a n y m a t e r i a ł a lb o d a ć w ła s n e u ję c ie , lu b in t e r p r e ta c ję , c z y te ż n a w e t p rz e k a z a ć p o p r a w n ie p o sz c z e g ó ln e in f o rm a c je . O to d la o r ie n ta c j i k ilk a p rz y k ła d ó w : W ro zd z. 2, C y w i l i z a c j a B ib lii, a u to r m ó w ią c o p a t r ia r c h a c h od A b r a h a m a do J ó z e f a p r z e d s ta w ia s p r a w ę w sp o só b d ość p o d rę c z n ik o w y . T rz e b a je d n a k d o d a ć , że te n z a r z u t je s t w z g lę d n y , bo jesz c z e n ik t t a k n a p r a w d ę i w sp o só b p e w n y n ie d a ł so b ie r a d y z d z ie ja m i p a tr ia r c h ó w i p ro b le m e m o d n o sz ą c y c h s ię do n ic h ź ró d e ł. W ro z d z . 5, B i z a n t y j s k i e c h r z e ś c i j a ń s t w o (s. 146n), p e w n e z a g u b ie n ie i s p o ro n ie d o k ła d n o ś c i. A u to r n p . p isze, że p o c z ą tk i c h rz e ś c ija ń st-w a są b a rd z o n ie ja s n e (v e r y obscure). To tw ie r d z e n ie je s t z b y t o g ó ln e i w te j o g ó ln o śc i fa łs z y w e . P o c z ą tk i c h rz e ś c ija ń s tw a - są n ie k ie d y rz e c z y w iś c ie n ie ja s n e w p o sz c z e g ó ln y c h , c zęsto w y r a ź n ie o k r e ś lo n y c h , p u n k ta c h (np. ja k się ro z w in ę ło c h r z e ś c ija ń s tw o w E g ip cie). N a to m ia s t p o c z ą tk i c h rz e ś c ija ń s tw a ja k o ta k ie g o n ie są ta je m n ic ą . A u to ro w i c h o d z i c h y b a w ty m w y p a d k u o P a le s ty n ę (bo te j z ie m i je s t p o ś w ię c o n a je g o k s ią ż k a ), a le i t u in f o r m a c je z D z ie jó w A p o s to ls k ic h , choć n ie k o m p le tn e , są n ie n a jg o rs z e . W n a s tę p n y m z d a n iu a u t o r o d w o łu je się do L is tu św . J a k u b a , b y m ó w ić o s y t u a c ji w J e ro z o lim ie . O d w o ła n ie dość p ro b le m a ty c z n e , bo n ie w ia d o m o , g d z ie i k ie d y te n lis t p o w s ta ł. C ią g le n a te jż e s. 146 a u to r p isze, że p ie r w s z y m w ię k s z y m c h r z e ś c ija ń s k im o s ie d le m n a B lis k im W sc h o d z ie b y ła C e z a re a , a d a le j, że O ry g e n e s b y ł p ie r w s z y m c h r z e ś c ija ń s k im u c z o n y m , k tó r y z a c z ą ł in te g ro w a ć c h r z e ś c ija ń s k ą m y ś l z k la s y c z n ą filo z o fią . O tóż p ie r w s z y m w ię k s z y m c h r z e ś c ija ń s k im o s ie d le m n a B lis k im W sc h o d z ie b y ła A n tio c h ia S y r y js k a , a co do O ry g e n e s a , to ju ż p rz e d n im np. K le m e n s A le k s a n d r y js k i lą c z y l z m y ś lą c h r z e ś c ija ń s k ą o g ro m n ą e r u d y c ję k la s y c z n ą .
198 R E C E N Z JE
A le n a jb a r d z ie j r a ż ą m n ie u ję c ia w ro zd z. 8, P i e l g r z y m i , k r z y ż o w c y ,
S a r a c e n i . (P isz ę je d n a k o ty m ro z d z ia le b a r d z ie j ja k o z w y k ły c z y te ln ik n iż
s p e c ja lis ta , g d y ż n ie p o c z u w a m się do p e łn e j k o m p e te n c ji w ty m z a k re s ie .) T e n ro z d z ia ł m a n a jb a r d z ie j — w m o im o d c z u c iu — c h a r a k t e r p r z y p a d k o w o p o u k ła d a n e j s k ła d a n k i. W y d a je m i się, że a u to r je s t t u p o w ie rz c h o w n y i n ie k o n s e k w e n tn y . N a jp ie r w o p o w ia d a o ż a rliw o ś c i r e l ig i jn e j p ie lg rz y m ó w w ę d r u ją c y c h do Z ie m i Ś w ię te j, a p o te m p r z y p is u je w y p r a w o m k rz y ż o w y m n ie m a l ty lk o m a t e r i a ln e m o ty w y . I t a k te ż n p . i n t e r p r e t u j e — c h w y ta ją c się słó w p r o f i t i b a r g a i n — n a w o ły w a n ia św . B e r n a r d a z C la i r v a u x do w y p ra w . A u to r n ie r o z u m ie t u z u p e łn ie ję z y k a k o śc ie ln e g o , a z w ła sz c z a m e t a f o r k a z a n io w y c h (p r o f i t — k o rz y ś ć d u ch o w a,, z a słu g a !). W iad o m o , że w y p r a w y k rz