R O C Z N IK I N A U K S PO Ł E C Z N Y C H T o m III — 1975
JERZY OZDOWSKI
SPOŁECZNE ASPEKTY URBANIZACJI W POLSCE
U rb an izacja je s t jed n y m z n a jw a żn ie jsz y c h p ro ce só w sp o łeczn y ch XX w. Dla p oznania i zrozum ienia teg o p ro ce su w y o d rę b n ia s ię ró żn e jego a sp e k ty i ty p y. O d stro n y ekonom icznej u rb a n iz a c ja c h a ra k te ry zuje się zm ianą stru k tu ry zaw odow ej. W ogólnej liczbie osób zaw od o w o czy nn ych zw iększa się udział p raco w n ik ó w z a tru d n io n y c h w zaw o dach n ierolniczych. Z p u n k tu w idzenia dem ograficzneg o u rb an iz ac ja objaw ia się w zrostem o d setk a lu dn o ści m iejsk iej w śró d ogółu m iesz k ańcó w k raju . Dla u rb a n isty te n sam p ro ces oznacza „ k ształto w an ie coraz to w iększej p rze strz e n i n a m odłę m ie js k ą " 1. W b a d a n ia c h so c jo logicznych zw raca się uw ag ę n a sp ecy ficzn e cechy życia m iejskiego, a szczególnie n a ty p o w e form y społeczn ej in te ra k c ji p o w sta ją c e j w m a sow ej społeczności m ie js k ie j2.
W tym liczba zatru d n io n y ch w przem y śle w zro sła z 1,9 m in do p rzed in d u strialn ą i in d u strialną. D rugi ty p w y s tę p u je pod dwiiema p o staciam i: k a p ita listy c z n ą i s o c ja lis ty c z n ą 3.
Proces u rban izacji w Polsce Ludow ej odznaczał się w ielkim tem pem i szerokim zasięgiem przem ian ekonom icznych, dem ograficzny ch, e k o logicznych i sp o łeczno-k u ltu raln y ch. S o cjalisty czn a in d u stria liz a cja w pływ a d ecy d u jąco na in te n sy fik a cję u rb an iz ac ji, p o w o d u jąc szybki w zrost od setk a ludności p ra c u ją c e j w zaw o d ach n ieroln iczych. W 1938 r. 40% ludności Polski czerp ało do ch o dy z działalności n iero lniczej. W ro k u 1972 w skaźnik ten w y n ió sł 71,9%. W tym sam ym czasie 95% ludności m iast czerpało d o ch o dy z zajęć n iero lniczy ch. R ów nocześnie p rzeob rażenia gospod arcze zm ieniają p ro p o rc je m iędzy lud n o ścią ro l niczą i niero ln iczą na wsi. A k tu a ln ie p raw ie co d rugi m ieszk aniec wsi 1 J. Z i ó ł k o w s k i . Zag adnienie urb aniza cji w s o c jo lo g ii i urbanisty ce. „Kul tura i S p ołeczeń stw o” 1962 nr 1 s. 29.
2 Por. pod staw ow e studium z zakresu so cjo lo g ii miasta: L. W i r t h . Urbanism as a W a y ol Live. „Am erican Journal of S o c io lo g y ” 1938 v ol. 44.
3 J. M a l a n o w s k i . P rocesy urbanizacji. W: Struktura i d y n a m i k a s p o ł e c z e ń stw a pols kiego. Pod red. W . W eso ło w sk ieg o . W arszaw a 1970 s. 67.
czerp ie d o ch o dy z d ziałalności niero ln iczej. W zw iązku z tym stw ierdza się, że „ p ro c e sy w z ro stu p rzem y słu i w zro stu m iast są silnie w zajem nie p o w iązan e, nie są on e je d n a k id entyczne. Rozw ój przem y słu m oże się o d by w ać poza i niezależnie od m iast — n a wsi. P onadto w y stę p u je c h a ra k te ry s ty c z n e zjaw isk o d o jazd ó w ze w si do p ra c y w fab ry k a c h położo n y c h w m ia sta c h lub n a ich przed p o lach. D ojazdy do p ra c y w przem yśle i rozb u d o w a p rzem y słu na w si p ro w ad zą do zm iany s tru k tu ry zaw odo w ej, spo łecznej, k u ltu ra ln e j wsi, k tó rą m ożna tra k to w a ć ja k o d o d atk o w y o b ja w u rb a n iz a c ji” 4, O sta tn ie zjaw isko n ależy już do sfe ry zjaw isk sp o łeczn o -k u ltu ro w y ch .
