Andrzej Suski
W kwestii integralności opisu
zwiastowania (Łk 1, 26-38)
Collectanea Theologica 48/3, 31-42C ollectanea T heologica 48(1978) fasc. I l l
KS. A N D R ZEJ S U SK I, W ARSZAW A—PŁO C K
W KW ESTII INTEGRALNOŚCI OPISU ZWIASTOWANIA (Łk 1, 26—38)
Problem integralności opisu zwiastowania narodzin Jezusa (Łk 1, 26—38) powstał w środowisku protestanckim pod koniec ubiegłego stulecia, nie tracąc na aktualności w następnych dziesiąt kach lat. Został on również podjęty w publikacjach egzegetów ka tolickich, aczkolwiek w mniej radykalny sposób. U podstaw zakwe stionowania przynależności niektórych sformułowań perykopy do pierw otnej w ersji opisu zwiastowania leżały przede w szystkim prze słanki n atu ry teologicznej. Wiadomo, że tek st Łk 1, 26—38 zawiera sform ułowania świadczące o dziewiczym poczęciu i narodzinach J e zusa. Przeciwnicy historyczności tego w ydarzenia sądzą, że sama idea została zapożyczona z kręgu pogańskiego. Z drugiej zaś strony na ogół zgodnie przyjm ują semicko-palestyński ch arakter ewangelii dzieciństwa (Łk 1, 5—2, 52) zarówno w odniesieniu do formy, jak i treści. W związku z tym należało wyjaśnić, w jaki sposób idea pogańska znalazła się w kontekście opowiadania o cechach semicko- -palestyńskich.
I. Hipoteza interpolacji
Część egzegetów o nastaw ieniu racjonalistycznym w ysunęła h i potezę interpolacji. Z czasem poprzestano na mniej radykalnych przypuszczeniach w zakresie historii religii domniemanej interpo lacji (Łk 1, 34 nn.) poszukując genezy zaw artych w niej idei w śro dowisku judeohellenistycznym . Racje teologiczne zaważyły także na poglądach tych autorów, którzy uznali Łk 1, 35b za późniejszy do datek ew angelisty do wykorzystanego źródła z uwagi na rozwinię tą chrystologię o synostwie Bożym Jezusa.
Na poparcie hipotezy interpolacji przytaczano również argum en ty n atu ry literackiej. Słownictwo, konstrukcje gram atyczne, nastę pstwo idei, związki z kontekstem m iałyby przemawiać za w tórnym charakterem dyskutow anych ww. 34 nn.
Zwolennicy hipotezy interpolacji różnią się jednak w poglądach na osobę interpolatora. Zdaniem niektórych m iał nim być redaktor późniejszy niż Ł u k asz.1 W takim przypadku chodziłoby o interpo
1 Z w o len n ik am i te j opinii byli m. in.: U s e n e r , H o l t z m a n n , H i l l m a n n, P f l e i d e r e r , K o e h l e r , G r i l l , S c h m i e d e l , B o u s s e t C y tu ję za: G. G r a y s t o n, V irg in o f all V irgins, R om e 19S8, 98 przyp. 12.
lację w sensie ścisłym. Inni natom iast opowiadają się za Łukaszem, lecz i tym razem opinie ich są podzielone. Część przypuszcza, że ew angelista wprowadził uzupełnienie do dostępnych mu źródeł ju- deochrześcijańskich,2 część zaś uważa, że uczynił to już po ukoń czeniu całej ew angelii.3 Padały także głosy wskazujące na redakto ra późniejszego niż autor źródeł i wcześniejszego niż Łukasz (prawdopodobnie tłum acz źródeł na język grecki) jako ew entualne go interpolatora. 4
Rozbieżność opinii zarysowała się wreszcie w poglądach na za kres interpolacji. Rozpiętość owa jest znaczna: od kilku słów (w. 34) do kilku wierszy perykopy (ww. 34—38). W związku z tym w arto wymienić kilka nazwisk bardziej znanych egzegetów, którzy zgadzają się co do samego fak tu interpolacji, lecz różnią się przy określeniu zakresu przypuszczalnego dodatku, oraz przypomnieć ich główne argum enty na rzecz proponowanej hipotezy.
C. C l e m e n określił ww. 34—38 jako uzupełnienie ewangeli sty, wprowadzone do wcześniejszego źródła, ponieważ fragm ent ten wyraża myśl o dziewiczych narodzinach Jezusa, co z kolei przeczy sytuacji M aryi. Zdaniem С 1 e m e n a pytanie zaw arte w w. 34 jest całkiem niezrozumiałe w przypadku zaręczonej niewiasty, która mogła pojąć słowa ,,poczniesz i porodzisz syna” (w. 31) wyłącznie w odniesieniu do dziecka zrodzonego z małżeństwa z Józefem. 5
F. S p i 1 1 a ograniczył zakres interpolacji do ww. 34—37. W e dług niego redaktor ewangelii dzieciństwa zam ierzał wprowadzić kontrast między postawą sceptycznego Zachariasza i pełnej w iary Maryi. K ontrast ten jednak uwidacznia się dopiero po wyłączeniu z perykopy pytania M aryi i odpowiedzi an io ła.6 Podobny zakres interpolacji przyjął R. B u l t m a n n ; ww. 34—37 stanow iłyby ele ment pochodzący z kręgu hellenistycznego — analogicznie do Mt 1, 18—25. Dodatek ten zawdzięczamy Łukaszowi. 7 Stosunkowo niedawno do hipotezy interpolacji Łukaszowej w ww. 34·—37 wró cił G. S c h n e i d e r , upatrując początków tego fragm entu w k rę
2 P ogląd te n w y razili m. in. W e r n l e , Sp i 11 a, J. W e i s s, B. W e i s s, L o i s y , C l e m e n , K l o s t e r m a n n , N i c o l a r d o t , B u l t m a n n — zob. G. G r a y s t o n , dz. cyt., 98 przyp. 13. P o r. G. S c h n e i d e r , L k 1, 34. 35
als re d a ktio n elle E inheit, BZ 15(1971) 255— 259.
