Die letzten Juden in einer westpreußischen Kleinstadt unter dem Hakenkreuz von Eitelfriedrich May aus Berent, letzter Leiter des Stadtarchivs im Ost-seebad Zoppot

Eitelfriedrich May

Die letzten Juden in einer

westpreußischen Kleinstadt unter

dem Hakenkreuz von Eitelfriedrich

May aus Berent, letzter Leiter des

Stadtarchivs im Ost-seebad Zoppot

Acta Cassubiana 14, 261-268

Die letzten Juden in einer westpreußischen

Kleinstadt unter dem Hakenkreuz

von Eitelfriedrich May aus Berent, letzter Leiter

des Stadtarchivs im Ost-seebad Zoppot

In m e in e r H e im a t B eren t, ein em k le in e n w e stp re u ß isc h e n K re isstä d tc h e n , das S itz ein es L an d rats, E ise n b a h n a m te s, G y m n a siu m s, L eh re rse m in ars, e in e r S c h u l­ in sp ek tio n u n d d e r e n tsp rech en d en K reisb eh ö rd en sow ie e in ig e r V o lksschulen w ar, le b te n 1914 u n te r m e h r als 7 0 0 0 E in w o h n e rn 2 2 6 Juden.

Ich w ill n ic h t die G e sc h ic h te d e r B e re n te r Ju d e n sch ild ern , d e n n ich h ab e sie b ere its 1928 in D irsc h a u e rsc h e in e n lassen . D a rin sin d die v ie le n S ch w ierig k eiten u n d K ä m p fe e n th alten , die die Ju d e n 1772 b e im Ü b erg an g v o m K ö n ig re ic h P o len in d en p re u ß isc h e n S taat d u rc h z u fe ch te n h atten . In d ie se r Z e itu n g , die n ic h t n u r in a llen S täd ten A m e rik a s so n d ern a u c h in a lle n ziv ilisie rte n S taaten des E rd k re ise s g elesen w ird, u n d sich er v ielen Juden, die n ach W estpreußen. D anzig u n d vielleich t so g a r n a c h B e re n t F ü h lu n g h a tte n , in die H än d e fa llen w ird , w ill ic h m ic h d a ra u f b e sc h rä n k e n m itz u te ile n , w e lc h e s E n d e die letz te n B e re n te r Ju d e n erlitte n h aben.

E s is t ein e b ö sw illig e V erleu m d u n g , w o llte m a n in d e m d e u tsc h p o ln isc h e n O ste n , w ie e r sich v o r 1914 z u sa m m e n se tz te, die Ju d e n als am D e u tsc h tu m u n in ­ te re ssie rt, j a so g a r als G e g n e r des D e u tsc h tu m s, h in stellen .

D ie stärk ste G em e in d e m e in e r H e im a tsta d t w a r die k a th o lisc h e u n d d a fa st alles, w as k a th o lisc h w ar, zu m p o ln isc h e n V olkstum g e h ö rte bzw . zu m k a sc h u b i- sch en , w a r d as P o le n tu m s tä rk e r als das D e u tsc h tu m , o b w o h l v iele P o le n die S eg n u n g e n e in e r g e re c h te n u n d a n stä n d ig e n R e g ie ru n g v o r 1914 n ic h t n u r zu sch ä tz e n w u sste n , so n d e rn sich im p re u ß isc h e n S taat a u c h e n tsp re c h e n d b e tä tig ­ ten . S e h r reg e w a r in B e re n t die T ä tig k e it n a tio n a le r d e u tsc h e r V ereine, w ie z.B . des K rie g e rv e rein s, F lo tte n v e re in s, T u rn v erein s, G e sa n g v e re in s e in e r S c h ü tz e n ­ g ild e u n d F re iw illig e n F e u e rw e h r u n d eb en so reg e w a r die ak tiv e M ita rb e it z a h l­ re ic h e r Ju d e n in d ie se n O rg an isatio n en . So w e is t das m ir v o rlie g e n d e B ild d e r S chützengilde aus dem Jahre 1909 u n te r 48 S chützen allein 5 Ju d en auf, v o n den en e in e r v o r 1918 zw e im a l S ch ü tz e n k ö n ig g e w e se n ist. D e r K rie g e rv e rein zäh lte zu sein en A ltv e te ra n e n au s d e m K rieg e 1870 / 71 zw ei u m das V e rein sw esen se h r

262

E

M

ak tiv g e w e se n e Ju d en . D iese w a re n d e r R a tsh e rr A d o lf F le isc h e r u n d d e r R e c h ­ n u n g sra t P h ilip p L o ew e. N ic h t nur, d ass die Ju d e n u n te r d en Ä rz te n v e rtre te n w a re n , g e h ö rte n zw ei leiten d e B e am te, d a ru n te r d e r A u fsic h tsfü h re n d e R ic h te r des A m tsg e ric h ts z u d en Ju d en . A m m e iste n w a re n sie im S ta d tp a rla m e n t v e rtre ­ ten . D ieses e n tsp ra c h z w a r n ic h t ih re r z a h le n m ä ß ig en S tärke, w a r je d o c h n a c h d en v o n ih n e n g e z a h lte n h ö c h ste n S teu ern g e re c h tfe rtig t u n d w u rd e nie v o n a n d e ­ ren B ü rg ern a n g e fo ch ten .

