RECENZJE 217 tego o motywacji realnoznaczeniowej) jako istotnego fragmentu kultury narodowej: „[…] nazewnictwo miejskie jest szczególnym zapisem historii miasta, a tym samym niewtpliwy jest jego status niematerialnego zabytku, który powinien podlega takiej samej ochronie jak zabytki materialne. To !wiadectwo przeszNo!ci – je"eli zdoNaNo przetrwa w swojej najstarszej postaci – jest no!nikiem wielu warto!ci (historycz-nych, politycz(historycz-nych, ekonomicz(historycz-nych, kulturowych, etnicz(historycz-nych, religij(historycz-nych, topogra-ficznych), jest równie" kluczem do odczytywania minionych dziejów miasta i
rozu-mienia "ycia poprzednich pokole#” (s. 335). Publikacj$ Kwiryny Handke (niezale"nie od wtpliwo!ci co do jej podr$cznikowego
charakteru) uzna nale"y za potrzebn i cenn pozycj$ w naukowej ofercie wydawniczej. Przejrzysta kompozycja, rzeczowy styl, klarowny i zdyscyplinowany tok wywodu czy wreszcie konsekwentna realizacja zaNo"e# metodologicznych (szkielet metodologiczny wyznaczaj wskazane przez sam Autork$ sNowa-klucze: przestrze# spoNeczna, wspólnota ludzka, j$zyk, komunikacja, por. s. 9) to nie-kwestionowane atuty (poza sygnalizowanymi wy"ej) przedstawianej ksi"ki. Praca ta wnosi wiele warto!ci poznawczych w ramach dziedziny, o której traktuje, i jest opracowana w taki sposób, "e istotnie (o czym Autorka wspomina we Wprowadzeniu) warto j poleci jako inspirujc lektur$ nie tylko studentom (polonistyki, dzien-nikarstwa, socjologii, pedagogiki czy kulturoznawstwa), ale tak"e wszelkim osobom, dla których wiedza o funkcjonowaniu j$zyka w kontekstach socjologicznym i kulturowych stanowi niezb$dne zaplecze merytoryczne w pracy zawodowej lub jest po prostu przedmiotem zainteresowania.
Magdalena Smole-Wawrzusiszyn Katedra J$zyka Polskiego KUL
%&'()*+ ,-.&/
0 - 1 ( 2, !"#$%&'!( !#")#*&'!( ( )"+!#")#*&'!( %#,-+ %#-&./.%+0 )1%!*(- (1*-2".%%3 -(4 &/2-’3%&'!+0 #-*20*2%%+0 -(4!25)2,+*%+0 &!2"26.%+0 2&272-+0 -/#&%+0 (5.%), 3&45 “6(-.+5( 1-7.(” 1995, ss. 361.Recenzowana pozycja Ukraiskie karpackie i podkarpackie ojkonimy (utworzone od słowiaskich autonomicznych zło8onych skróconych osobowych nazw własnych) [tytuN oryginalny jak wy"ej], jak informuje jej wst$p, jest kontynuacj ksi"ki M. u. Chudasza i O. M. Demczuka, Pochodzenie podkarpackich ojkonimów (utworzonych od antro-ponimów) [w oryginale: %. ,. 0-1(2, M. O. 897/-., 92024:.%%3 1!"#$%&'!+0 )"+!#")#*&'!+0 %#,- %#&./.%+0 )1%!*(- (-(4#%*"2)2%(5%( 1*-2".%%3)], wydanej w Kijowie w 1991 roku. Pozycja sytuuje si$ w obszarze onomastyki, a !ci!lej
RECENZJE 218
nomastyki. Jej przedmiotem s karpackie i podkarpackie nazwy miejscowo!ci wspóN-czesnej Ukrainy.