3 Np. V. T a y l o r , T h e H istorical E vid en ce fo r th e V irg in B irth , O x ford 1920, 34—38. Z d an iem tego a u to ra Ł u k asz zapoznał się z tra d y c ją o d zie w iczych n aro d z in ac h Je zu sa po u k o ń czen iu ew an g elii i dlatego w ty m s ta d iu m re d a k c ji w p ro w a d ził fra g m e n ty 1, 34—35 i 3, 23.
4 Np. P. G a e c h t e r , D er V erk ü n d ig u n g sb e ric h t L k 1, 26—38, ZK T 91 :i969) 329 nn.
5 C. C l e m e n , R eligionsgeschichtliche E rklä ru n g des N e u en T esta m e n ts, Giessen 2 1924, 116.
3 F. S p i 1 1 a, Die chronologischen N o tizie n u n d die H y m n e n in L c 1 u n d
!, ZNW 7(1906) 287.
7 R. B u l t m a n n , Die G eschichte d er sy n o p tisc h en T ra d itio n , G ö ttin nen 3 1961, 321 n.
O P I S Z W IA S T O W A N IA 33
gach hellenistycznego judeochrześcijaństwa. Z jednej strony S c h n e i d e r usiłował wykazać typowe dla Łukasza słownictwo, styl i teologię w. 35, z drugiej zaś opowiedział się za ścisłym zwią zkiem redakcyjnym tego w iersza z w. 34, k tó ry uznał za elem ent wprowadzony przez ewangelistę. 8
Zwolennikami hipotezy interpolacji ww. 34—35 byli m. in. J. H i l l m a n n i A. H a r n a c k . 9 Ten ostatni w ysunął na jej potw ierdzenie argum enty n atu ry literackiej, które bez większych zmian pow tarzali inni zwolennicy interpolacji. H a r n a c k powo łał się m. in. na hapax legomenon słowa epei, naruszenie nastę pstw a treściowego między w. 31 i w. 36 oraz brak logiki w pytaniu M aryi: jej zdziwienie, jako reakcja na zapowiedź poczęcia i w yda nia na św iat syna, było całkowicie nieuzasadnione i niezrozumiałe, a jej brak ufności, wyrażony w pytaniu, przeczy kontekstowi (1, 38. 45).
Pewne wątpliwości do co autentyczności pytania M aryi pos estai
touto (w. 34) w yraził już F. K a t t e n b u s c h . 10 Z nowszych auto
rów, którzy usiłowali wykazać, że w. 34 stanowi dodatek ewange listy do pierwotnego źródła, należy wymienić J. G e w i e s s a. We dług niego Łukasz m iał wprowadzić pytanie M aryi do pierw otnej narracji w celu podkreślenia myśli zaw artej w w. 3 5 .11
N iektórzy egzegeci, wśród nich także katolicy, wyrazili podobne wątpliwości względem w. 35b: dio kai gennomenon hagion kleth e-
setai hyios theou. Skomplikowana konstrukcja gram atyczna tego
wyrażenia oraz jego teologia skłoniły P. G a e c h t e r a do wnio sku, że stanowi on dodatek redaktora przedłukaszow ego.12 Łukaszo wi natom iast przypisał go H. R ä i s ä n e n , powołując się na cha rakterystyczne dla ew angelisty słownictwo i konstrukcje gram a tyczne. Nadto R ä i s ä n e n podkreślił prozatorski charak ter sfor mułowania, które zakłóca paralelizm i m etrum te k s tu .13 Inni pró bowali rozwiązać powyższe trudności na drodze przestaw ienia lub elim inacji niektórych tylko słów w. 35. Według H. S a h 1 i n a wy rażenie hyios theou stanowi glosę m arginalną pochodzenia
przedłu-8 G. S c h n e i d e r , art. cyt., 255—259.
9 J. H i l l m a n n , Die K in d h eitsg esc h ich te Je su n ach L u k a s kritisc h u n
te r s u c h t, J a h rb ü c h e r fü r p ro te sta n tisc h e Theologie 17(1891) 224; A. H a r
n a c k , Z u L c 1, 34. 35, ZNW 2(1901) 53—57; por. H. U s e n e r , G eburt u n d
K in d h e it C hristi, ZNW 4(1903) 16; H. J. H o l t m a n n , H a n d -C o m m en ta r z u m N e u en T e sta m e n t, t. 1, T ü b in g en 3 1901, 308; B. W e i s s , Das L eb en Jesu,
S tu ttg a rt 4 1902, 206.
10 F. K a t t e n b u s c h , Das A postolische S ym b o l, t. 1, L eipzig 1900, 621, 11 J. G e w i e s s , Die M arienfrage, L c 1, 34, BZ 5 (1961) 253.