A ls d u rch d as S taatsg esetz 1809 ü b e r die E in fü h ru n g d e r S täd te o rd n u n g die Ju d en d en an d eren B ek en n tn issen u n d B ü rg ern im p reu ß isch en S taat g leich g estellt w a re n , zo g b ere its 1816 d e r H a n d e lsm a n n Israel H e ilm a n n als e rs te r jü d is c h e r S ta d tv e ro rd n e te r in das S ta d tp a rla m e n t ein, d e m 1821 A b ra h a m P in k u s u n d 1830 Jak o b F le is c h e r fo lg ten . S e lb stv e rstä n d lic h b e k a n n te n sich d iese Ju d e n in d e r d am als n o c h ü b e rw ie g e n d aus P o le n b e ste h e n d e n S ta d tv e ro rd n e te n v ersa m m lu n g zu d en D e u tsch en . J e d e r Ju d e h ä tte es als ein e p e rsö n lic h e K rä n k u n g , d e re n stra f­ re c h tlich e A h n d u n g e r v e rla n g t h ä tte , an g e se h e n , h ätte m a n ih n n ic h t als D e u t­ sch en b e z e ic h n et. 1844 zog d e r erste Jude M a rk u s F le isc h e r in das M a g istra tsk o l­ leg iu m ein, d em in d en n ä c h ste n 70 Ja h re n m it g e rin g e r U n te rb re c h u n g 8 w e itere Ju d e n an g eh ö rten . 1889 w u rd e d e r Jude J o s e f C a sp ary S ta d tv e ro rd n e te n v o rste ­ h e r. D ie se m G re m iu m g e h ö rte n in d en h u n d e rt Ja h re n v o n 1 8 1 6 -1 9 1 7 zu v e r­ sch ie d e n e n Z e ite n im g a n z e n 32 Ju d e n an.

F rie d lic h le b te n P ro testan ten , K a th o lik e n u n d Ju d en in d em k le in e n S täd tch en u n d n a h m e n g e g e n se itig A n teil an ih rem E rg eh en , ih re n F e ie rn u n d d en lo k a lh i­ sto risc h e n B e g e b e n h e ite n . Von R a sse n h a ss u n d A n tise m itism u s w u sste k a u m j e ­ m a n d etw as u n d als ich d as B e re n te r G y m n a siu m b e su c h te , w o u n te r 110 S c h ü ler

12 Ju d e n u n d d u rc h a u s k e in e u n fä h ig e n S c h ü le r w a re n , w u rd e n w ir v o n u n serem a lte h rw ü rd ig e n D ire k to r u n d v o n u n se re n R e lig io n sle h re rn z u r L ieb e g e g e n d en N ä c h ste n , d e r a u c h d e r Ju d e w ar, e rzo g en . M e in V ater w a r a k tiv e r k o n se rv a tiv e r P o litik e r u n d v e rk e h rte m it v ie le n Ju d e n se h r freu n d sc h a ftlich , ich h ab e d as W o rt Jude nie im u n sch ö n en Sinne in m ein em E ltern h au se gehört. E ine vorüberg eh en d e T rü b u n g e rfu h r das V erh ältn is zu d en Ju d e n in d e r S tad t au s A n la ss des M o rd es an dem O b ertertian er E rn st W in te r in K onitz. D iesen M ord, d e r sich zw a r nie aufklären ließ, v o n d em m a n a b e r a n n ah m , d ass e r v o n ein em N ic h tju d e n , d e sse n N a m e so g a r g e flü ste rt w u rd e, b e g a n g e n w o rd e n ist, w u rd e v o n a lb e rn e n a n tise m itisc h e n K re ise n als R itu a lm o rd b e z e ic h n e t u n d d e n Ju d e n z u r L a st g eleg t.

E in e jü d is c h e G em e in d e w u rd e se h r b a ld n a c h 1772 g e g rü n d e t u n d e rh ie lt ih r erstes G o tte sh a u s in d e r A m tsfre ih e it des L a n d ra tsa m te s, also a u f k ö n ig lic h e m G ru n d u n d B o d en . D ie S y n ag o g e in d e r H u n d e g a sse w u rd e 1845 g e b a u t u n d 1940 v o n n atio n also zialistisch en H e tzern niedergerissen. G leichzeitig w u rd e d e r im Jahre 1799 an g e le g te F rie d h o f zerstö rt. E s sch n itt m ir in s H e rz als ich die v ie le n z e r­ stö rten G ra b m ä le r v o n E lte rn m e in e r F reu n d e u n d v o n F re u n d e n m e in e r E ltern sah. D ie G rä b e r v o n w o h lh a b e n d e n Ju d e n w u rd e n g e ö ffn et, die L e ic h e n w u rd e n aus d e n g e m a u e rte n G rü fte n h e ra u sg e risse n , m a n h atte G eld o d e r an d ere S chätze

zu fin d e n v e rm u te t u n d es w äre, h ätte m a n e tw as g e fu n d e n , d ie se n so ra ssisc h sto lzen u n d a u f ih r A rie rtu m se lb stb e w u sste n N a z is b e stim m t k e in e in n ere B e la ­ stung g e w e se n , sich d iese S ch ätze an z u e ig n e n , w ie m a n es m it d e m E ig e n tu m d e r p o le n g e m a c h t h a tte .