U rb a n iz a c ja ty p u in d u stria ln e g o p o w o d u je k o n c e n tra c ję ludności n iero ln ic z ej w p e w n y c h reg io n a ch k ra ju . W tab e li 1 przedstaw ion o u d ział lu d n ości n iero ln iczej w ogó ln ej liczbie ludności, zam ieszkującej p o szczeg ó ln e w o jew ó d ztw a. N ajw y ższe od setk i ludności nierolniczej p o sia d a ją w o jew ó d ztw a k ato w ick ie i g dańskie, a n ajniższe — w o jew ó d z tw a lu b elsk ie i b iało stock ie. M inione trzy d ziesto lecie przyniosło jed n a k szy b szy w zro st an alizo w a n y ch w sk aźn ik ó w w w o jew ód ztw ach z
prze-Tabela 1. Ludność nierolnicza w odsetkach ogółu ludności
W y szczeg ó ln ien ie 1950 1960 1972 P o l s k a 52,9 61,6 71,9 M iasta ogółem 92,9 94,4 95,2 W ieś ogółem 22,7 30,9 45,6 M. st. W arszaw a 97,9 98,3 98,5 M. Kraków 95,6 97,0 97,7 M. Łódź 98,3 98,5 98,6 M. Poznań 97,9 98,1 97,7 M. W rocław 97,2 97,1 97,7 B iałostock ie 27,2 37,5 49,0 B ydgoskie 55,1 61,0 69,3 G dańskie 71,7 76,6 82,6 K atow ickie 86,7 90,0 94,5 K ieleck ie 31,6 42,9 59,9 K oszalińskie 41,7 55,0 66,3 K rakow skie 38,0 51,4 66,8 Lubelskie 24,1 33,2 48,2 Łódzkie 39,0 48,1 60,4 O lsztyń sk ie 41,7 50,2 58,3 O polskie 58,5 64,9 75,5 Poznańskie 48,1 55,3 64,4 R zeszow skie 27,5 41,3 58,9 Szczeciń sk ie 59,3 67,6 75,2 W arszaw skie 38,0 46,9 59,3 W rocław sk ie 60,0 68,3 77,9 Z ielonogórskie 52,3 64,0 76,1
Źródło: „Rocznik statystyczn y" R. 32:1972 s. 81.
4 K. D z i e w o ń s k i . P r o c e s y urbanizacyjn e. W : Zarys geografii ekonom icznej Polski. Pod red. S. L eszczyck iego i L. K osińskiego. W arszaw a 1967 s. 90 n.
w agą ludności rolniczej. Np. w w oj. lu belskim o d se te k ludn ości n ie rolniczej zw iększył się w la ta c h 1950-1972 z 24,1% n a 48,2%.
C h a ra k te ry sty c zn ą cech ą u rb an iz ac ji rea liz o w a n e j w w a ru n k a ch u stro ju socjalistyczn eg o je s t w zrost z a tru d n ie n ia w g o sp o d arce u sp o łe cznionej. W tab eli 2 zestaw io n o dan e ilu stru ją c e p o w o je n n e zm iany za tru d n ien ia w g ospo d arce usp o łeczn io nej, bez u w zg lęd n ien ia ro ln ictw a i leśnictw a.
Tabela 2. Zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej poza rolnictwem i leśnictwem (w tysiącach)
L a ta R a z e m P r z e m y sł B u d o w n ic tw o T r a n sp o r t i łą c z n o ś ć H a n d e l Gos p . m ie sz k a n io w a i k o m u n a ln a | N a u k a O św ia ta i w y c h o w a n ie K u lt u ra i sz tu k a O ch ro na z d r o w ia , op ie ka sp o łe c z n a i k u lt u ra fi z y c z n a 1950 4309 1936 501 453 480 94 19 195 33 138 1960 6470 2949 783 656 708 215 36 371 64 308 1972 9646 4367 1123 992 914 395 113 637 88 510
Źródło: „Rocznik statystyczny” R. 33:1973 s. 107.
Sektor pro d u k cji m ate ria ln e j (przem ysł i budow nictw o) za jm u je dom i n u jąc ą p o zy cję w ogólnej liczbie z a tru d n io n y c h osób. R ów nocześnie jed n a k n iek tó re g ałęzie u słu g o w e (go spodarka m ieszkaniow a, n au ka, ośw iata, k u ltu ra , o ch rona zdrow ia) szybciej niż przem y sł zw iększają sw ój udział w z atru d n ien iu .
Przem ysł b ył isto tn y m czynnikiem m iastotw órczym w PRL. „Lokali zacja p rzem y słu w m ieście ju ż istn ieją cy m d e c y d o w a ła o szybkim jeg o w zroście, d ecy zja b u d o w y zak ład u w now ym m iejscu d e c y d o w a ła o pow stan iu zupełnie now ego m iasta" 5. P rzy k ład am i m iast p ierw szeg o r o dzaju są: Płock, K ędzierzyn, T arn ob rzeg , Konin, Puław y, p rzy k ład am i drug iej k a te g o rii — N ow a H u ta i K ra śn ik Lubelski.