13 P. G a e c h t e r, art. cyt., 330 n. N adto a u to r opow iedział się za w tó r n y m c h a ra k te re m w y ra że n ia eis to u s aionas (w. 33) i w. 37.
13 H. R ä i s ä n e n , Die M u tte r Je su im N e u en T esta m e n t, H elsinki 1969 100 nn.
kaszowego do słowa hagion. 14 L. L e g r a n d przypisał ją samemu ewangeliście, który w tym względzie m iał się wzorować na wcze snochrześcijańskim w yznaniu w iary Rz 1, 4 . 15
Hipoteza interpolacji, w różnych jej w ariantach, spotkała się z k ry ty ką w ielu egzegetów strony protestanckiej i katolickiej, któ rzy zdecydowanie opowiedzieli się za integralnością opisu zwiasto wania. W ysunęli oni szereg argum entów literacko-teologicznych na potwierdzenie zwartości form alno-treściow ej perykopy. D okładniej sze ich omówienie przerasta ram y artykułu. W ystarczy więc przy pomnieć prace takich autorów, jak O. B r a n d e n h e w e r , J. G. M a c h e n , M. D i b e l i u s , G. E r d m a n n , S. M u ń o z I g l e s i a s , G. G r a y s t o n , H. S c h ü r m a n n . 16
Celem niniejszego artykułu jest ponowne spojrzenie na problem integralności Łk 1, 26—38 w świetle stru k tu ry literackiej tekstu. O ile wiadomo, w dotychczasowych publikacjach na tem at opisu zwiastowania nie zwracano uwagi na jego budowę koncentryczną. W tym zakresie więc arty k u ł wnosi pewne novum , które m a zna czenie dla dyskutow anej wciąż kw estii integralności Łk 1, 26—38.
II. Struktura literacka opisu zwiastowania
Współczesna egzegeza liczy się z faktem , że autorzy biblijni sto sowali inne niż obecnie środki ekspresji literackiej. A. V a n h o y e w monografii poświęconej strukturze literackiej listu do H ebrajczy ków pisze: „Nikt się tem u nie dziwi, że jakiś mówca lub pisarz umieszcza w centrum swej wypowiedzi część, którą chce szczegól nie podkreślić. Lecz myśl o tym , że starożytny pisarz mógłby skom ponować całość swej wypowiedzi na sposób ściśle sym etryczny, nie całkiem trafia do przekonania współczesnego czytelnika. Tymcza sem to w łaśnie sprawdza się w większości przypadków. Badanie sym etrii, która odgrywa tak w ielką rolę w poezji hebrajskiej, zo stało rozszerzone na inne gałęzie działalności literackiej:
opowiada-14 H. S a h 1 i n, D er M essias u n d das G ottesvo lk. S tu d ie n zu r P rotolu-
ka n isch e T heologie, U p p sala 1945, 129—136.
15 L. L e g r a n d , L ’a rrière-plan n eo -te sta m e n ta ire de L u c 1, 35, R B 70 i(1963) 161—192; t e n ż e , F écondité virg in a l selon l’E sp rit dans le N. T., NRT 84(1962) 785—805. W pierw szy m z c y to w a n y ch a rty k u łó w L e g r a n d nie zaw sze je st k o n se k w e n tn y w poglądach, p oniew aż ra z u trz y m u je , że w. 35 stan o w i z w a rtą całość z w. 32 pochodzenia Ł ukaszow ego (s. 188), n a stę p n ie z a ś w y ja ś n ia w y ra że n ie hyios th e o u (w. 35) ja k o d o d atek Ł u k asz a do p ie r w o tn eg o źró d ła pod w pływ em Rz 1, 4 (s. 190).
16 O. B r a n d e n h e w e r , M ariä V erk ü n d ig u n g , BS 10(1905) 9—13; J.G . M a c h e n , T h e I n te g r ity o f th e L u ca n N a rra tiv e o f th e A n n u n cia tio n , P T R 17(1927) 529—586; M. D i b e l i u s , Die F o rm geschichte des E va n g eliu m s,
T ü b in g e n 2 1933, 121; G. E r d m a n n , Die V o rg esch ich ten des L u k a s-u n d
'M atthäusevangelium s u n d V erg ils v ie rte E kloge, G ö ttin g en 1932, 27 nn.; 5. M u ń o z I g l e s i a s , L ucas 1, 35 Ъ, E stB 26(1968) 275—299; G. G r a y s - ; o n , dz. c y t , 98—105; H. S c h ü r m a n n , Des L u ka se v a n g e liu m , t. 1, F re i- purg 1969, 56.