D e r erste R a b b in e r Dr. S alv en d y w u rd e 1865 a n g e ste llt; e r w irk te b is 1868 u n d w u rd e sp ä te r B e z irk sra b b in e r in D ü rk h e im in d e r P falz. D u rc h g ro ß z ü g ig e p h ilan th ro p isch e W irk sam k eit erw arb e r sich ein en beach tlich en N a m e n u n d w urde b is z u sein em T ode 1914 in B e re n t h o c h v e re h rt. S ein N a c h fo lg e r Dr. A b ra h a m B lü h w a r ein b e lieb ter u n d g ern g e se h e n e r M ensch, liberal in seinen th eo lo g isch en A u ffa ssu n g e n . S eine n a tü rlic h e F rö h lic h k e it h a lf ih m ü b e r m a n c h e M isslic h k e it, die n irg e n d s a u sb le ib t, h in w eg . E r k n ü p fte ein fre u n d sc h a ftlich e s V erh ältn is zu d em e v a n g e lisc h e n u n d k a th o lisc h e n P fa rre rn an u n d o ft k o n n te m a n die S e e le n ­ h irte n d e r d rei K o n fe ssio n e n g e m ü tlic h b e isa m m e n sehen. Dr. T h e o d o r 1886­ - 1 8 8 8 g in g in g le ic h e r E ig e n sc h a ft v o n B e re n t n a c h B o ja n o w o P ro v in z P osen. Sein S ohn w a r S tudienrat am staatlichen G y m n asiu m in B reslau. O b e r d en Irrsinn d e r Jah re 1 9 3 3 -1 9 4 5 le b e n d ü b e rsta n d e n h at? Ich w ü n sc h e es ih m als sein L a n d ­ sm ann. Dr. Isa a k M ü n z sch ließ die R eih e d e r B e re n te r R a b b in e r n a c h 31 jä h rig e r W irk sa m k e it in d em u n s a llen lie b e n H eim a tstä d tc h e n . E r leb te se h r z u rü c k g e z o ­ g e n u n d erfreu te sich a llg e m e in e r W e rtsch ätzu n g . S eine p h ilo so p h isc h e n A rb e i­ te n ü b e r M a im o n id e s w e rd e n ih n lan g e ü b e rle b e n . W ie se h r die B e re n te r Ju d en sich n ic h t n u r als D e u tsch e fü h lten , so n d ern au ch so h a n d e lte n , b e w e ist d ass fast die g an ze G e m ein d e 1920 m it ih re m R a b b in e r a n d e r Spitze d as L e b e n im E x il in D e u tsc h la n d d em u n te r d e r p o ln isc h e n H e rrsc h a ft v o rzo g . Von B e rlin , w o h in Dr. M ü n z m it se in e r F am ilie 1920 ü b e rsie d e lte , e m ig rierte e r b e i A u sb ru c h des N a z ite rro rs eb e n fa lls m it se in e r F am ilie n a c h T el-A viv w o e r g e sto rb e n ist. S ein S o h n L eo is t d o rt ein g e s u c h te r F ra u e n a rz t. In B e re n t b lie b e n n u r die b e id e n F a m ilie n des B ä c k e rm e iste rs P au l M ic h a e lis u n d d es K ü rsc h n e rm e iste rs H e rm a n M e n d e lso h n zu rü ck . B e id e n g in g in fo lg e des p o ln isc h e n B o y k o tts in P o le n re c h t sch lech t. T ro tzd em b e k a n n te n sie sich, w o v o n ich m ic h in d en Ja h re n n a c h 1920 b ei jä h rlic h e n B e su c h e n in d e r H e im a t ü b e rz e u g e n k o n n te , a u c h w e ite r freu d ig u n d o ffen als z u r d e u tsc h e n M in d e rh e it g eh ö rig .

