A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O LIA O EC O N O M IC A 146, 1998 M ałgorzata Janicka* EFT A , C E FT A - PR Ó BA PO R Ó W N A N IA D W Ó CH STR EF W O LN EG O H A N D L U PR ZY C ZY N Y POW STANIA EFTA
Początki Europejskiej Strefy Wolnego H andlu sięgają lat pięćdziesiątych X X w. D w a najbardziej wówczas wpływowe kraje E uropy Zachodniej zainicjowały pow stanie odm iennych ugrupow ań integracyjnych: F ran cja - EW G , Wielka Brytania - EFT A (oficjalnie z propozycją utworzenia EFT A wystąpiły państw a skandynawskie, jednak powszechne jest m niemanie, że inicjatywę tę de fa cto wykazała Wielka Brytania)1. W EW G znalazły się kraje, którym odpow iadał m odel ścisłej współpracy w ram ach ugrupow ania 0 ponadnarodow ym charakterze. E FT A utworzyły państw a, które z różnych względów nie chciały lub nie mogły uczestniczyć w integracji typu EW G.
Konwencję o utworzeniu Europejskiej Strefy W olnego H andlu (zwaną sztokholm ską, gdyż podpisana została w Sztokholmie) podpisało 20 lis-top ad a 1959 r. siedem państw 2: A ustria, D ania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria i Wielka Brytania. Ustanaw iała ona strefę wolnego handlu artykułam i przemysłowymi. Handel artykułam i rolnymi odbywał się na podstawie umów bilateralnych. Należy jednak dodać, że choć produkty rolne były wyłączone ze strefy, starano się w m iarę możliwości prze-klasyfikować towary rolne jak o przemysłowe (przetworzone artykuły rolne) 1 włączać je w procesy liberalizacji. Podobnie postępow ano z artykułam i rybnym i (ostatecznie w roku 1990 włączono je całkowicie do strefy wolnego handlu).
* M gr, d o k to ran t w K atedrze Handlu i Finansów M iędzynarodow ych UŁ.
1 T. B a r t o s z e w i c z , Dwa modele integracji: E W G i R WPG, KAW , W arszawa 1983, s. 40. 2 Konwencja ta weszła w życie 1.01.1960 r.
Zgodnie z w arunkam i określającym i funkcjonow anie strefy wolnego handlu państw a wchodzące w jej skład dążyły do stopniowego zniesienia ceł i ograniczeń ilościowych we wzajemnych kontaktach, nie ingerując jednak w system ochrony rynku poszczególnych państw E F T A w stosunkach z krajam i trzecimi.
Początkow o zakładano, że całkowite zniesienie barier handlowych nastąpi w ciągu 10 lat, poczynając od roku 1960. Sukcesy EW G na tym polu przyspieszyły jednak działania liberalizacyjne, skutkiem czego 1 stycznia 1967 r. bezcłowy przepływ towarów przemysłowych w ram ach E FT A stał się faktem. Podobnie dążono do wyeliminowania ograniczeń ilościowych.
Z biegiem lat zmieniał się skład EFTA . W roku 1994 ugrupowanie to tworzyło również siedem, lecz nie tych samych państw: A ustria, Finlandia, Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria i Szwecja.
CEFTA
C E FT A - Środkowoeuropejska Strefa W olnego H andlu powstała 1 m arca 1993 r. (w myśl umowy podpisanej 21 grudnia 1992 r.). U tw orzona została przez cztery państwa: Polskę, Węgry, Czechy i Słowację3.
A nalogicznie ja k w p rzypadku um owy o pow staniu E F T A , strefa wolnego handlu m iała objąć jedynie wyroby przemysłowe. W stosunku do wyrobów rolno-spożywczych przewidziano ograniczoną (dotyczącą wybranych tow arów i narzędzi ochrony rynku), stopniow ą liberalizację wzajemnej wymiany. Przyjęto również założenie, że tworzenie strefy pow inno się zakończyć najpóźniej 1 stycznia 2001 r.