O P I S Z W IA S T O W A N IA 35
nia, prawodawstwo, parenezę. Zaznacza się ona nie tylko w czę ściach zdania, ale również przejaw ia się we wszystkich szczeblach kompozycji literackiej, od najm niejszych jednostek aż do całości księgi”. 17 Przedstaw iony przez V a n h o y e wykaz bibliografii na tem at stru k tu r sym etrycznych w S tarym i Nowym Testamencie można uzupełnić nowymi pozycjami, które potw ierdzają słuszność cytowanego stw ierdzenia.18
Tenże au to r zwrócił uwagę n a koncentryczną stru kturę hymnicz- nego fragm entu Łukaszowej ewangelii dzieciństwa, tzw. kantyku
Benedictus (Łk 1, 68—79).19 Podobny układ elem entów stru k tu ral
nych cechuje także prozatorskie części tejże ewangelii, mianowicie opisy zwiastowań narodzin Jan a Chrzciciela i Jezusa. Semicki ko lo ry t obydwu perykop upodabnia je pod tym względem do hym nu Zachariasza i w yjaśnia zastosowanie techniki sym etrii koncentry cznej, ta k charakterystycznej dla wielu tekstów Starego Testam en tu. 20
U kład sym etrii koncentrycznej różni się ty m od chiazmu, że za w iera elem ent centralny, tzw. oś sym etrii, wokół której rozmiesz czone zostały sym etrycznie inne elem enty strukturalne. Chiazm z kolei, w najm niejszej całości literackiej, jest „odmianą paraleli- zm u składniowego, polegającą na odwróconej sym etrii dwóch cało- stek składniowych, z których druga pow tarza w odw rotnej kolej ności porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza we dług schem atu: podmiot-orzeczenie, orzeczenie-podm iot”. 21 Układ chiastyczny może cechować także większe całości literackie. N aj
17 A. V a n h o y e, L a stru ctu re littéra ire de l’ép ître a u x H éb re u x, P a ris — B ru g es 1963, 60 (p rz ek ła d w łasn y — A. S.).
18 Zob. A. V a n h о y e, dz. cyt., 60 п.; por. L. A l o n s o S c h ö k e l , Estu-
dios de poética hebrea, B a rc elo n a 1963, 309—335; N. C. R i d d e r b o s , The Psalm s: S ty l—F igures and S tru c tu re , OTS 13 (1963) 43—76; N. L о h f i n к Das H auptgebot. E ine U n tersu ch u n g literarischer E in le itu n g sfra g en z u Dtr
5—11, R om ae 1963, 181—183; R. P e s c h , Z u r ko n ze n trisc h e n S tr u k tu r von
Jona 1, Bb 47 (1966) 577—581; A. L e n g l e t , L a stru ctu re littéra ire de D aniei 2—7, Bb 53 (1972) 169—190; G. G i a v i n i , L a s tu ttu r a lettera ria dell’inno cristologico d i Col. 1, R iB l 15 (1967) 317—320; t e n ż e , L a stru ctu re littéraire d ’E p h 2, 11— 22, N TS 16 (1969—70) 209—211; C. H. T a l b e r t , A r tis tr y ana Theology: A n A n a ly sis o f th e A rc h ite c tu re o f J n 1, 19—5, 47, CBQ 32 (1970!
341—366; E. M a l a t e s t a , T h e L ite r a ry S tru c tu re o f Jo h n 17, B b 52 (1971! 190—214; Ü. V a n n i , L a str u ttu r a le tte ra ria dell’A pocalisse R om a 1971; A. S uski, S tr u k tu r a litera c ka p e r y k o p y o D o b rym P a ste rzu (J 10, 1—18) RBL
29 (1976; 271—279.
12 A. V a n h o y e , S tr u c tu r e d u „ B enedictus”, NTS 12 (1965—66) 382—389 28 N a sem ityzm y w obydw u opisach zw iasto w ań zw rócił u w ag ę jui A. R e s с h, Das K in d h e itse v a n g e liu m n ach L u k a s u n d M atthaeus, Leipzig 1897, 30—36.
21 Zob. S ło w n ik te rm in ó w litera c kic h , red. J. S ł a w i ń s k i e g o , Wrocław 1976, 58 n. P rz y k ła d y chiazm u w te k sta c h b ib lijn y ch podają: L. A l o n s o
L a poésie hébraïque, DBS t. 8 kol. 86; W. B ü h l m a n n — K. S c h e r e r S tilfig u re n d er B ibel, F re ib u rg 1973, 41. 1
prościej da się go zapisać następująco: В—A—A1—B1; natom iast w zapisie stru k tu ry koncentrycznej należy uwzględnić elem ent cen tralny: В—А—X—A1—B 1.
W perykopie o zwiastowaniu narodzin Jezusa w ystępuje ten drugi w ariant wyżej wzmiankowanych stru k tu r. Budowa koncen tryczna uwidacznia się tu w centralnej części opowiadania (ww. 28— 38), k tórą poprzedza krótkie w prowadzenie inform ujące czytelnika o czasie, m iejscu i osobach biorących udział w przedstawionym w y darzeniu (ww. 26—27). Część centralna w zasadzie relacjonuje dia log między nim i, tzn. aniołem G abrielem i M aryją. Czytając uważ nie tekst grecki, można dostrzec w ww. 28—38 znaczną ilość odpo wiedników słownych, które w ystępują w pozycji sym etrycznej względem siebie:
(w. 28) eiselthon pros auten (w. 38) apelthen ap’autes
(w. 28) kyrios (w. 38) kyriou
(w. 29) para to theo (w. 37) para tou theou (w. 31) kai idou (w. 36) kai idou (w. 31) sylem pse (w. 36) syneilephen
(w. 31) hyion (w. 36) hyion
(w. 32) megas (w. 35) hagion
(w. 32) kai hyion hypsistou kle- (w. 35) hypsistou... klethesetai
thesetai hyios theou
Ww. 32b—33 stanowią elem ent centralny, czyli oś sym etrii, w której łatwo zauważyć zachodzące paralelizmy:
a „Pan Bóg da Mu tro n Jego ojca, Dawida.
a1 Będzie panował (basileusei) nad domem Jakuba na wieki, a Jego panowaniu (tes basileias) nie będzie końca”.