D a k a m fü r P o le n das S c h re c k e n sja h r 1939. M it ih m d e r Ü b e rfa ll H itle rs a u f P o len u n d es b e g a n n das E n d e je g lic h e r d e u tsc h e r H e rrsc h a ft im O sten u n d je g li­ c h e r M ö g lic h k e it, d ass d e u tsch e M e n sc h e n im O sten ü b e rh a u p t w o h n e n d u rften . A m 8. S e p te m b e r 1939 b e su c h te ich zu m e rste n M a l w ie d e r m e in e H e im a t, die je tz t u n te r d em H a k e n k re u z stand. Ich fan d k e in e n Ju d e n m e h r in B e re n t v o r. D ie 80 bzw . 70 Jah re a lte n E h eleu te M e n d e lso h n w u rd e n g le ic h n a c h d em E in ru c k e n d e r d e u tsc h e n G e stap o u n d SS n a c h k u rz e r H a ft in d en W ald g e s c h le p p t u n d e r­ sch o ssen . M an ließ ihre L e ic h e n u n b e sta tte t a n d em W eg e, d e r v o n d e r C h au ssee n a c h B ü to w k u rz h in te r d e m E in tritt in d en W ald u n d zu m G a rczy n see, in dem sich die T eu felsin sel b e fin d e t, fu h rt, lieg en . A u c h d e r b ei ih n e n au s D an zig als B e su c h w e ile n d e K ü rsc h n e r J o s e f Z a m o ry w u rd e tro tz sein es E ise rn e n K re u z e s I.

264

E

M

K lasse, das e r sich als U n te ro ffiz ie r in F ra n k re ic h 1914 e rw o rb e n h atte, m it d en b e id e n M en d e lso h n s e rsc h o ssen . E r w a r e in B ru d e r d e r F ra u M en d elso h n .

K a sc h u b e n h a b e n die L e ic h e n v e rg ra b e n u n d in ih re r k in d lic h e n E in fa lt die G rä b e r d ie se r Ju d e n n ic h t n u r m it B lu m en , so n d ern au ch m it K re u z e n g esch m ü ck t. D ie an d ere B e re n te r F am ilie F ra u A n n a M ic h a e lis, d e re n S ohn L u d w ig A rz t in S a a lfe ld -O stp re u ß , sp ä te r in A m e rik a w ar, u n d die m it ih re r e in z ig e n T o ch ter E llen z u sa m m e n w irtsc h a fte te , m u sste B e re n t in 24 S tu n d en räu m en . D as g leich e S ch ick sal tr a f e in en n a c h 1920 e in g e w a n d e rte n p o ln isc h e n Ju d en . E s w irk t w ie ein W u n d er, zu h ö re n , d ass m a n d iese d rei Ju d e n n ic h t au ch e rm o rd e t h at, so n d ern sielau fen ließ. Z u sa m m e n fu h re n sie m it ein em E in sp ä n n e r in s U n g e w isse u n d lan g ten n ach W o ch en in W arsch au an. D o rt k a m e n sie ins G hetto. M ein e B e m ü h u n ­ g e n ü b e r e in en b e fre u n d e te n jü d is c h e n Z a h n a rz t aus Z o p p o t, d e r a u c h B e re n te r w ar, die A u sre ise fü r F rau u n d F rä u le in M ic h a e lis zu S ohn u n d B ru d e r z u e rw ir­ k en , w a r erfo lg lo s. D ie alte D am e starb se h r b a ld im G h etto . M it E lle n h atte ich n o c h solange d u rch dritte P erso n en F ü h lung, b is das G h etto n ied erg eb ran n t w urde. W ah rsc h e in lich is t sie d o rt u m g ek o m m en .

So en d ete ein e e in st b lü h e n d e G e m e in d e , d e n n a u c h m e in F re u n d A d o lf S tein aus B e rlin , d e r a u c h in B e re n t g e b o re n ist, sch rieb m ir 1945 a u f m ein e A n frag e n a c h d en v ie le n B e re n t g e b o re n ist, sch rieb m ir 1945 a u f m e in e A n frag e n a c h d en v ie le n B e re n te r Ju d e n die 1920 n a c h B e rlin a u sg e w a n d e rt w aren , d ass sie alle in B erlin , in A u sc h w itz d e r T h e re sie n sta d t u m g e b ra c h t w o rd e n w a re n , d a ru n te r au ch seine sä m tlic h e n G e sc h w iste r u n d A n g e h ö rig e n .

M ö g e n sie alle in F rie d e n ru h en , sie starb en w e il sie Ju d e n w a re n als O p fe r ein es W a h n sin n s u n d w e il das K a in sz e ic h e n des H a k e n k re u z es v o n e in e m W a h n ­ sinnigen errich tet ü b e r d em L an d h errsch te, das ein st m it R ech t das L an d d e r D ich ter u n d D e n k e r g e n a n n t w u rd e.

Zachodnich pod panowaniem swastyki.