W kwietniu 1994 r. zmodyfikowane zostały pierwotne zamiary - w myśl nowego harm onogram u liberalizacji handlu przyspieszony został o trzy lata ostateczny term in utworzenia strefy - 1 stycznia 1998 r. Kolejnym punktem zwrotnym stało się, niespotykane jak dotąd w przypadku stref wolnego handlu, porozumienie członków CEFTA zakładające włączenie do swobodnego handlu artykułów rolno-spożywczych, również od 1 stycznia 1998 r. (zwykle kwestie dotyczące artykułów rolno-spożywczych regulowane są w trybie um ów dwustronnych).
M ożna zaryzykować twierdzenie, iż główną przyczyną pow stania C E FT A była niekorzystna sytuacja, w jakiej znalazły się państw a Europy Środkowej po podpisaniu porozum ień z U nią Europejską i E FT A . Brak umowy zakładającej stopniową liberalizację handlu między Polską, Węgrami, Słowacją i Czechami oznaczałby bowiem wyższe stawki celne we wzajemnym handlu
3 U m ow a została podpisana przez Czecho-Słowację, k tó ra z dniem 1.01.1993 r. podzieliła się na Czechy i Słowację.
między wymienionymi krajam i (w porów naniu z ciągle obniżającymi się cłami w wymianie z UE i E FT A każdego z tych państw), co w konsekwencji prowadziłoby do ciągłego zmniejszania się i tak już niewielkich kontaktów handlowych.
PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE
M im o przyjęcia tego samego m odelu integracji trudno jednak stwierdzić, aby przesłanki, które doprowadziły do powstania EFTA i C E F l'A , cechowało wiele podobieństw.
E F T A została utw orzona jak o organizacja alternatyw na dla państw Europy Zachodniej, które nie zaakceptowały warunków uczestnictwa w EW G bądź nie zostały zaproszone do udziału w negocjacjach akcesyjnych. Należy tutaj dodać, że m odel integracji przyjęty przez EW G (przekazanie części kom petencji rządów organom ponadnarodow ym ) ograniczał do pewnego stopnia suwerenność decyzyjną państw członkowskich. Należące do EFT A kraje przyglądały się jednak uważnie pracom w ram ach EW G, a widząc sukcesy tego ugrupow ania stopniowo opuszczały EFT A , stając się członkami EW G. Z perspektywy czasu wydaje się, że te dwie organizacje trudno nazwać konkurencyjnymi względem siebie, oferowały one zupełnie odm ienne warunki wzajemnych kontaktów , dając krajom Europy Zachodniej możliwość swobodnego wyboru przynależności.
CE FTA powstała w nieco odmiennych okolicznościach. Wielkie przemiany systemowe w Europie Środkowej i Wschodniej doprowadziły m. in. do rozpadu Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, która grupow ała większość państw socjalistycznych. Należy tutaj dodać, iż dobrow olność uczestnictwa w pracach Rady była co najmniej wątpliwa, stąd też kraje postkom unistyczne nie kwapiły się specjalnie do nawiązania nowych form współpracy.
D odatkow ą przeszkodę stanowił kryzys gospodarczy, który w mniejszym lub większym stopniu dotknął każdy z nich i powodow ał, iż początkowo koncentrow ały się one na swych wewnętrznych problem ach. Przyczyny ekonomiczne (nadzieja na pomoc w przezwyciężaniu gospodarczych kłopotów) i polityczne (obawa przed odrodzeniem się wszechwładnego Imperium na wschodzie) stały się głównym powodem podejm owania prób włączenia się w obszar wpływów Unii Europejskiej. Choć kwestia pełnego członkostwa w UE jest w chwili obecnej sprawą przyszłości, wynegocjowane przez niektóre kraje postkom unistyczne umowy stowarzyszeniowe są dla nich niewątpliwie dużym sukcesem. „U m ow a CEFTA jest logiczną konsekwencją układów stowarzyszeniowych tych krajów ze W spólnotam i Europejskim i i m a stymulować aktywne uczestnictwo w procesie integracji gospodarczej
w Europie. [...] Brak porozum ienia między wymienionymi krajam i czynił mniej korzystną wzajemną wymianę tow arow ą na tle w arunków handlu z E W G ”4. C ytat ten zawiera jedną ze wspom nianych już przyczyn pow stania C E FT A - obawa tworzących ją krajów przed ostatecznym załam aniem się wzajemnych kontaktów handlowych.