Ksi"ka skNada si$ z dwóch rozdziaNów: Ojkonimy utworzone od zło8onych sło-wiaskich autonomicznych osobowych imion własnych, które powstały w wyniku skrócenia prepozycyjnych albo postpozycyjnych składników imion zło8onych [w orygi-nale: ;#,-+ %#&./.%+0 )1%!*(-, 1*-2".%( -(4 -(4!25)2,+*%+0 &/2-’3%&'!+0 #-*2-0*2%%+0 2&272-+0 -/#&%+0 (5.%, 3!( -+%+!/+ </3025 1&(6.%%3 )".)2,+*+-%+0 #72 )2&*)2,+*+-%+0 !25)2%.%*(- (5.% !25)2,+*(-] (s. 18-237), Ojkonimy utworzone prawdopodobnie od zło8onych słowiaskich autonomicznych osobowych imion wła-snych, które powstały w wyniku skrócenia prepozycyjnych albo postpozycyjnych składników imion zło8onych [tytuN oryginalny: ;#,-+ %#&./.%+0 )1%!*(-, 1*-2".%( -(4 &15%(-%2 -(4!25)2,+*%+0 &/2-’3%&'!+0 #-*20*2%%+0 2&272-+0 -/#&%+0 (5.%, =2 -+%+!/+ </3025 1&(6.%%3 )".)2,+*+-%+0 #72 )2&*)2,+*+-%+0 !25)2%.%*(-(5.% !25)2,+*(-] (s. 238-295). Poprzedza te rozdziaNy Wst>p [tytuN oryginalny: Bc*1)] (s. 3-17), a caNo!ci dopeNniaj Wnioski [tytuN oryginalny: ?+&%2-!+] (s. 296-302), Indeks ojkonimów [tytuN oryginalny: 92!#:%+! %#,- %#&./.%+0 )1%!*(-] (s. 303-328) oraz Indeks nazw osobowych [tytuN oryginalny: 92!#:%+! oco72-+0 %#,-] (s. 329-361).
Zalet omawianej ksi"ki jest imponujca podstawa :ródNowa, stanowica warto! sama w sobie dla dalszych bada# toponomastycznych. Autor skrupulatnie wyzyskaN ró"nego rodzaju dokumenty drukowane, a tak"e r$kopi!mienne z Centralnego Pa-stwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie. Dokumenty drukowane stanowi zasadnicz toponimiczn baz$ :ródNow pracy. S to ró"nego rodzaju doku-menty ko!cielne, pa#stwowe i prywatne, dostarczajce materiaNu przede wszystkim dla XIV-XV w. tj. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Ar-chiwum tzw. Bernardyskiego we Lwowie, t. I-XXIV, Lwów 1868-1931; Zbiór doku-mentów małopolskich, t. I-VIII, Kraków 1974-1977; Matricularum Regni Poloniae summaria t. I-IV/1, Warszawa 1905-1919; A. Prochaska, Materiały archiwalne wyj>te głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607, Lwów 1890), rejestry miejscowo!ci królewskich i szlacheckich, zawierajce materiaN z XV-XVII w. tj. Regestra pobo-rowe, Polska XVI w. pod wzgl>dem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1: Ru@ Czerwona opisana przez A. JabNonowskiego, Warszawa 1902, Aródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1; Bona regalia Onerata, Polska XVI wieku pod wzgl>dem geograficzno--statystycznym, t. VII, cz. 1: Ru@ Czerwona opisana przez A. JabNonowskiego, War-szawa 1902, Aródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, zawierajce materiaN z XVIII w. tj. B2&+-C(%&'!# (1785-1788) i D"#%*+&'!#%&'!# (1819-1820) 5.*"+!+. 9."<( )2,.5./'%( !#4#&*"+ E#/+6+%+. 92!#:%+! %#&./.%+0 )1%!*(-, Kyjiw 1965, wizytacje parafii obrzdku greckiego z XIX w. tzw. F.5#*+,5G H+*"2)2/. I"0i4i.J.,+i K".!2-!#-*2/+6.&!2L M'-2-&!2L. %# "2!G 1908, ,;5+5< oraz kompletne spisy miejscowo!ci z XIX-XX w.: !"#$%&'!# PCP. A45(c*"#*+-%2-*."+*2"(#/'%+L )24(/ %# 1
-.-RECENZJE 219 ".&%3 1946 po!y, K&45 1947; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiaskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego i W. Wa-lewskiego, t. I-XV, Warszawa 1880-1902; N&*2"(3 5(&* ( &(/ 1!"#$%&'!2$ OPO (N-#-%2-D"#%!(-&'!# 27/#&*', 1962; M'-(-&'!# 27/#&*', 1968; Q."%2)(/'&'!# 27/#&*', 1973; Rep%(-.J'!# 27/#&*', 1969; S#!#")#*&'!# 27/#&*' 1964).