D ynam iczny rozw ój m iast w ięk szych i śred n ich w ub iegłym trz y dziestoleciu w iązał się z p rzy sp ieszo ny m p rocesem in d u strializacji. Rów nocześnie jed n a k lo k alizacja w ty ch m iastach p rze m y słu p rze są d z ała 5 S. N o w a k o w s k i . W pływ p rz e m y słu na miasto. W: P rzem ysł i s p o ł e c z e ń s t w o w Polsce Ludowej. Pod red. J. Szczepańskiego. Wrocław—Warszawa—Kraków 1969 s. 380.
w dużej m ierze w zg lęd n y zastój albo n a w e t re g re s ję m iast pom iniętych p rz y ro zdziale in w esty cji. N a ogół b y ły to m iasta m ałe, k tó re bez p rz e m y słu nie m ogły u trz y m a ć czy też odzyskać liczby m ieszkańców z o k re su m ięd zy w o jen n eg o . N a p rzy k ła d na Z iem iach Z achodnich w r. 1961 og ó ln a liczba lud no ści m iejsk iej b y ła ju ż w yższa niż w r. 1939, ale ok. 133 m iast i m iasteczek n ie osiąg n ęło sta n u zalu d n ien ia sprzed w o jn y 6. N a zaham o w an ie ro zw o ju m ały ch m iast w p ły n ę ła ró w nież elim inacja p ry w a tn e g o rzem io sła i in d y w id u aln eg o h a n d lu na p o czątku la t p ięć d ziesiąty ch . O rg a n iz a c je p a ń stw o w e i spółdzielcze nie b y ły w ów czas p rz y g o to w a n e do n aty ch m ia sto w e g o p rze jęc ia fu n k cji p ro d u k cy jn y ch i u słu g o w y c h se k to ra p ry w a tn e g o . „E lim inacja rzem iosła szła ta k d ale ko, że u p a d ły n a w e t te gałęzie rzem iosła, k tó re przy n ajm n iej w po l sk ich w a ru n k a c h są jeszcze niezb ęd ne, ja k w a rsz ta ty napraw cze, różne w a rs z ta ty rzem ieślnicze, k tó ry c h p ro d u k c ja fab ry czn a nie m oże n aw et zastąp ić" 7. S y tu a cja m ały ch m iast p o p raw ia się w d ru g iej połow ie lat p ięćd ziesiąty ch .
W ów czas „ u sta liły się no w e fu n k cje ty c h m iast zarów n o w zak resie p ro d u k cji p rzem ysłow ej, d ro b n ej w ytw ó rczo ści, ja k i obsługi tech nicz n ej ro ln ic tw a o raz u sług m a te ria ln y c h i k u ltu ra ln y c h dla w si i rozpo czął się p o n o w n y , choć często p o w o ln y ich rozw ój go sp o d arczy i lu d n o ścio w y . Po 1956 r. z n o w ą p o lity k ą g ospo darczą w ro lnictw ie i w d ro b n ej w ytw ó rczo ści s y tu a c ja m ałych m iast uleg ła dalszej popraw ie, zw łaszcza w ty c h sp o śró d nich, k tó re rozp o rządzały w iększym i re z e r w am i m ieszkań, u rzą d z e ń k o m u n aln y c h i siły ro b oczej" 8. T rzecia faza a k ty w iz a c ji m ały ch m iast ro zpo częła się po gru d n iu 1970 r. n a p o d sta w ie zm ian w p o lity ce in w e sty c y jn ej, w y n ik a ją c y c h z założeń ro zw oju sp o łeczn o -g ospo darczeg o k ra ju . N ajw ażn iejszą zm ianą w podziale śro d ków in w e sty c y jn y ch , k tó ra p rzy czy n iła się do rozw oju m ałych m iast w la ta c h 1971-1972, b y ła w y so k a d y n am ik a n ak ła d ó w w gospo darce k o m u n aln ej 9.
N a jp ro stsz ą m iarą sto p n ia z a aw an so w an ia p ro cesu u rb an izacji w z n a czeniu dem og raficzn y m je s t sto su n e k ludno ści m iejskiej do ogólnej licz b y lu d no ści k ra ju 10. W tab e li 3 p rzed staw io n o w zrost udziału ludności m iejsk iej w o g ó lnej liczbie lu d no ści Polski w lata ch 1946-1970.
6 S. N o w a k o w s k i . Miasta Ziem Zachodnich. W: Socjologiczne problem y m iasta p o ls k ie g o . Warszawa 1964 s. 122-125.
7 N o w a k o w s k i . W p ł y w prz em ysłu na miasto s. 380. 8 D z i e w o ń s k i , jw. s. 94 n.
8 GUS. Polska 1973 — R o z w ó j społeczno-gospodarczy. Warszawa 1973 s. 20. 10 E. R o s s e t. P e r s p e k t y w y demograticzne Polski. W arszawa 1C62 s. 178.
Tabela 3. Ludność miejska w Polsce w latach 1946-1970 (według spisów powszechnych)
Data spisu Ogółem w tys. Miasta w tys. miejska w %Ludność
1411 1946 23 930 7 517 31,8
3X11 1950 25 008 9 605 39,0
6X11 1960 29 776 14219 48,4
8X11 1970 32 642 17 064 52,3
Źródło: „Rocznik statystyczny" R. 33:1973 s. 66.
W edłu g d an y ch szacu nko w ych z 1972 r. lu d n o ść m iejsk a w zro sła do 17,6 m in osób, tj. stanow iła 53,1%' o g ółu ludności. W la ta c h 1971-1973 ludność m iejska zw iększa się o po n ad 300 ty s. osób ro czn ie (w lata ch 1960-1970 liczba ludności m iejsk iej w z ra sta ła śre d n io ro czn ie o 280 tys.) M.