Wypowiedzi oznaczone literam i a—a1 cechują następujące kore lacje treściowe: „tron” — „będzie panow ał”; „Jego ojca Dawida” — „domem Jak u b a”. Z kolei w dw ustychow ym elemencie a1 dość wy raźnie rysuje się paralelizm synonimiczny między: „będzie pano w ał” — „panowaniu” ; „na w ieki” — „nie będzie końca”. W arto przy okazji dodać, że ww. 32—33 są midraszem do proroctw a Na tan a (2 Sam 7, 12— 16). Świadczą o tym następujące związki słowne: 22
2 Sam 7, 12— 16 Łk 1, 32—33
w. 12 wywyższę po tobie potom ka tw e- w. 32 Będzie On go, k tó ry w yjdzie z w nętrzności wielki,
tw oich i wzmocnię jego królestwo
гг Zob. R. L a u r e n t i n, S tru c tu re e t théologie de h u c I —II, P a ris 1964,
'71 nn. P or. P. G a e c h t e r , a rt. cyt., 360; J. Ł a c h J e zu s sy n D aw ida, W a r sz aw a 1973, 98— 103.
O P I S Z W IA S T O W A N I A
37 w. 14 J a będę m u za ojca, a on mi bę- i będzie
na-dzie za syna zwany Synem
Najwyższego. w. 16b na w ieki tw ój tron trw a ł będzie P an Bóg da
Mu tro n ojca Jego, Dawida. w. 16a przed moim obliczem dom tw ój w. 33 Będzie pano-
i tw oje królestwo będzie trw ać na w ał nad
do-w ieki mem Jakuba
na wieki, a dego panowa-w. 13 J a zaś utrw alę tron jego króle- niu nie będzie
stw a na w ieki końca.
Wokół elem entu centralnego opisu (ww. 32—33) układają się sy m etrycznie wyżej przytoczone słowa i w yrażenia. Nie w ydaje się to przypadkowe, gdyż słownictwo pełniące funkcję stru kturaln ą w perykopie zasadniczo nie pow tarza się więcej. W yjątkowo rze czownik theos w ystępuje we w prowadzeniu (w. 26 — apo tou
theou) i elemencie centralnym (w. 32 — kyrios ho theos), ale nigdy
w połączeniu z przyim kiem para. Jego obecność zresztą w tych przypadkach nie zakłóca układu symetrycznego, który cechuje za sadniczą część opowiadania (ww. 28—38), a dokładniej mówiąc ele m enty rozmieszczone wokół osi sym etrii. To samo można powie dzieć o zastosowaniu ty tu łu kyrios. W całej perykopie w ystępuje on tylko trz y razy: dwa w pozycji sym etrycznej (ww. 28. 38) i raz w elemencie centralnym w połączeniu z theos (w. 32). T ytuł hypsi-
stos pojawia się wyłącznie w pozycji sym etrycznej (ww. 32. 35).
Biorąc pod uwagę sym etryczny układ słownictwa, proponujem y następującą stru k tu rę literacką tekstu:
W prowadzenie (ww. 26— 27)
(26) W szóstym miesiącu posłał Bóg anioła G abriela do m iasta w Galilei, zwanego Nazaret, (27) do Dziewicy poślubionej mężowi, im ieniem Józef, z rodu Dawida; a Dziewicy było na imię M aryja.
Część centralna (ww. 28—38)
D (28) Anioł wszedł do Niej (eiselthon pros autes) i rzekł:
С „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, P an (kyrios) z Tobą”. (29) Ona zmieszała się na te słowa i rozważała, co miałoby znaczyć to pozdrowienie. (30) Lecz anioł rzekł do Niej: „Nie bój się, Maryjo,
znalazłaś bowiem łaskę u Boga (para to theo).
В (31) O to (kai idou) poczniesz i porodzisz syna (sylem pse en ga
stri kat texe hyion), którem u nadasz imię Jezus.
A (32) Będzie On wielki (megas) i będzie nazw any Synem Najwyż szego (kai hyion hypsistou klethesetai).
a 1 (33) Będzie panow ał nad domem Jak u b a na wieki, a Jego pa nowaniu nie będzie końca.
A1 (34) Na to M aryja rzekła do anioła: „Jakże się to stanie, skoro nie znam pożycia z mężem?” (35) Anioł jej odpowiedział: „Duch Św ięty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego (hypsistou) osłoni Cię. Dlatego też Święte (hagion), które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym (klethesetai hyios theou).
B1 (36) A oto (kai idou) również krew na Twoja, Elżbieta, poczęła w swej starości syna (syneilephen hyion) i jest już w szóstym miesiącu ta, która uchodziła za niepłodną.
C1 (37) D la Boga (para theo) bowiem nie ma nic niemożliwego” . (38) Na to rzekła M aryja: „Oto J a służebnica P ana (kyriou), niech Mi się stanie według twego słowa.”
D1 W tedy odszedł od Niej (apelthen ap’autes) anioł.