Niestety analiza zebranego materiaNu nie jest wolna od licznych uchybie#. Oma-wiam tutaj tylko najbardziej charakterystyczne typy bN$dów, podajc ich wybór.
Najcz$stsze s wypadki niejasnych rozstrzygni$ i bN$dnych interpretacji nazw. Dyskusyjne wydaj si$ obja!nienia etymologiczne do! znacznej ilo!ci ojkonimów, co nawet przy tak obszernym materiale nie jest norm, jakby z góry zaNo"ono wyniki bada#, a potem szukano ich potwierdzenia. W ten sposób w!ród nazw odosobowych znalazNo si$ wiele nazw fizjograficznych o oczywistej etymologii, np. Borki Domini-kaskie czy Borki Janowskie : Borko (s. 245); Choro@ciec : *ChorostG (s. 288); Czer-nilawa : CzernG : CzernoborG (s. 288); Dernów : *DernG // *Derno : Der8ynTgG (s. 89); Jaworów : JaworG : JawyborG (s. 293); Lubiana : Liuba : LiubymyrG (s. 129); Lubsza : *LiubszG (s. 132); Raj : Raj : RajmarG (s. 175); Strzałki : StrTłG : StreliutG : Stre8yliutG (s. 280); Turza Wielka : TurG (s. 286); Wyrów : *WerG : WersławG (s. 62); Uyrawa : UyrG : UyrosławG (s.108); Uyrawka : UyrG : UyrosławG (s.108). Co wi$cej zdumiewa zaklasyfikowanie do grupy dzier"awczych lub rodowych nazw etnicznych, np. Czestynie : Czestko : CzestG (s. 230); Dobrzany : Dobrzan : DobrG (s. 255) czy kulturowych, np. Litowisko : LiutG : LiutoborG (s. 268); Mierzwica : Merwa : *MerG (s. 139). Nie satysfakcjonuj czytajc jednoznaczne interpretacje jako odosobowych nazw fizjograficznych lub odantroponimicznych, np. Babin : Baba : BaberadG (s. 238); Berlin : *Berła : Ber (s. 26); Krasów : KracymyrG (s. 123), czy Zielów : *ZełG : ZełykG oraz interpretacje jako dwuznacznych nazw jednoznacznych, np. Brody Stare : brid lub BrodG (s. 246).
Niektórych, równie" spo!ród wy"ej wymienionych nazw, nie mo"na uzna za od-osobowe ze wzgl$du na tworzce je formanty: -n-, który tworzy jedynie nazwy fizjo-graficzne lub kulturowe, np. Porszna : Borsza (s. 165); Rumno : Grom : GromysławG (s. 82); -any charakterystyczny dla nazw etnicznych, np. Dobrzany; -ec, typowy dla nazw fizjograficznych i kulturowych, np. Choro@ciec; -awa, charakterystyczny dla nazw wod-nych, np. Czernilawa, Uyrawa; -ica, tworzcy nazwy fizjograficzne i kulturowe, np. Mierzwica; oraz -isko, typowy dla nazw fizjograficznych i kulturowych, np. Litowisko.