Napisał Eitelfriedrich May z Kościerzyny, ostatni kierownik

Archiwum Miejskiego w Kąpielisku Morskim Sopot.

tłu m . z j. n iem . M a g d a le n a D a r s k a - Ł o g in

W m o jej m ałej o jc z y ź n ie , K o śc ie rz y n ie , m a ły m m ia ste c z k u p o w ia to w y m w P ru sa c h Z ach o d n ic h , b é d ą c y m s ie d z ib ą staro stw a, stacji k o le jo w e j, gim n a z ju m , se m in a riu m n a u c z y c iels k ieg o , in sp e k to ra o św ia to w e g o i o d p o w ie d n ic h u rz é d ó w p o w ia to w y c h , ja k i k ilk u szk ó ł p o w sz e c h n y c h , ży ło w 1914 ro k u p o śró d p o n a d 70 0 0 m ie sz k a ń c ó w 226 żydów .

N ie chcê o p isy w a ć h isto rii k o śc ie rsk ic h żydów , b o w y d a łe m j ą ju ż w 1928 ro k u w T czew ie*. Z a w a rte s ą w niej tru d n o śc i i w a lk a , z k tó ry m i ży d z i m u sie li zw y c iê sk o z m ie rz y ć siê o d 1772 ro k u , k ie d y K ró le stw o P o lsk ie w e sz ło do p a ń ­ stw a p ru s k ie g o . W tej g a z e c ie * * , k tó rą c z y ta siê nie ty lk o w e w sz y stk ic h m ia sta c h A m e ry k i, ale i w e w sz y stk ic h c y w iliz o w a n y c h k ra ja c h k u li ziem sk iej i n a p e w n o w p a d n ie o n a w rçce w ie lu ż y d o m , k tó rz y m ie li sty c z n o ść z P ru sa m i Z a c h o d n im i, G d ań sk iem a m o że n a w e t z K o ścierzy n ą, chcê siê o g ran iczy ć ty lk o do o p isu końca, ja k ie g o d o św ia d c z y li k o śc ie rsc y żydzi.

To z ło śliw a p o tw a rz , k ie d y ch ce siê p rz e d sta w ić ży d ó w n a n ie m ie c k o -p o l­ skim W sc h o d z ie , z ło żo n y m , ja k i b y ł on p rz e d 1945 ro k iem , ja k o n ie z a in te reso w a - n y c h n ie m c z y z n ą, a n a w e t ja k o je j p rzeciw n ik ó w .

N a jw ié k s z ą g m in ą w y z n a n io w ą m o je g o m ia sta ro d z in n e g o b y li kato licy , a ze w z g lê d u n a to , że p raw ie w szy scy , k tó rz y b y li k a to lik a m i, p rz y n a le ż eli do p o l­ sk ieg o b ą d ź k a sz u b sk ie g o lu d u , p o lsk o ść b y ła siln ie jsz a n iż n ie m c z y z n a, ch o ć w ie lu P o la k ó w p o tra fiło n ie ty lk o d o c e n ić b ło g o sła w ie ń stw a zap e w n ia n e p rzez sp raw ied liw e i należy te rząd y p rz e d ro k iem 1914, ale i o d p o w ied n io do te g o u d z ie ­ lać siê w p a ń stw ie p ru sk im . B a rd z o ż y w a b y ła d z ia ła ln o ść w K o śc ie rz y n ie z g ro ­ m a d z e ń n a ro d o w y c h , ja k np. Z w ią z k u W eteranów , L ig i M o rsk ie j, T o w a rz y stw a G im n asty czn eg o , K ó łk a Ś piew aczego, B ra c tw a S trzeleckiego i O chotniczej Straży P o żarn ej i ta k sam o ży w e b y ło a k ty w n e w sp ó łd z ia ła n ie lic z n y c h ż y d ó w w ty c h o rg a n izacjach . S tąd z d jêcie B ra c tw a S trzeleck ieg o , k tó re leży p rz e d e m n ą, z ro k u 1909, w y k a z u je p o śró d 48 strz e lc ó w ty lk o 5 żydów , z k tó ry c h je d e n b y ł p rz e d

* Zob. R. Borchers, jego tekst w niniejszym tomie, s. 156-177. ** Artykuł przygotowany zapewne do „Westpressicher”.

266

E

M

1918 d w u k ro tn ie k ró le m k u rk o w y m . Z w ią z e k W e teran ó w z a liczał do sw o ich d a w ­ n y c h c z ło n k ó w z w o jn y 1870/71 d w ó c h b a rd z o ak ty w n ie d z ia ła ją cy c h n a rzecz sw o jeg o sto w a rz y sz e n ia żydów . B y ł to ra d n y A d o lf F le isc h e r i ra d c a k się g o w y P h ilip p L o ew e. O p ró cz te g o , że ży d zi b y li re p re z en to w a n i p o śró d lekarzy, to dw aj p ia stu ją c y k ie ro w n ic z e sta n o w isk a, w ty m sę d zieg o n a d z o ru ją c eg o u rz ą d są d o w ­ niczy, b y li ży d am i. B y li n ajm o cn iej re p re z en to w a n i w m ie jsk im p arla m e n c ie. N ie o d p o w iad ało to , co p raw d a, ich liczebności, by ło je d n a k ż e u zasad n io n e p łaco n y m i p rz e z n ic h n a jw y ż sz y m i p o d a tk a m i, a in n i o b y w a te le n ig d y nie zg ła sz a li do te g o zastrzeżeń .