Słuszność w ysuniętych uwag pod adresem stru k tu ry literackiej opisu zwiastowania narodzin Jezusa zdaje się potwierdzać stru k tu ra opisu zwiastowania narodzin Jan a Chrzciciela (Łk 1, 5—25). W ielokrotnie już podkreślano podobieństwa w zakresie form y m ię dzy tym i dwoma te k sta m i.23 To samo da się powiedzieć o ich struk tu rze literackiej. W opisie zwiastowania narodzin Jan a Chrzci ciela można wyróżnić wprowadzenie (ww. 5—7), część zasadniczą (ww. 8—23) i zakończenie (ww. 24—25). Pierw sza i ostatnia stano wią ram y narracyjne. Część zasadnicza wyjaśnia, w jaki sposób Bóg przez anioła G abriela powiadomił Zachariasza o narodzinach syna, jego im ieniu i roli historiozbawczej, oraz inform acje o reakcji Zachariasza na otrzym aną nowinę. W części tej w ystępują pewne korelaty w układzie koncentrycznym:
(w. 8) hierateuein (w. 23) leiturgias (w. 9) tes hierateias
(w. 9) eiselthon (w. 23) apelthen
(w. 22) exelihen (w. 10) eis ton naon (w. 22) en to nao
(w. 21 ) en to nao (w. 10) toit laou (w. 21) ho laos
(w. 11) aggelos (w. 19) aggelos
(w. 11) hestos (w. 19) parestokos
(w. 13) gyne (w. 18) gyne
W elemencie centralnym sym etrii, tzw. osi (ww. 14— 17), zauwa żalne są kolejne korelaty: chara (w. 14a) — charasontai (w. 14b),
** P or. M. D i b e l i u ś , Die u rc h ristlich e Ü b erlieferu n g v o n Johannes d em
'T ä u fe r, G ö ttin g e n 1911, 67; S. M u n o z I g l e s i a s , El evangelio d e la I n fa n - cia en S a n L ucas y las I n fa n d a s de, los heroes biblicos, E stB 16 (1957) 330—
,334; R. L a u r e n t i n , dz. cyt., 32; Â. G e o r g e , L e parallèle e n tre Je a n -
‘ B a p tiste e t Jé su s en L e 1—2, w: M élanges bib liq u es en hom m age de B. R i- 4g a u x , G em bloux 1970, 149 nn.
O P I S Z W IA S T O W A N I A 39
epistrepsei (w. 16) — epistrepsai (w. 17). W. 15 nie zawiera w praw
dzie odpowiedników słownych, ale k ry je w sobie pewne skojarzenia biblijne o układzie paralelnym 24:
,,Będzie wielki przed Panem ; wina i sycery pić nie będzie i napełniony będzie Duchem Świętym już w łonie m atk i”. Paralelizm ww. 16— 17, uwidaczniający się przez powtórzenie cza sownika epistrephein, wzmacnia również korelacja treściowa w yra żeń: „wielu spośród synów Izraela nawróci do P an a” (w. 16) — „by przygotować P anu lud doskonały” (w. 17). Pierw sze bowiem naw ią zuje do starotestam entalnej idei reszty Izraela, która się nawróci, drugie zaś kontynuuje tę myśl, że eschatologiczna reszta będzie po czątkiem odrodzonego ludu Bożego czasów mesjańskich. Na escha- tologiczno-mesjański sens tych w yrażeń wskazuje zresztą proro ctwo Malachiasza, z którego zostały przejęte. Zatem ww. 16— 17, analogicznie do ww. 32—33, pełnią funkcję midraszu do proroctw a o charakterze mesjańskim. Świadczą o tym następujące związki słow ne:25
Mai 2—3 Łk 1, 16—17
2, 6 naw rócił wielu 16 nawróci wielu
spośród dzieci Izraela
postępował ze Mną 17 pójdzie przed Nim
3, 1 aby przygotow ał drogę przede Mną
3, 23 oto J a poślę wam proroka Eliasza w duchu i mocy 3, 24 i nawróci serca ojców ku synom Eliasza, aby naw rócić serca ojców ku synom
S4 W y rażen ia: „w ielki p rzed P a n e m ” — „ju ż w łonie m a tk i” p rzy p o m in a ją te k s t J r 1, 5 o n a stę p u ją c y m u k ła d zie p araleln o -sy n o n im iczn y m : „Zanim u k sz tałto w ałe m cię w ło n ie m a tk i, znałem cię // nim przyszedłeś n a św iat, pośw ięciłem cię”. A nalogia z Ł k 1, 15 je s t ty m bliższa, że w obydw u p rz y p a d k a c h chodzi o zapow iedź m isji p ro ro c k iej: Je re m ia sz a („p ro ro k iem n a ro d ów u sta n o w iłe m cię” — J r 1, 5) i J a n a C hrzciciela („pójdzie p rze d N im w d u ch u i m ocy E liasza” — Ł k 1, 17). N astęp n ie w pozycji p a ra le ln o -a n ty - te ty cz n ej p o zo stają k o le jn e w y ra ż e n ia Ł k 1, 15: „w in a i sycery pić nie b ę dzie” — „n ap ełn io n y będzie D uchem Ś w ięty m ”. Z bliżone sfo rm u ło w an ie p o ja w ia się ta k ż e w E f 5, 18: „Nie u p ija jc ie się w inem ..., ale n ap e łn ia jc ie się D u ch em ”. K o n tra s t polega n a p rze ciw sta w ien iu p o d n iecen ia w yw ołanego alk o h o lem re lig ijn e m u uniesien iu , k tó reg o sp ra w c ą je s t D uch Sw. W yjaśnienie P io tra w d n iu P ięćdziesiątnicy u w y d a tn ia w ła śn ie te n a s p e k t (por. Dz. 2, 15—17). A so cjac ja obydw u szłonów ty c h w ypow iedzi tłu m aczy się w św ietle te k stó w S ta re g o T estam e n tu , k tó re w sp o m in a ją o in sty tu c ji n a z ire a tu (por. L b 6, 1; Sdz 13, 4; 1 S am 1, 11). Pow istrzym yw anie się od w in a i sycery s ta
now iło isto tn y elem e n t przyrzeczeń n az irejczy k ó w i ch a ra k te ry sty c z n y rys ich osobow ości ch ary zm aty czn ej (por. Sdz 13, 4 oraz 13, 25; 14.6.19; 15, 14; 16, 28).