N apotkać m ożna również opinię, że C E FT A powstała dzięki inspiracji państw zachodnich jako swoista „poczekalnia” w kolejce do Unii Europejskiej. K raje Europy Środkowej i W schodniej nie miały bowiem okazji uczestniczyć w pracach normalnie funkcjonującego ugrupow ania integracyjnego, w którym ich gospodarki poddane byłyby działaniu praw wolnego rynku, decyzje zaś podejm owane na zasadzie kom prom isu.
D odatkow ym atutem C E FTA jest fakt, że jako pierwsza strefa wolnego handlu m a obejmować również artykuły-rolne. Będzie to jakby próba, m oże nie generalna, ale jednak próba przed stowarzyszeniem z U nią E uropejską w najbardziej kontrowersyjnej dziedzinie rolnictwa. Skonfrontow anie naszej produkcji rolnej i przetwórstwa żywności z produktam i z Węgier, Czech, Słowacji i Słowenii5 jest mniej ryzykowne niż zestawienie z zachodnią Europą.
Porów nując ze sobą EFT A i C E FT A należy zauważyć, że organizacje te rozpoczynały swą działalność nie tylko w różniącym się znacznie o to -czeniu zewnętrznym, ale również z odmiennym potencjałem ekonom iczno- politycznym.
E FT A została utw orzona przez państw a Europy Zachodniej ch arak -teryzujące się ugruntow aną i stabilną pozycją zarówno gospodarczą, jak i polityczną. K raje te nie m usiały walczyć o przetrw anie i akceptację otoczenia (wyjątek stanowiła Portugalia, przyjęta do E F T A ze względu na szerokie powiązania gospodarcze z W ielką Brytanią).
K raje C E FTA tymczasem w momencie tworzenia ugrupow ania borykały się z mnóstwem problem ów wewnętrznych (kryzys gospodarczy, zmiany systemowe, związane z tymi zjawiskami społeczne niepokoje). D użą prze-szkodą w nawiązaniu wzajemnych stosunków była również ich swoista rywalizacja o przychylność państw Zachodu, obejm ująca całe spectrum kwestii, od wymiany handlowej począwszy (kraje postkom unistyczne ofero-wały na rynkach m iędzynarodowych podobne produkty) na zagranicznych inwestycjach skończywszy. W tym kontekście C E FT A jawi się raczej jako zdrow orozsądkowy kom prom is, zawarty dla osiągnięcia wytyczonych celów między potencjalnymi rywalami, niż stabilna struktura o długofalowym horyzoncie działania.
4 Dodatek do „Rynków Zagranicznych” 1993, nr 44-45, s. 1. 5 Słowenia stara się obecnie uzyskać pełne członkostwo w CEFTA.
CEFTA I EFTA - KWESTIA PRZYSZŁOŚCI
T rudno porównywać ze sobą dwie, mimo wszystko odm ienne organizacje, jak E F T A i C E FTA . Podobieństwa między nimi dotyczą bowiem głównie form y integracji - obie tw orzą strefę wolnego handlu i perspektywy na przyszłość - zarów no EFT A , jak i C E FTA zostaną praw dopodobnie prędzej czy później wchłonięte przez rozrastającą się Unię Europejską.
E F T A istnieje już prawie 35 lat. Ugrupowanie to nigdy nie stawiało sobie zbyt dalekosiężnych celów - niewątpliwie doprowadziło jednak do wzrostu wymiany handlowej między tworzącymi je krajami. Interesujący wydaje się fakt, że od początku rósł również udział EFT A w wymianie handlowej z EW G. M oże to być dowodem na poparcie tezy, że bloki integracyjne Europy Zachodniej nie dążyły do stworzenia rywalizujących między sobą struktur, lecz pragnęły harmonii rozwoju i wzrostu gospodarczego wszystkich zachodnioeuro-pejskich krajów, bez względu na obraną przez nie drogę integracji.
T a b e l a 1 Struktura geograficzna handlu artykułami przemysłowymi krajów EFTA
w latach 1959-1972 (w %)
Wyszczególnienie Eksport Import
1959 1972 1959 1972
EFTA* 18,5 28,8 20,3 26,6
EWG 22,8 25,6 34,1 36,7
Pozostałe 58,8 45,6 45,7 36,7
* EFTA z Wielką Brytanią.