K ie d y d zięk i U staw ie o m ia sta ch z ro k u 1809 ż y d zi z o sta li zró w n a n i w p ra ­ w a c h z osobam i innych w yznań i obyw atelam i w państw ie pruskim , po raz pierw szy ju ż w ro k u 1816 h a n d lo w ie c Israel H e ilm a n n zo sta ł ż y d o w sk im rad n y m m ie j­ skim , p o n im w ro k u 1821 p o d ą ż y li A b ra h a m P in k u s i w ro k u 1830 Jak o b F le i­ scher. O c zy w iście, że ż y d zi ci u w a ż a li się z a N ie m c ó w w ty m z g ro m a d z e n iu sk ła ­ d a jący m się w te d y je s z c z e w p rz e w a d z e z P o laków . K a ż d y ży d o d b ie ra ł ja k o o s o ­ b is tą zn ie w a g ę , k tó rej u k a ra n ia d o c h o d z iłb y są d o w n ie , je ś li n ie n a z y w a n o go N ie m c e m . W ro k u 1844 p o raz p ie rw sz y ży d M a rk u s F le isc h e r z a sia d ł w k o le ­ g iu m m ag istra c k im , do k tó re g o p rz e z n a stę p n e 70 lat z n ie w ie lk im i p rz e rw a m i n a le ż a ło 8 d a lsz y c h żydów . W ro k u 1889 ż y d J o s e f C a sp ary zo sta ł p rz e w o d n ic z ą ­ cy m rad y m ie js k ie j. P o d su m o w u ją c , do te g o g re m iu m n a le ż a ło w c iąg u stu la t od 1 8 1 6 -1 9 1 7 w ró żn y m czasie 32 żydów .

P o k o jo w o ży li p ro te sta n c i, k a to lic y i ży d z i w m a ły m m ia ste c z k u i w z a je m n ie u c z e stn ic z y li w ty m , co im się p rz y d a rz ało , w sw o ich u ro c z y sto śc ia c h i m ie js c o ­ w y c h z d a rz e n iac h h isto ry c z n y c h . O n ie n a w iśc i rasow ej i an ty se m ity z m ie p raw ie n ik t n ic nie w ied ział. K ie d y u c z ę sz c za łe m do k o śc ie rsk ie g o g im n a z ju m , g d zie p o śró d 110 u c z n ió w b y ło 12 żydów , a b y li o n i w c a le n ie g łu p i, w y c h o w y w a n i b y liśm y p rz e z n a sz e g o c z c ig o d n e g o d y re k to ra g im n a z ju m i n a sz y c h n a u c z y c ieli relig ii do m iło śc i b liź n ie g o , z a k tó re g o b y ł te ż u w a ż a n y żyd. M ój o jc ie c b y ł a k ­ ty w n y m p o lity k iem k o n serw aty w n y m i m iał p rzy jazn e k o n tak ty z w ie lo m a żydam i. N ig d y nie u sły sz a łe m w m o im d o m u ro d z in n y m sło w a ży d w n e g a ty w n y m z n a ­ czen iu . P rz e jśc io w e za k łó c e n ie p rz y ja z n y c h sto su n k ó w n a stą p iło w sto su n k ach z ż y d am i w m ie śc ie z p o w o d u m o rd e rs tw a u c z n ia piątej k la sy g im n a z ju m E rn sta W in te ra w C h o jn icach , k tó re n ie d o rz e c zn ie b y ło o k re śla n e p rz e z k rę g i a n ty se m ic ­ kie ja k o m o rd rytualny. M o rd e rstw a te g o , k tó re g o n ie u d a ło się, co p ra w d a , w y ja ­ śnić, co do k tó re g o je d n a k ż e zak ła d a n o , że p o p e łn io n e z o stało p rz e z n ie-ży d a, k tó re g o n a z w isk o b y ło n a w e t w y m ie n ia n e szep tem . N a s z ra d c a T rü ste d t p o stą p ił w sp o só b m o g ą c y słu ży ć z a w zó r, u p o m in a ją c się o p ra w a ż y d ó w i p raw d ę.

W k ró tc e p o ro k u 1772 z a ło ż o n a z o sta ła g m in a ż y d o w sk a i o trz y m a ła sw o ją p ie rw sz ą św iąty n ię n a te ry to riu m w y d z ie lo n y m sp o d ju ry s d y k c ji m ie jsk ie j, czyli n a g ru n ta c h k ró le w s k ic h . S y n a g o g a z o s ta ła z b u d o w a n a n a ul. P sie j-O g a rn e j w ro k u 1845, a w ro k u 1940 z b u rz o n a p rz e z n a z isto w sk ic h p o d żeg aczy . W ty m sam ym czasie zn iszczo n y zo stał cm en tarz, zało żo n y w ro k u 1799. P ękało m i serce,