Dla nazw o rzeczywistej etymologii odantroponimicznej – dzier"awczych – autor zakNada jako jedynie sNuszn genez$ ich podstaw od imion zNo"onych, a przecie" na równi prawdopodobne jest pochodzenie apelatywne tych"e imion, np. Budyłów oraz Budyłówka : Budyło : BudG : Budymirú (s. 49), wywodzce si$ od Budyło, na ni"szym pi$trze mog powsta tak"e od ukr. 714+*+ (pol. budziV), nie tylko od BudymirG. Podobnie nazwa Nowoszyn wywodzca si$, oczywi!cie, od n. os. Nowosza : Nowosław (s. 154) mo"e mie swój rodowód tak"e od pol. nowy (ukr. %2-+L). Analogicznie jest
RECENZJE 220
z wieloma innymi nazwami, np. Dusanów : DusG : DuchosławG (s. 99) pochodzi od Dusan : dusiV; Turkocin : Turko : TurysławG (s. 285) wywodzi si$ od turkotaV. Rów-nie" toponimy Choderkowce i Chodorów : ChodorG : ChodG : ChodymirG (s. 286) nie maj proweniencji sNowia#skiej, jak "yczyNby sobie Autor, lecz chrze!cija#sk.
Mimo wystarczajcej bazy :ródNowej, z powodu jej lekcewa"enia – zwNaszcza form pierwotnych – dochodzi do wielu bN$dnych interpretacji. Na przykNad warto by si$ za-stanowi , czy zapisy Boryssow, Boryszow, Borisow – bardzo wczesne, najstarsze z XV-XVI wieku – wskazujce jednoznacznie na form$ Borysów, nie sugeruj jej pochodze-nia od imiepochodze-nia Borys, a nie od *Borus : BorG (s. 43). Podobnie wiele innych nazw ma inne pierwotne brzmienie: Burcze to pierwotnie Borcz : Burko (s. 33); Buszcze : BTsko : BTsG (s. 34) – pierwotnie Boszcz; Czerniów : CzernG : CzernoborG (s. 229) – Czer-niejów; Hoszany : Hoszów (s. 82) – Oszany; Rusiatycze : *Rusiata : RusborG (s. 181) – Hruszatycze; Ubinie : *UbynT : UbynTgG lub Ubynia : *UbG : Ubawa (s. 212) – Ol-bin; Wery : Wera : WerG : WerosławG (s. 58) – Werynia; U>dowice : Uyd (s. 107) – UW-dowice, obocznie Uydowice; Uulice : UulG // Uulia : SulimirG (s. 110) – D8ulice; Uurów : UurG : UurymyrG (s. 111) – D8urów.
Marginalizowaniem podstawy :ródNowej jest równie" dobieranie nieadekwatnych podstaw dla form wyj!ciowych. Autor zmienia je, nie uzasadniajc tych zmian mate-riaNem :ródNowym ani rzeczywistymi zjawiskami fonetycznymi, np. Kabarowce : *KaborG : *Ka[by]borG (s. 115) – powinno by Kabar; Korsów : KorsG : *KorysG : KorysławG (s. 121) – Kors; Ostałowice : *GostałG // *Gostało (s. 157) – Ostało; Ra8niów : Ra8onG : Ra8G (s. 173) – RaXe, pierwotnie RaXniów; Strutyn : *OstrG : Ostroboj (s. 201) – Struta.
Czytajcemu monografi$ Ukraiskie karpackie i podkarpackie ojkonimy brakuje odwoNa# do dotychczasowych wyników bada#. PrzywoNa , odnie! si$, podda wery-fikacji nale"aNo chocia"by wyniki bada# nad nazwami województwa tarnopolskiego przeprowadzonych przez J. Zaleskiego, którego nazwisko pojawia si$ tylko we wst$pie jako =abski (s. 4), czy te" interpretacje D. H. Buczki analizujcego nazewnictwo Poku-cia. Kolejn wad rozprawy s nadmiernie rozwlekNe hasNa sNownikowe i zbyt skpe w stosunku do nich wnioski. M. u. Chudasz nie stawia pyta# o genez$ nazw ze wzgl$du na kwalifikacj$ etnicznoj$zykow. Z powodu zbyt wielu ra"cych bN$dów ten bardzo ciekawy i bogaty materiaN wymaga ponownego krytycznego opracowania.
Anna Czapla Katedra J$zyka Polskiego KUL