Ź r ó d ł o : Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, red. E. Kawecka- -Wyrzykowska, E. Synowiec, IKiC HZ, Warszawa 1993, s. 13.
Przedstawione wnioski zdają się potwierdzać dane zawarte w tab. 1. W idać wyraźnie zmianę ilościową w strum ieniach handlu, któ ra zaszła po utworzeniu EFTA . Podczas 13 pierwszych lat istnienia E FT A (od m om entu podpisania umowy w 1959 r. do wystąpienia Wielkiej Brytanii w roku 1972) eksport wewnątrz ugrupow ania wzrósł o 55,7%, im port zaś o 31% . Rosła również wymiana EFT A z EW G. W okresie 1959-1972 eksport E F T A do EW G wzrósł o 12,3%, natom iast przywóz z EW G do E FT A podniósł się o 7,6% . Zacieśnianie współpracy wewnątrz E FT A oraz między E FT A a EW G odbiło się niekorzystnie na rozwoju wymiany handlowej E F T A z pozostałymi krajam i świata. Zauważalny jest znaczny spadek zarów no w eksporcie - o 28,9% , jak i w imporcie - o 24,5% . Efekty tworzenia
strefy wolnego handlu stały się więc wymierne. G odny podkreślenia wydaje się zasygnalizowany wcześniej fakt, że m imo istnienia w tym czasie barier handlow ych między E F T A i EW G następow ało zwiększenie wym iany handlowej między tymi ugrupowaniam i. W ykazuje to niezbicie, że związki między krajam i EFT A i EW G były na tyle silne, iż nie udało się ich osłabić nawet poprzez niekorzystne regulacje dotyczące wzajemnej wymiany. M ożna wysnuć stąd wniosek, że od początku ugrupow ania te wyraźnie ciążyły ku sobie i żadne względy pozaekonom iczne nie mogły tego zmienić.
Jak już wcześniej wspom niano, na przestrzeni lat skład członkowski EFT A ulegał zmianom. D ania i W ielka Brytania wystąpiły z E FT A w 1972 r. Portugalia uczyniła to w roku 1985. A ustria, Szwecja i Finlandia w 1994 r. Wszystkie te kraje stały się członkami Unii Europejskiej. W tej chwili E FT A tworzą: Szwajcaria, Lichtenstein, Islandia i Norwegia (społeczeństwo Norwegii dwukrotnie odrzuciło w ogólnonarodowym referendum możliwość przystąpienia do UE - w latach: 1972 i 1994). Członkowie E FT A zadecydowali, że m imo tak okrojonego składu organizacja będzie nadal funkcjonować. W raz z pań-stwami Unii tworzy ona od 1 stycznia 1994 r. Europejski Obszar Gospodarczy (w jego pracach nie uczestniczy Szwajcaria), który praktycznie m a urzeczywis-tniać ideę wspólnego rynku, bez konieczności rezygnacji z suwerenności politycznej należących do niego krajów.
W historii E FT A zam knął się pewien etap. W obec powszechnej tendencji do zacieśniania integracyjnych działań, jej przyszłość jest jednak pewną niewiadomą.
C E FTA funkcjonuje dopiero dwa lata - zbyt krótko, aby wydawać pozytywne lub negatywne opinie na jej temat. Jest to organizacja specyficzna. Składa się z krajów, których głównym celem jest uzyskanie pełnego członkostwa w Unii Europejskiej, a dopiero w dalszej kolejności rozwijanie wzajemnych kontaktów . Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że wszystkie działania państw C E FT A nie zmierzają do wypracowania realnych i trwałych więzów między nimi, lecz traktowane są de facto jako pierwszy etap w procesie integracji z UE.