k i e d y w i d z i a ł e m w i e l e z n is z c z o n y c h n a g ro b k ó w ro d z ic ó w m o ic h p rz y ja c ió ł i p rz y ja c ió ł m o ic h ro d z i­ ców . O p ró cz te g o o tw ie ra ­ n o g ro b y z a m o ż n y c h ż y ­ d ó w i w y c ią g a n o ciała, bo s p o d z ie w a n o się z n a le ź ć p ie n ią d z e c z y inne skarby. D la ty c h d u m n y c h ze sw o ­ je j rasy, p e w n y c h sw o jej ary jsk o ści na z istó w nie b y ­ ło b y ż a d n y m o b c ią ż e n iem p rzy w łaszczen ie sobie ty c h s k a r b ó w , j a k to z r o b i l i z w ła s n o ś c ią Polaków .

P ie rw sz y ra b in d r S a l­ v e n d y z o s ta ł z a tru d n io n y w ro k u 1865; d zia ła ł aż do 1868 i p ó źn iej zo sta ł ra b i­

n e m o k rę g u w D ü rk h e im w P alaty n acie. D zięk i ho jn ej d zia ła ln o śc i filan tro p ijn ej z d o b y ł so b ie u z n a n ie i b y ł b a rd z o p o w a ż a n y w K o śc ie rz y n ie aż do sw ojej śm ierci w ro k u 1914.

Jeg o n a s tę p c ą b y ł d r A b ra h a m B lü h w la ta c h 1 8 6 8 -1 8 8 0 , z m a rł ja k o ra b in w T ro p p au w A u strii. D r S in g er 1 8 8 1 -1 8 8 6 b y ł lu b ia n y m i ch ętn ie w id y w a n y m c z ło w ie k ie m , lib e ra ln y m w sw o ich p o g lą d a c h n a te m a ty w iary. Jeg o n a tu ra ln a w e so ło ść b y ła m u p o m o c ą w tru d n y c h sy tu acjach , k tó ry c h n ig d y n ie b rak u je. N aw iązał p rzyjacielskie k o n tak ty z ew an g elick im i k ato lick im p ro b o szczem i często w id y w a n o d u sz p a ste rz y trz e c h w y z n a ń m iło sp ę d z a ją c y ch w sw o im to w a rz y stw ie czas. D r T h e o d o r 1 8 8 6 -1 8 8 8 p rz e n ió sł się w tej sam ej ro li do B o ja n o w a w P ro ­ w in c ji P o z n a ń s k ie j. Jeg o syn b y ł p ro fe so re m g im n a z ja ln y m w p a ń stw o w y m g im ­ n a z ju m w e W ro cław iu . C zy u d a ło m u się z a c h o w a ć ży cie w czasie o b łę d u lat

1 9 3 3 -1 9 4 5 ? Ż y c z ę m u te g o , ja k o je g o k rajan . D r Isaak M ü n z z a m y k a gru p ę k o ś- cie rsk ic h ra b in ó w p o 31 la ta c h d zia ła ln o śc i w m a ły m m ia ste c z k u w P ru sa c h Z a ­ ch o d n ich . Ż y ł w w ie lk im o d o so b n ie n iu i c ie sz y ł się o g ó ln y m p o w a ż a n ie m . Jego p race filo z o fic z n e o M ajm o n id e sie p rz e trw a ją o w iele dłużej n iż je g o ży cie. Tego, ja k b a rd z o k o śc ie rsc y ż y d zi n ie ty lk o czu li się N ie m c a m i, lecz i ta k się z a c h o w y ­ w ali, d o w o d z i to , że p raw ie ca ła g m in a ze sw o im ra b in e m n a czele w ro k u 1920 w o la ła e m ig ra c ję do N ie m ie c n iż ży cie p o d p o lsk im p a n o w a n ie m . Z B erlin a, d o ­ k ą d p rz e n ió sł się d r M ü n z ze sw o ją ro d z in ą w ro k u 1920, w y e m ig ro w a ł o n po w y b u c h u n a z isto w sk ie g o te rro ru w ra z z ro d z in ą do T el-A w iw u, g d z ie zm arł. Jeg o sy n L eo j e s t ta m ce n io n y m g in ek o lo g iem .

268

E

M

W K o śc ie rz y n ie z o sta ły ty lk o d w ie ro d z in y - p ie k a rz a M ic h a e lisa i k u śn ie rz a M e n d e lso h n a . O b y d w u źle się d z ia ło w P o lsc e z p o w o d u p o lsk ie g o b o jk o tu . P o m im o te g o , n a d al p rz y z n a w a li się ra d o śn ie i o tw arcie, że n a le ż ą do niem ieck iej m n ie jsz o śc i, o c zy m m o g łe m się p rz e k o n a ć p rz y o k azji m o ic h co ro c z n y c h o d w ie ­ d z in w m ojej m ałej o jc z y ź n ie p o ro k u 1920.