D em ografow ie w yró żn iają trz y źródła w z ro stu lud n o ści m iejsk iej: p rzy ro st n a tu ra ln y , n ap ły w ludn o ści ze w si i zm iany ad m in istra c y jn e. W pierw szych lata ch p o w o jen ny ch głów nym czynnikiem p rz y ro stu lu d ności m iast b y ły ru ch y m igracy jn e. W lata ch p ięć d z ie siąty c h d e c y d u ją cą ro lę w dynam ice d em ograficznej m iast o d e g ra ł p rz y ro s t n a tu ra ln y i zm iany ad m in istracy jn e. W lata ch sz eśćd ziesiąty ch obok p rz y ro s tu n a tu ra ln eg o isto tn y w p ły w n a w zro st ludn o ści m iejsk iej w y w ie ra m ig ra cja ze w si do m iast. ,,W w y n ik u ru ch ó w m ig ra cy jn y c h ze w si do m iasta w lata ch 1946-1967 p rzy b y ło m iastu około 3 260 tys. n o w y c h m ie sz k ań ców. Do tej liczby n ależy dodać około 1,5 m in osób, k tó re zn ala z ły się w g ran icach m iast na m ocy posunięć a d m in istra c y jn y ch . W sum ie w ięc około 4,7 m in osób znalazło się w la ta c h 1946-1967 po raz p ie rw sz y w m ieście jak o w now ym m iejscu zam ieszk an ia" 12.
Z nany polski dem ograf E. Szturm de S ztrem 13 u zn ał za a d e k w a tn y w skaźnik urban izacji ilość m ieszkańców zam ieszkałych w tzw . w ielkich m iastach, tj. w m iastach o 100 tys. i w ięcej m ieszkańców . Z godnie z tym k ry te riu m w tab e li 4 w y k azan o rozw ój m iast lic z ąc y c h w r. 1972 ponad 100 tys. m ieszkańców .
O statnio zak w estio now an o p ro p o n o w a n ą przez S zturm d e S ztrem a d olną g ran icę w ielko ści dużego m iasta. „N ajczęściej p o słu g u je m y się k o n w en cją n arz u c o n ą n ie ja k o przez GUS i zaliczam y do te j g ru p y m
ia-11 GUS. Polska 1973 — R o z w ó j sp o łeczn o -g o s p o d a rczy s. 28. 12 M a l a n o w s k i , j w. s. 74.
Tabela 4. R ozwój w ielk ich m iast w Polsce w latach 1950-1972
M iasta Liczba m ieszkańców w tys.
1950 1960 1972 B iałystok 69 121 178 B ielsko-B iała 73 87 109 B ydgoszcz 163 232 291 Bytom 174 183 189 C horzów 129 147 153 C zęstochow a 112 165 192 Gdańsk 195 287 378 Gdynia 103 148 201 G liw ice 133 150 174 K atow ice 225 270 309 K ielce 61 90 136 Kraków 344 481 610 Lublin 117 181 249 Łódź 620 710 774 Poznań 321 408 486 Radom 80 130 165 Ruda Śląska 110 132 144 Sosn ow iec 96 132 146 Szczecin 179 269 350 Toruń 81 105 135 W ałbrzych 94 117 126 W arszaw a 804 1139 1356 W rocław 309 431 542 Zabrze 172 190 198
Źródło: „Rocznik statystyczn y" R. 33:1973 s. 72.
sta liczące pow yżej 100 tys. m ieszkańców . Być m oże było to słuszne jeszcze w ro k u 1950, g d y m iast tak ic h było 16 na łączną liczbę 706 m iast (z lu d n o ścią 9,6 min). O becnie m iast z ponad stu ty sięczn ą lu d n o ścią m am y 24 na 834 m iasta i 17 m ilionów ludzi w nich m ieszkających; m ożna spo dziew ać się, iż do 1990 ro k u liczba m iast te j g rupy co n a j m niej pod w o i się. N ie m ożna p o jęc iu »w ielkiego m iasta« odbierać a tr y b u tu h isto ry cz n e j zm ienności" u . A u to r p ow yższych słów opow iedział się o sta te cz n ie za k lasy fik a c ją P. E b erh ardta, k tó ry za dalszą g ran icę ag lo m eracji w ielk o m iejsk ich p rzy ją ł 300 tys. m ieszkańców . Z godnie z ty m k ry te riu m do w ielk ich m iast w Polsce n ależy zaliczyć W arszaw ę, Łódź, K raków , W ro cław , Poznań, Szczecin, T rójm iasto i zespół m iast G ó rneg o Śląska, o b e jm u ją c y K atow ice w raz z ośm iom a dalszym i m ia stam i, z k tó ry c h k ażde p o siad a p o n ad 100 tys. m ie sz k a ń c ó w 15.
14 S. M. Z a w a d z k i. W sp r a w i e p o d s t a w o w y c h po ję ć d o ty c z ą c y c h aglom eracj i m iejs kic h. W : A g lo m e ra c ja m iejs ka w Polsce. Pojęcie i terminologia. W arszaw a 1973 s. 44. B iuletyn KPZK PAN . Z. 79.
15 P. E b e r h a r d . Rola w ie l k ic h miast w struktu rze regionaln ej pow ią zań p r z e st r z e n n y c h w Polsce. W arszaw a 1970 s. 58. B iuletyn KPZK PAN. Z. 58.