T a b e l a 2 Geograficzna struktura handlu państw CEFTA w latach 1991-1993 (w %)
Wyszczególnienie " ----Eksport Import 1991 1992 1993 1991 1992 1993 UE 48,3 52,7 54,6 42,8 46,7 47,5 EFTA 12,6 11,8 12,1 15,1 15,3 15,0 CEFTA 7,0 5,8 6,2 6,7 5,4 5,7
Ź r ó d ł o : А. Б. K i s i e l - Ł o w c z y c , Aktualne problemy realizacji porozumienia CEFTA w pierwszym roku jego junkcjonowania, Referat na konferencję Stosunki ekonomiczne Polski
Tezę tę obrazują wyraźnie dane zamieszczone w tab. 2, które dowodzą, iź dla państw C E FT A zdecydowanym priorytetem są kontakty handlow e z E uropą Zachodnią, stanowiące ponad 60% ogólnej wymiany C E FTA
z otoczeniem. :
Nie ulega jednak wątpliwości* że C E FT A istnieje zbyt krótko, aby dokonyw ać podobnego podsum ow ania odnośnie do efektów utworzenia strefy wolnego handlu, jak w przypadku EFTA . Zauw ażalna jest jednak tendencja spadkow a we wzajemnej wymianie państw C E FT A n a przestrzeni lat 1991-1993,. Nie rokuje to optymistycznie na przyszłość, lecz należałoby się jeszcze wstrzym ać z osądam i uwzględniając fakt, że postanow ienia umowy o i utw orzeniu,C E F T A weszły w życie dopiero 1 m arca 1993 r.
Z astanaw iając się jednak >nad perspektywami rozwoju więzów handlowych wew nątrz C E F T A r należałoby przeanalizow ać umiejscowienie na liście partnerów handlowych poszczególnych państw C E FTA w roku 19936.
W przypadku Polski dopiero na. ósmej pozycji znajdują się Czechy i Słowacja (2,7% globalnego im portu Polski, 3,6% globalnego eksportu). Węgry znalazły się na miejscu jedenastym .(odpowiednio - 0,9% udziału w imporcie, 1,2% w eksporcie), ; , , ,
N a liście największych partnerów handlowych Czech na drugim miejscu jest Słowacja (17,7% globalnego im portu Czech, 20,0% globalnego eksportu). Polska zajmuje miejsce siódme z udziałem 2,5% w czeskim imporcie, 2,8% w eksporcie. Węgry znajdują się n a pozycji jedenastej (odpowiednio ich udział wynosi: 1,4% w imporcie, 2,1% w eksporcie).
D la Słowacji największym partnerem handlowym są Czechy, miejsce pierwsze z udziałem 35,5% w globalnym imporcie słow ackim , 41,9% w eksporcie. Węgry, są na szóstej pozycji - 1,4% im portu Słowacji, 4,6% eksportu. Polska zajmuje miejsce , ósme uczestnicząc w 2,0% słowackiego im portu oraz 2,9% eksportu., ,
N a liście partnerów handlowych Węgier na miejscu szóstym znajdują się Czechy i Słowacja z udziałem 4 % . w węgierskim im porcie oraz 3,3% w eksporcie. Polska jest na miejscu jedenąstym , uczestnicząc w 1,2% im portu Węgier oraz 1,8% eksportu.
Zestawienie to nie przynosi niespodzianek, pokazując wyraźnie szczup-łość więzów handlowych istniejących między krajami C EFTA . Wyjątkiem są tu jedynie związki Czech i Słowacji, m ające jednak swe podłoże w hi-storii tych dwóch krajów, które do niedawna stanowiły jeden organizm gospodarczy.
Ograniczoność już istniejących kontaktów handlowych, a także niepewne perspektywy nawiązywania nowych m ogą stać się istotną przyczyną ham ującą postępy integracji wewnątrz CEFTA .
Trudności w wypracowaniu długofalowej polityki państw C E FT A pogłębia fakt, iż z Z achodu dochodzą sprzeczne sygnały na tem at stosunku państw Unii co do przyszłej integracji - czy C E FT A pow inna być przyjęta do W spólnoty ja k o całość, czy też każde państw o niezależnie. O stateczna decyzja w tej sprawie m oże mieć dla C E FT A dużą wagę, gdyż w przypadku osobnego rozpatryw ania wniosków, każde z państw m oże wzmóc wysiłki na rzecz pogłębienia współpracy z U nią Europejską, zaniedbując kontakty w ram ach CEFTA.