I n a d sz e d ł stra sz liw y d la P o lsk i ro k 1939. A z n im n a ja z d H itle ra n a P o lsk ę i z n im p o c z ą te k k o ń c a n ie m ie c k ie g o p a n o w a n ia n a w sc h o d z ie i m o ż liw o śc i, aby n ie m ie c c y lu d zie m o g li w o g ó le m ie sz k a ć n a w sc h o d z ie . 8 w rz e śn ia 1939 p o raz p ie rw sz y o d w ie d z iłe m m o je ro d zin n e m iasto , k tó re zn a la z ło się p o d p a n o w a n ie m sw asty k i. N ie zn a la z łem ju ż żad n e g o ży d a. M a łż o n k o w ie M en d e lso h n , starsi p a ń ­ stw o w w ie k u 80 czy 70 lat, z a ra z p o w k ro c z e n iu n ie m ie c k ic h n a z istó w z o sta li n a k ró tk o are sz to w a n i p rz e z SS, w y w le c z e n i do la su i ro zstrzelan i.

N ie p o g rz e b a n e c ia ła p o z o sta w io n o p rz y d ro d ze, k tó ra p ro w a d z i o d szo sy do B y to w a, zaraz z a w ja z d e m do lasu, n a p ra w o do je z . G arczy n , n a k tó ry m je s t D ia b e lsk a W y s p a 1. P rz e b y w a ją c y u n ic h z w iz y tą k u śn ie rz J o s e f Z am o ry , p o m im o sw o jeg o K rz y ż a Ż e la z n e g o I klasy, k tó ry z d o b y ł ja k o p o d o fic e r w 1914 ro k u w e F ran cji, z o sta ł w ra z z n im i ro zstrzelan y . B y ł on b ra te m p a n i M en d elso h n .

K a sz u b i z a k o p ali c ia ła i w sw ej d ziecięcej p ro sto c ie p rz y o z d o b ili g ro b y ty c h ż y d ó w n ie ty lk o w ie ń c a m i i k w ia ta m i, le c z te ż k rzy żam i. D ru g a ro d z in a k o śc ie r- ska, p a n i A n n a M ic h a e lis - je j sy n L u d w ig b y ł le k a rz e m w S aalfeld , p ó źn iej w A m ery ce - g o sp o d a ro w a ła sam otnie z c ó rk ą E llen, m u sia ła op u ścić K ościerzynę w c ią g u 24 g o d zin . T en sam lo s sp o tk a ł p o lsk ie g o ży d a, k tó ry p rz y w ę d ro w a ł po 1920 roku. C u d em w y d a je się w ia d o m o ść , że ty c h tro je ż y d ó w n ie z o stało z a m o r­ d o w an y ch , lecz p o z w o lo n o im o d ejść. R a z e m w y ru sz y li je d n o k o n n y m w o zem w n ie w ia d o m e i p o ty g o d n ia c h d o ta rli do W arszaw y. T am tra fili do g etta. M o je starania, ab y p o p rzez zap rzy jaźn io n eg o ży d o w sk ieg o d entystę, k tó ry te ż b y ł m ie sz ­ k a ń c e m K o ścierzy n y , u z y sk a ć d o k u m e n ty d la p a n i i p a n n y M ic h a e lis n a w y ja z d do sy n a i b ra ta , p o z o sta ły p ło n n e. S ta rsz a p a n i z m a rła w k ró tc e w g etcie. Z E llen m ia łe m k o n ta k t p o p rz e z o so b y trz e c ie aż do czasu , k ie d y g e tto sp ło n ęło . P ra w d o ­ p o d o b n ie stra c iła ta m życie.

Tak z a k o ń c z y ła sw ój ż y w o t n ie g d y ś k w itn ą c a g m in a k o śc ie rsk a , b o i m ój p rz y ja c ie l A d o lf S tein z B erlin a, k tó ry te ż u ro d z ił się w K o śc ie rz y n ie , n a p isa ł do m n ie w o d p o w ie d z i n a m o je p y ta n ie o k o śc ie rsk ic h żydów , k tó rz y p o 1920 ro k u w y w ę d ro w a li do B erlin a, że w sz y sc y o n i z o stali p o z b a w ie n i ż y c ia w B erlin ie, A u sch w itz lub T heresienstadt, a p o śró d n ic h całe je g o ro d zeń stw o i w szy scy krew ni.

N ie c h w sz y sc y o n i sp o c z y w a ją w p o k o ju . P o n ie śli śm ierć, bo b y li ży d am i, ja k o o fiary sz a le ń stw a i te g o , że k a in o w e p ię tn o sw asty k i w z n ie sio n e p rz e z s z a ­ le ń c a p an o w ało po n ad k rajem , k tó ry k ied y ś zgodnie z p ra w d ą n a zy w an y b y ł krajem p o e tó w i m y ślicieli.

1 Autor podaje nazwę Teufelsinsel, dzisiaj nie ma wyspy na jez. Garczyn, nazwa została prze­ tłumaczona - przyp. tłumaczki.