3, 18 w tedy zobaczycie różnicę między a nieposłusznych spraw iedliw ym i krzywdzicielem — do usposobie
nia spraw iedli wych
3, 1 aby przygotował drogę by przygotować
P anu lud dosko nały.
Na podstawie powyższych obserw acji w ypada stwierdzić, że za sadnicza część opisu zwiastowania narodzin Jan a Chrzciciela prze jaw ia następującą stru k tu rę koncentryczną: В—A—X—A1—B1, przy czym w elemencie centralnym X można dostrzec kolejne od powiedniki: a—a1, b—b 1, с—с1.
III. Problem integralności Łk 1, 26—38 w świetle struktury literackiej tekstu
Przeprow adzona analiza stru k tu ry literackiej opisu zwiastowa nia narodzin Jezusa i Jana Chrzciciela skłania przede w szystkim do sform ułow ania wniosku n atu ry teologicznej. S tru k tu ra ujaw niła pierwszoplanowe idee teologiczne autora tekstów, który głównie zam ierzał przekazać myśl, że Jezus jest oczekiwanym Mesjaszem Dawidowym według przepowiedni N atana i innych proroctw doń nawiązujących, natom iast Jan Chrzciciel — zapowiedzianym przez Malachiasza eschatologicznym w ysłannikiem Boga. C entralna pozy cja tych wypowiedzi w sym etrii koncentrycznej obydwu perykop dość w yraźnie za tym przemawia.
Dzięki zbadaniu ich stru k tu ry można również wyciągnąć pewne wnioski dotyczące aspektu literackiego tekstu, co ma szczególne znaczenie dla kw estii integralności Łk 1, 26—38. S tru k tu ra owa ujawniła zwartość literacką perykopy, a tym samym osłabiła hipo tezę interpolacji, niezależnie od poglądu na osobę in terp o lato ra.26 Wydaje się mało prawdopodobne, by jakiś interpolator wprowadzał do opisu sformułowania posiadające odpowiedniki w strukturze ca łości. K oncentryczny układ korelatów przem awia raczej za ich pier wotnym charakterem . Wobec czego w ypada przyjąć, że ww. 35—38 od początku należały do opisu zwiastowania, ponieważ w ystępują ce w nich słownictwo pełni funkcję struk turaln ą. Szczególnie w y raźnie odnosi się ten wniosek do w. 35, którego pochodzenie wie-
.okrotnie dyskutowano. W korelatyw nym do niego w. 32 w ystępuje wyrażenie kai hyion hypsistou klethesetai, które świadczy o p ier
26 A nalogiczna sy tu a c ja zachodzi w p rz y p a d k u d y sk u to w a n ej k w estii in tegralności k a n ty k u B en ed ictu s (Łk 1, 68—75. 76—79). N a pod staw ie stru k tu ry concentrycznej tego te k s tu A. V a n h o y e m ógł stw ierdzić: „O n n o te ra , en la rtic u lie r, q u e les w . 76—77 n ’en so n t p as dém u n is; l’h ypotese q u i p ré se n te :es v e rse ts com m e u n e in se rtio n é tra n g è re a u c a n tiq u e se tro u v e p a r là d é b i- ité e”, (art. cyt., 383).
O P I S Z W IA S T O W A N IA 41
w otnym charakterze sformułowania klethesetai hyios theou (w. 35), tym bardziej że w. 35 zawiera także słowo hypsistos na określenie Boga oraz słowo hagion odnoszące się do Jezusa. To ostatnie można uznać za synonimiczny odpowiednik chrystologicznego określenia
megas (w. 32).
Pew ne w ątpliw ości może budzić tylk o w 34, k tó ry nie posiada w yraźnych odpowiedników strukturalnych. O pierw otnym charak terze tego w iersza świadczy jednak związek z wierszem następują cym, na co zw racali już uwagę zwolennicy hipotezy in terp o lacji.27 A rgum entacja ich przedstaw ia się następująco: w. 34 jest praw do podobnie dodatkiem redaktorskim , zaś w. 35 przejaw ia ścisły zwią zek z w. 34, wobec czego można przypuszczać, że w. 35 także sta nowi dodatek redaktora. Jednak stru k tu ra literacka opisu zwiasto w ania skłania do innego wniosku, który liczy się ze słusznością drugiej przesłanki: skoro w. 35 pełniąc funkcję stru k tu raln ą stano wi integralną część perykopy, a w. 34 przejaw ia z nim ścisły zwią zek treściowy, to prawdopodobnie stanow i on również integralną część całości.