W typologii m iast n ależy uw zględnić obok czy n n ik a d em og raficz nego asp ek t ekologiczny. S tru k tu ra p rz e strz e n n a m iast je s t o k reśla n a za pom ocą sp e cja ln y c h term inów , ja k np. a g lo m e ra c ja m iejsk a (możliwe są ró żn e ty p y aglom eracji, np. m o n o cen try czn a i p o licen try czn a), zespół m iejski, reg ion m iasta itd. Z p u n k tu w id zenia an a lizy e k o lo g iczn ej sp e cjaln e znaczenie posiada ro zróżn ien ie trz e c h p o d staw o w y ch części a g lo m eracji m iejsk iej, a m ianow icie: ob szaru cen traln eg o , o b sz aru z u rb a n i zow anego i stre fy u rb an iz u ją c e j się. W ek ologii o p rac o w an o ró żn e m o d ele id ealn y ch s tru k tu r p rze strz e n n y ch m iasta, np. s tru k tu ra k ó ł k o n c en try cz n y c h B urgessa, s tru k tu ra w ielo o śro d k o w a U llm ana, s tru k tu ra strefow a H o y ta 16.
Za S. B erezow skim 17 m ożna sieć m iast w Polsce p odzielić n a o śro d ki najm n iejsze m ezoregion aln e i m ak ro reg io n aln e. P ierw sza g ru p a ro z pada się na ośrod ki lok aln e i p ow iatow e. N ie w sz y stk ie o śro d k i lo k aln e są m iasteczkam i. Część z nich stan o w ią osied la m iejskie, a część w ię k sze wsie. Liczba o środków lo k aln y ch jest tru d n a do u sta le n ia , gdyż nie p o sia d a ją one form alnego odpow ied n ika w s tru k tu rz e jed n o ste k adm in istracy jn y ch . A uto rzy b a d a ją c y te n p roblem p rz e d sta w ia ją różne p ro p o zy cje ilościow e, zależne od p rz y ję ty c h k ry te rió w . N a p rzy k ła d Z. Ju ch n iew icz u stalił liczbę o śro d kó w lo k aln y c h n a 734, a M. C hilczyk na poziom ie 205018. O bliczenie Ju c h n ie w ic za p o siad a dla po niższy ch rozw ażań sp ecjaln e znaczenie, gdyż b ierze pod uw ag ę istn ie ją c ą sieć h andlow o-usługow ą spółdzielczości.
O środki po w iato w e w u jęc iu B erezow skiego sta n o w ią k a te g o rię zło żoną z n a stę p u ją c y c h ty p ó w m iast:
a) m iasta p ow iato w e p ełn ią ce fu n k cję ośro d k ó w lo k aln y c h b) ośrodki m ik ro reg io n aln e
c) ośrodki m iniregionaln e d) ośrodki subm ezo reg io n aln e.
O środki pow iato w e c h a ra k te ry z u ją się w Polsce znaczną ro zp ięto ścią liczby m ieszkańców (od k ilk u do blisk o 200 ty sięcy) i ró żn o ro d n o ścią spełnian ych funkcji. O roli sp ełn ian ej przez d a n y o śro d e k p o w iato w y d ecy d u je nie ty lk o liczba jeg o m ieszkańców , ale i p o łożenie w sto su n k u do sąsied nich ośro d k ó w w yższego rzęd u .
O środki m ezo reg ion aln e są m iastam i w ojew ódzkim i, k tó ry c h zasięg 18 Por. Z. P i ó r o . Ekologia w urbanistyce. Warszawa 1962 s. 30.
u Ludność i osadnictw o. W: Struktura przestrzenna g o spodarki n a r o d o w e j Polski. Pod red. S. Berezowskiego. Warszawa 1969 s. 302-371.
18 Z. J u c h n i e w i c z . O środki gospodarcze. Warszawa 1965 s. 9; M. C h i 1- c z u k . Mapa o ś r o d k ó w w ię z i społeczn o -g o s p o d a rczej sieci o sadn ictw a w Polsce. Warszawa 1962 s. 21.
o d d ziały w an ia n ie p rze k ra cz a zasadniczo gran ic w ojew ództw a. B erezo w ski dzieli tę k a te g o rię o śro d k ó w na:
a) m iasta jesz c ze n ie w pełn i ro zw in ięte (Koszalin, O lsztyn, Zielona G óra, O pole, Rzeszów)
b) m iasta śre d n io ro zw in ię te (Kielce, Białystok, Lublin) c) m iasta b a rd z iej ro zw in ię te (Bydgoszcz, Szczecin).
Z p u n k tu w idzen ia ek olog iczn eg o ośrod k i m ezoregio naln e stan o w ią p o je d y n c z e zesp oły m iejsk ie albo zesp oły m iejsk ie ty p u satelicznego, p rzy czym n a o gół c h a ra k te ry z u je je sła b y rozw ój stref podm iejskich M iasta w o jew ó d zk ie p o sia d a ją zró żnico w an ą s tru k tu rę p rzestrzenn ą, tzn. dzielą się n a d zielnice i o sied la m ieszkaniow e.