y ż o w e n ie b y ły c z y s ty m r u c h e m r e lig ijn y m , lecz b a rd z o s z y b k o d o szły do g ło s u m o ty w y n ie s ły c h a n ie r ó ż n o r o d n e , c zęsto n is k ie i b r u t a ln e . A le w ła ś n ie ze w z g lę d u n a t ę ró ż n o r o d n o ś ć n a le ż a ło b y c h y b a b a r d z ie j c ie n io w a ć . A u to ro w i w y r a ź n ie b r a k u j e f o r m a t u do m ó w ie n ia o w ie lk ic h , s k o m p lik o w a n y c h p ro c e s a c h h is to rii. O to, d la p r z y k ła d u , j a k w y b itn y h is to r y k f r a n c u s k i (de l ’A c a d e m ie F ra n ç a is e ), z n a w c a s to s u n k ó w W sc h ó d -Z a c h ó d , R. G r o u - s s e t, m ó w i o c a ło k s z ta łc ie k o n f r o n ta c j i c h r z e ś c ija ń s tw a z is la m e m : „ A ja S o fia z a s tą p iła P a r te n o n , g d y ż c y w iliz a c ja e u r o p e js k a je s t je d n a i c h rz e ś c i ja ń s tw o p o ja w ia s ię t u t a j ja k o w y ż sz a f o r m a i u k o r o n o w a n ie m y ś li g re c k o - - r z y m s k ie j. O b ro n a c h r z e ś c ija ń s tw a w Ś re d n io w ie c z u n a ty m p o g ra n ic z u E u r o p y i A z ji id e n ty f ik o w a ła się z o b ro n ą z a c h o d n ie g o d u c h a ; j a k z a c z a só w T e m is to k le s a p o d S a la m in ą , c h o d ziło o u r a to w a n ie s k a r b c a n a s z e j r a s y ” (B i l a n de Vh i s t o i r e . P a r is 1946, 210). A le o c z y w iśc ie te g o z e s ta w ie n ia G ro u - s s e ta z J o h n s o n e m n ie n a le ż y b ra ć za b a rd z o n a se rio , m a m y t u b o w ie m do c z y n ie n ia z d w o m a ró ż n y m i lu d ź m i i ró ż n y m i p ra c a m i. G r o u s s e t je s t w ie l k im h is to r y k ie m o n a js z e r s z y c h p e r s p e k ty w a c h , a J o h n s o n je s t d z ie n n i k a rz e m po p r o s tu n a w le k a ją c y m n a s w ą n ić p e w ie n z b ió r w ia d o m o ś c i. O p ró c z ty c h s z e rs z y c h b łę d ó w lu b p ro b le m ó w , w k s ią ż c e J o h n s o n a je s t tr o c h ę , a le n ie za w ie le , d ro b n ie js z y c h b łę d ó w rz e c z o w y c h . N p. s. 120, J o h n s o n : K s ię g a D a n ie la n ie z o s ta ła p r z y j ę ta do k a n o n u . — O c z y w iśc ie k s ię g a je s t k a n o n ic z n a (por. s. 79!), a u to r o w i c h o d z i m o że o to, że n ie w e s z ła do z b io r u p is m p r o r o c k ic h (w k a n o n ie h e b ra js k im ). S. 109, J o h n s o n : H e ro d s t a n ą ł n a s ą d p r z e d S a n h e d r y n e m po z a b ic iu M a lic h o sa . — S ta n ię c ie p rz e d S a n h e d r y n e m m ia ło m ie js c e n ie p o z a b ic iu M a lic h o sa , lecz po w y b ic iu g a lile js k ic h g r u p ( r e lig ijn o ? - ) łu p ie s k ic h (cf. J ó z e f FL, W o j n a ż y d . 1, 210n). A s. 109, lin ia 3, c h y b a b łą d : je s t p o s t - W e s t e r n , p o w in n o b y ć c h y b a p r o - W e s t e r n . N a s. 73 i l u s t r a c j a o d w ró c o n a „d o g ó ry n o g a m i”.
P o m im o w y m ie n io n y c h b ra k ó w , k s ią ż k a ze w z g lę d u n a c a ło ś c io w y o b ra z , ja k i d a je , o ra z ze w z g lę d u n a to, że c z y ta się j ą d o b rz e , m o że s p e łn ić z u p e łn ie n ie ź le r o lę p ie r w s z e j in f o r m a c ji. N a d to m a t e r i a ł il u s t r a c y jn y je s t dość b o g a ty i rz e c z y w iś c ie d o b ry i d a je w iz u a ln e s p o jrz e n ie n a o p is y w a n e c y w iliz a c je i d zieje.
P r z y o k a z ji m oże w a r to p rz y p o m n ie ć , że p rz e d o k o ło d w u d z ie s tu la ty u k a z a ła się i u n a s k s ią ż k a J a n a N o w a k a (p s e u d o n im ? ), Z i e m i a b ib l ij n a , W a rs z a w a 1966, k tó r a ró w n ie ż u k a z y w a ła w s w e j p ie r w s z e j, dość o b s z e r n e j części (s. 15— 194), w ż y w y s p o s ó b h is to r ię P a le s ty n y od ok. 2000 r. p rz e d C h r. do p o w s ta n ia p a ń s tw a Iz r a e l w 1948 r.