Na poparcie tego stw ierdzenia można także powołać się na ana logie między ww. 34a. 35a i ww. 18a. 19a oraz pew ne podobieństwa w sform ułow aniach zaw ierających wzmiankę o znaku (por. 1, 20 i 1, 36 — kai idou). O ile wiadomo, żaden ze zwolenników hipote zy interpolacji nie twierdzi, że pytanie Zachariasza i odpowiedź anioła w scenie zwiastowania narodzin Jan a Chrzciciela (ww. 18— 19) stanow ią dodatek do pierwotnego źródła. Wiersze te pełnią funkcję stru k tu raln ą w perykopie. Przypuszczenie zaś, iż Łukasz skomponował opis zwiastowania narodzin Jezusa lub wprowadził do wcześniejszego źródła ww. 34 nn. na wzór opisu zwiastowania na rodzin Jana, jest hipotezą opartą jedynie na dom ysłach.28
G. S c h n e i d e r dowodził w tórnego ch arakteru ww. 34—37 m, in. w następujący sposób: gdyby przyjęło się, że ww. 26. 33. 35b—38 stanow iły pierw otną całość, to należałoby uznać brak kon sekwencji w wypowiedzi anioła, który po wzmiance poczęcia, na rodzin, nadania im ienia (w. 31) oraz wiecznego panowania Jezusa (w. 32 n.) powróciłby do myśli o poczęciu narodzinach i synostwie Bożym (w. 35). 29 Trudno jednak zgodzić się z tego rodzaju argu m entacją z następujących racji: 1. w. 35 nie jest dosłownym pow tórzeniem ww. 31—32, lecz odpowiedzią anioła na pytanie M aryi: „Jakże (pos) się to stanie...?” (w. 34); 2. tego rodzaju dialogizowanie
” M.in. A. H a r n a c k , art. cyt., 53—57; G. S c h n e i d e r , art. cyt. 257 nn.
28 H ipotezę tę p o d trz y m u je G. S c h n e i d e r (art. cyt., 258) w odniesie ni u do w w . 34—37, n a to m ia st G. E r d m a n n (dz. cyt., 9—12) do całego opisi zw iasto w an ia; por. ta k ż e C. B u r g e r , J esu s als D avidsohn, G ö ttin g e n 1970 132—135.
tłum aczy schem at form alny starotestam entalnych opisów zwiasto- wań; 3. paralelne rozmieszczenie zbliżonych sform ułow ań należy do istotnych właściwości stru k tu r koncentrycznych.
A PR O PÖ S IT O D ELL’IN T E G R IT Ä D EL RACCONTO D ELL’A N NU N ZIA ZIO N E (Lc 1, 26—38)
L a discussione su ll’in te g rità dell’rac co n to d elP an n u n ziazio n e (Lc 1, 26—38) fu in iz ia ta n e l secolo scorso e non è te rm in a ta fin ’ora. I fa u to ri dell’ipotesi d ell’in te rp o laz io n e ce rcav a n o d i g iu stific a rla su l livello teologico e q u ello le t- te ra rio . E ssi d ivergono p e rô n ella descrizione d ei lim iti e s a tti d ell’in te rp o lazione stessa (d al v. 34 a i w . 34—38) e n e l p a re re su lla p erso n a d ell’in te r- p o la to re (Luca? u n re d a tto re p relu c an o ? a u to re d e lla fonte?).
Q uesto artico lo si p ropone di d a re u n co n trib u to a lla discussione p a r te n - do d a lla s tr u ttu r a le tte ra ria dei testo. L ’a n a lisi le tte ra ria h a rile v a to la p re - senza d e lla s tr u ttu r a co n cen trica (D—C—B—A —X —A 1—B 1—C1—D 1) ehe reg g e la p a r te c e n tra le d ei racco n to (vv. 28—38). L e p a ro le che v i svolgono la fu n - zione s tr u ttu r a le sono: eiselthon pros a u te n (28) — a p elth e n ap’a u tes (38),
k y rio s (28) — k y r io u (38), para to th e o (29) — para to u th e o u (37), k a i idou
(31) — k a i id o u (36), sy lem p se (31) — sy n e ile p h e n (36), h yio n (31) — h yio n (36), m egas (32) — hagion (35), ka i h y io n h y p s isto u k le th e se ta i (32) — h yp sis-
tou... k le th e se ta i h yio s th e o u (35). L ’elem en to c e n tra le d ella sim e tria concen
tr ic a X è c o stitu ito d a i vv. 32b—33. U n a sim ile s tr u ttu r a c a ra tte riz z a il r a c - conto d ell’a n n u n z ia zio n e d ella n a sc ita d i G iov an n i B a ttis ta (Lc 1, 5—25).
L a s tr u ttu r a co n c en tric a dei vv. 28—38 d im o s tra la co m pattezza le tte ra ria d i q u e s ta u n ità e perciô p ro v a l’in te g r ità o rig in a le del testo. U c a ra tte re p r i m itiv o d e i w . 35—38 a p p a re d alle p a ro le che v i svolgono la fu n zio n e s tr u t tu ra le . S o ltan to il v. 34 è 'privo di esse, m a il suo c a ra tte r e p rim itiv o ris u lta d a l s tre tto leg am e con il v. 35.