O śro d e k m a k ro re g io n a ln y o b ejm u je sw oim zasięgiem kilk a w o je w ództw . O śro dk i te sta n o w ią g łó w n e ogniw a przem ian przestrzenno- -g o sp o d arczy ch Polski, k tó ra po II w o jn ie św iato w ej w eszła w stadium p rzy sp ieszo n ej in d u stria liz a cji i u rb an izacji. W zw iązku z tym n iek tó rzy b a d a cz e o m aw ian ej p ro b le m aty k i p o słu g u ją się term inem „aglo m eracja m iejsk o -p rzem y sło w a". N a p rz y k ła d S. Leszczycki do ag lom eracji m iej- sk o -p rzem y sło w y ch zalicza o b szary c e n tra ln e i o b szary zurbanizow ane, w k tó ry c h liczba lud ności i liczba z a tru d n io n y c h w przem yśle w ynosi co n a jm n ie j je d e n p ro c e n t odpo w iedn ich w a rto śc i o g ó ln o k ra jo w y c h 1!!, Z godnie z tą d efin icją do o śro d k ó w m ak ro reg io n a ln y c h zaliczono 16 a g lo m e ra c ji m iejsko -p rzem ysło w ych . Są to K atow ice (łącznie z R ybni kiem ), W a rszaw a, K raków , Łódź, A g lo m eracja Podsudecka, A g lom eracja S taro p o lsk a, G dańsk, Bielsko-Biała, W rocław , Poznań, O pole, Bydgoszcz, T o ru ń, C zęstochow a, Szczecin, L ublin i B iałystok. D w a o sta tn ie zespoły m iejsk ie m ają c h a ra k te r ag lo m eracji p o ten cjaln y ch , tzn. jeszcze nie o d p o w ia d a ją p rz y ję ty m w arun k o m . Łącznie w ty c h 16 ag lom eracjach zam ieszk iw ało w 1966 r. 12 274 tys. osób, tj. 39% ogó łu ludności k raju . D oliczając d o te j liczb y lud n o ść zam ieszk u jącą o bszary u rb an izu jące się i siln ie zw iązan e z tym i ag lo m eracjam i o trz y m u je się liczbę 14 982 tys. m ieszkańców , tj. 47,5% ogółu ludno ści P o ls k i20.
W śró d w y m ien io n y ch a lg o m e ra c ji m iejsk o -p rzem ysłow y ch znalazły się je d n a k o śro d k i zaliczo n e przez n as do m ezoregio naln ych , a n aw et p o w iato w y ch . P o słu g u jąc się zatem k la sy fik a c ją B erezow skiego zaliczyć n a le ż y do o śro d k ó w m ak ro reg io n a ln y c h ty lk o 7 aglo m eracji, a m ianow i cie W a rsz a w ę , K atow ice, Łódź, K raków , G dańsk, W ro c ław i Poznań. W e d łu g obliczeń teg o a u to ra w y m ien io n e ag lo m e ra c je zam ieszkiw ało w 1968 r. 6396 ty s. osób. R ozszerzając je d n a k p o jęcie ag lo m eracji na
19 S. L e s z c z y ń s k i , P. E b e r h a r d , S. H e r m a n . G łów n e ogniw a prz estrzen- n o -g o s p o d a rczeg o r o z w o j u kra ju do roku 2000. W: Polska 2000. Prognozy rozwoju s i e c i o sa d n iczej. Pod red. W. W esołow skiego. Warszawa 1971 s. 19.
cały zespół m iejski u z y sk u je się w g ra n ic a c h ty c h o śro d k ó w m ak ro re- gionaln ych liczbę 9155 tys. m ie s z k a ń c ó w 21.
O bok u s ta le ń Leszczyckiego i B erezow skiego p o d jęto w P olsce sz e reg dalszych prób o k reślen ia z a k re su o śro d k ó w m ak ro reg io n a ln y c h . W K om isji P lano w an ia przy R adzie M in istró w w y ró ż n io n o 10 a g lo m eracji istn iejący ch , 7 p o w stający ch i 6 p o ten c jaln y c h . W e d łu g obliczeń G łów nego U rzędu S tatystycznego je s t w Polsce 21 ag lom eracji. Dla n aszy ch rozw ażań p od staw o w e znaczen ie p osiad a p o tę g u ją c a się te n d e n c ja do k o n c e n trac ji p rzestrzen n ej p ro ce só w u rb an iz ac y jn y c h , k tó ra d o p ro w ad zi w r. 2000 do sku pienia około 65% ludn o ści polskiej w a g lo m e ra c ja c h i o śro d k ach m iejsko-przem ysłow ych. W zw iązku z tym znaczna w ię k szość m ak ro reg io n aln y ch ośro d k ó w p rzek ształci się z a g lo m e ra c ji w m etro p o lie tw o rzące szk ielet u k ład u w ęzłow o-pasm ow ego, o b e jm u ją c e go ca ły k raj. „N ie oznacza to, że m usi p o w sta ć n a ob szarze Polski »m egalopolis« z w szystkim i znanym i z k ra jó w k a p ita listy c z n y c h w a d a mi, poniew aż dzięki planow ej g o sp o d arce i ra c jo n a ln e m u zag o sp o d a ro w a n iu p rzestrzen n em u m ożna będzie u n ik ać b łęd ó w i sk u tk ó w ży w io ło w ości, tra p iąc y c h n ajw ięk sze dziś sk u p isk a św ia ta " 22.