Dyskusyjne wydaje się twierdzenie o przetrw aniu starych więzów gos-podarczych między krajam i postsocjalistycznymi, które mogłyby być stym u-latorem wzajemnej współpracy. Pom ijając rzucający się w oczy fakt, że kraje te nie wykazują specjalnego zainteresowania odnowieniem starych kontaktów , należałoby się zastanowić, czy jest w ogóle co odnawiać. „ S tru k tu ra handlu wewnętrznego RW PG jest taka, że około 60% wszystkich obrotów to handel z ZSR R . Tworzy to tzw. gwiaździstą strukturę powiązań. Po wyłączeniu handlu z Z SR R okazuje się, że powiązania pomiędzy niektórym i małymi krajam i Europy Wschodniej są bardzo znikome. W latach osiemdziesiątych ta gwiaździsta struktura ugrupow ania stawała się jeszcze wyraźniejsza” 7. M ogłoby się również okazać, że wiele starych kontaktów utraciło rację bytu, gdyż w wyniku reform i przekształceń własnościowych nie istnieją już podmioty, między którymi były nawiązywane umowy o specjalizacji, kooperacji i wzajemnej współpracy, będące efektem realizowania wieloletnich planów rozw oju gospodarczego. Nasuwa się więc refleksja, iż należałoby podchodzić z pewnym dystansem do prób uzasadnienia obecnego istnienia C E FTA funkcjonowaniem dawnych zależności w ram ach R W PG .
Podsum owując, czy m ożna uznać E FT A i C E FT A za ugrupow ania sobie pokrewne? W pewien sposób na pewno tak. Zarów no EFT A , jak i C E FT A przyjęły za formułę integracyjną strefę wolnego handlu i oba praw dopodobnie zostaną wchłonięte przez Unię Europejską.
Jednak ich geneza jest inna, inna także naczelna idea działania - w przypad-ku E FT A „działanie obok U nii” , C E FT A zaś „jak najszybsze wejście do U nii” . T rudno również oprzeć się wrażeniu, że E FT A m a już za sobą okres rozkw itu swej działalności, natom iast przyszłość CE FTA pozostaje wciąż niewiadomą.
Powstanie E FT A było logiczną konsekwencją chęci rozwoju wzajemnej w ym iany handlow ej m iędzy zasobnym i krajam i zachodnioeuropejskim i, C E FTA zaś utworzyły borykające się z ogromnymi problemami gospodarczymi kraje Europy W schodniej, które ze względu na paralelną strukturę handlu i znaczną przewagę gospodarczych kontaktów z Zachodem, winny pretendować raczej do m iana rywali niż partnerów .
D eklaracje przywódców państw C E FT A nie pozostaw iają wątpliwości, że ich głównym celem jest przynależność do Unii Europejskiej. M ożna z tego wnioskować, że wraz z osiągnięciem wyznaczonego celu C E F T A po prostu przestanie funkcjonować. EFT A , m imo swej szczątkowej postaci, działa nadal. M oże się więc okazać, że C E FT A będzie jedynie „przystankiem ” na drodze, k tó rą E FT A kroczy już 35 lat.
M ałgorzata Janicka
EFTA, CEFTA - AN ATTEMPT TO COMPARE TWO FREE T R A D E AREAS
The aim o f the works is to present free trade areas, the European Free Trade Area and the Central European Free T rade Area, as far as their similarities and differencies are concerned. The EFTA, the group in the process of its activity decline and the CEFTA, which has been operating for two yean , have two important common features. Firstly, both o f them are only a preliminary stage for the countries trying to become members of the European Community and secondly they constitute a free trade area.
But on the other hand we can notice substantial differencies between them. At the moment o f setting up the organizations, both the level o f the social, economic and political development o f the EFTA and the CEFTA countries and volume of their mutual commodities exchange were not equal.
In the 1960s the EFTA became an alternative for the West European countries, which did not want to or just could not join the EEC. The CEFTA came into being as the consequence o f the important event in Central Europe - some post-socialist countries signed the European Agreement with ihe EEC. The lack o f similar agreement among these countries could cause disadvantages in Ujeir mutual trade. There was also the political reason - the East European countries were afraid of the possible restoration of the powerful, eastern neighbour.
This article is an attempt o f answering the question: are the similarities between the EFTA and the CEFTA so strong, thal we are given the right to identify one group with the other?