C zw artym aspektem p ro cesu u rb an iz ac ji są p rze m ia n y społeczno- -kulturow e. W p ierw o tn y ch b ad an iach n a d tą sfe rą z jaw isk p o słu g iw a no się przeciw staw ien iem m iasta wsi. W o d ró żn ien iu od życia n a w si, k tó re cech o w ała bezpośredniość, trw ało ść i p e rso n a ln o ść k o n ta k tó w m iędzyludzkich, sto su n k i społeczne w m ieście c h a ra k te ry z o w a n o jak o pow ierzchow ne, w ycinkow e, p rze m ija ją c e i rzeczow e. In sty tu c jo n a li zacja i u m asow ienie w ielk o m iejsk ich zbiorow ości sp o w o d o w ały w p s y chice m ieszkańców m iast d o m in ację p o sta w rac jo n a ln y c h , k ry ty c z n y c h i św ieckich. Późniejsze b a d a n ia w y k azały , że to p o ję c ie „m iejsk ieg o sty lu życia" tra c i w arto ść p oznaw czą p rz y an alizie m iasta e r y u rb a nizacji. W ieś jak o sfera o d ręb n ej i zam k n iętej k u ltu ry lu d o w ej p rz e stała istnieć, a m iasto stało się cen tru m życia społecznego, p ro m ie n iu jący m na całą zbiorow ość reg io n aln ą, p a ń stw o w ą czy n a w e t m iędzy narodow ą. „W czesna faza u rb an iz ac ji je s t fazą sk u p ie n ia ludzi w z w a r ty ch a g lo m eracjach i k o n c e n tra c ji życia zb io row eg o w ty c h a g lo m e ra cjach. Późna faza u rb an izacji łączy a g lo m e ra c ję i d e g lo m e ra c ję lu d ności, rozp ro w ad za i ja k b y ro zrząd za ży cie m iejsk ie z jeg o w a rto ś c ia mi i w zoram i na szerszy ch obszarach " 2S. N a tym tle z a ciera się różnica m iędzy m iastem i w sią: w ieś p rze jm u je m iejski sty l życia, a m iasto w pew nej m ierze asy m ilu je p ie rw ia stk i k u ltu r y w ie jsk ie j. P. Soro kin
21 B e r e z o w s k i , jw. s. 335.
22 S. L e s z c z y c k i . P o d s ta w o w e p ojęcia d o ty c z ą c e aglom eracji. W: A g lo m e racja m iejs ka w Polsce s. 117.
i C. C. Z im m erm an p rze d staw ili zm iany re la c ji m iędzy m iastem i w sią w p o staci k rzy w e j p arab o liczn ej. W p u n k cie początkow ym i końcow ym ro zw o ju społeczn ego ró żn ice w k u ltu rz e m iast i w si nie w y stęp u ją. O stra d y fe re n c ja m iędzy m iastem i w sią je s t zjaw iskiem typow ym dla o k resu śro d k o w eg o (np. w w ięk szości k ra jó w e u ro p e jsk ic h b y ł to okres od X V I do X V III w.) 24.
S p o łeczn o -k u ltu ro w y rozw ój m iast p o lsk ich w ostatnim trzy d ziesto leciu je s t ty p o w y m p rzy k ła d em szybkiej n iw elacji różnic m iędzy m ia stem i w sią. „E k sp an sja u rb an isty c z n a p rzy n io sła w całości e fe k ty od czu w an e ja k o aw ans sp o łeczn y i cy w ilizacyjny. D otyczy to zarów no ty ch , k tó ry c h o b ją ł ru c h d o m iast, ja k i tych, k tó rz y pozostali na w si" 25.
U rb an izację sp o łeczną m ożna ro zp a try w a ć od stro n y ob iektyw nej i su b ie k ty w n e j. Od stro n y o b iek ty w n e j n ajw ażn iejszym p rzejaw em a n a lizo w an y ch p rzem ian je s t zm iana stra ty fik a c ji społecznej, k tó ra w Pol sce Ludow ej p o d leg a zasadn iczn ej eg alitary zacji. W szczególności zm ie nia s ię w m iastach p o z y c ja in te lig e n c ji, k tó ra z w a rstw y w yróżnionej pod w zględem to w a rzy sk o -o b y czajo w y m p rzek ształca się w „zbiór k a teg o rii z aw o d o w y ch " 26. Innym zjaw isk iem ze sfe ry przeo b rażeń obiek ty w n y c h są w a ru n k i ro zw o ju k u ltu r y w m ieście. W tym zak resie stw ie r dzono w y ra ź n e u p rzy w ile jo w an ie w ielk ich m iast, i to nie ty lk o w dzie dzinie szk o ln ictw a w yższego. M iasta liczące p o n a d 100 ty s. m ieszkań ców m ają n iep o ró w n a n ie lepsze w y p o sażen ie w u rząd zen ia rozryw kow o- -re k re a c y jn e niż m iasta m niejsze, a zw łaszcza m ałe m iasteczka. „M iesz k a ń c y dużych miiast m ają w ięk sze szan sę p o siad an ia m ieszkania lepiej w y p osażo nego , z a ję c ia w y ższego m iejsca w h iera rc h ii społeczno-zaw o do w ej o raz p o sia d a n ia ró żn y c h przed m iotów trw ałe g o u ży tk u niż lu d ność m iast m n iejszy ch " 27.
N ie d o sta tk i o b iek ty w n y c h w a ru n k ó w rozw oju k u ltu ry b y ły n iek ied y w y n ik iem b łęd ó w w p ro je k to w a n iu i re a liz a c ji b ud ow n ictw a m ieszka niow eg o . „ P rz y ję ty sch em atyzm p lan o w a n ia zespołów m ieszkaniow ych w o sta tn ic h la ta c h w Polsce n a sta w io n y b y ł na b u d ow ę zm asow anych bloków , m ag azy n ó w dla ludności, z rażącym zaniedbaniem p ro je k to w a 24 P. S o r o k i n, C. C. Z i m m e r m a n . Principles oi Naral — Urban Sociology. N ew York 1929 s. 610.
25 M. C z e r w i ń s k i . Zm iany ogólnego ty p u k u ltu ry ludności miejskiej. W:
Struktura i d y n a m i k a s p o ł e c z e ń s t w a p o ls k ie g o s. 132.
26 J. S z c z e p a ń s k i . Zm iany w strukturze k la s o w e j sp o łeczeń stw a polskiego. W: P rzem iany sp o łeczn e w Polsce Ludowej. Pod red. A. Saropaty. Warszawa 1965 s. 37.
27 A. P a w e ł c z y ń s k a , W. T o m a s z e w s k a . Urbanizacja ku ltu ry w Polsce. Warszawa 1972 s.
143-nia, a p rzed e w szystkim rea liz a c ji o d po w ied n ich pom ieszczeń i u rz ą dzeń so c ja ln o -k u ltu ra ln y c h " 28.
W y d a je się jed n ak , że głów nym czyn n ik iem d y sp ro p o rc ji i niedom a- gań w u rb an izacji sp ołecznej b yło tem po i z a k re s ro zb u d o w y m iast w Polsce Ludow ej. Z naczna w iększość m ieszkańców m iast d o ko n ała ogrom nego w y siłk u w dziedzinie in te le k tu a ln e g o i m o raln eg o p rz y s to sow ania się do dynam iki przem ian o b iek ty w n y ch . P ok o len ie p o w o je n ne zrobiło w Polsce olbrzym i k ro k w k ie ru n k u stw o rzen ia n o w o czesn ej społeczności m iejsk iej. R ów nocześnie je d n a k n a tle n ie b y w a łe j a k c e le racji p ro cesó w u rb a n iz a c y jn y c h w y stą p iły w sferze s u b ie k ty w n e j z ja w iska n eg aty w n e. ,,W ielu ludzi w n o w y ch ro la c h sp o łeczn y ch w y g ląd a jak w pożyczonym u b ran iu , sp e łn ia ją je niezręcznie, n ie w y d a jn ie i n ie rac jo n aln ie, d o znając przy tym zaw odów w m iejsce m ożliw ych s a ty s fa k cji" 29. Są to jed n a k o b jaw y m arg in aln e i p rzejściow e, k tó re nie m ogą p rzy słan iać obrazu h isto ry czn y ch p rzem ian życia m iejsk ieg o w Polsce.
SOCIAL ASPECTS OF URBANIZATION IN POLAND Summary
The author a n alyses social aspects of urbanization in so cia list Poland. The process of urbanization in Poland w as characterized b y a great tem po and vast range of econom ic, dem ographic, e c o lo g ica l and socio-cu ltu rel changes.
A characteristic feature of urbanization carried out in a so cia list sy stem is a growth of em ploym ent in a state econom y. The sector of m aterial production (industry, construction) em ploys the greatest number of w orking p eop le. A t the sam e tim e the p ercentage of th ose em ployed in serv ices (education, culture, health services) is increasing more rapidly. Industry w as an im portant factor in urban growth, lack of industrial investm ents led to th e stagnation and e v e n the regression of tow ns. The sim plest indicator of the d egree of advancem ent of urbanization is the proportion b etw een the urban population and the total population cjf th e antion. In 1970 the urban population am ounted to 52,3%. The author d istin gu ish es three sources of the grow th of the urban population: natural grow th, m igration from the v illa g e and adm inistrative changes. The author fo resees that in Poland most mac- roregional centres w ill be transformed from aglom erations into m etropolises form ing a netw ork w hich covers the w h ole country. This does not mean that this „m egalo polis" w ill h a v e all th e defects know n in the cap italist countries b ecau se of the planned econom y and more rational u se of soace. Under th e in flu en ce of urbaniza tion th e v illa g e ceased to be a separate and iso la ted culture, th e tow n becam e
a center of social life influencing the w h o le regional com m unity. The most im portant m anifestation of urbanization is the change in social stratification w hich in Poland takes the form of considerable egalitarization.
2S J. T u r o w s k i . Socjo logic zne a s p e k t y społeczności o sie d lo w e j. „Studia Socjo logiczne" 1973 nr 3 s. 225.
