Rośliny jako źródło naturalnych substancji szkodliwych dla zdrowia

LUDWIK CZERWIECKI

ROŒLINY JAKO RÓD£O NATURALNYCH SUBSTANCJI SZKODLIWYCH DLA ZDROWIA*

PLANTS AS A SOURCE OF NATURAL HARMFUL SUBSTANCES Zak³ad Analizy ¯ywnoœci

Instytut Biotechnologii Przemys³u Rolno-Spo¿ywczego 02-532 Warszawa, ul. Rakowiecka 36

e-mail: czerwiecki@ibprs.pl Kierownik: prof. dr hab. B. Szteke

Omówiono wybrane substancje szkodliwe oraz toksyczne wytwarzane przez roœliny wy¿sze oraz bytuj¹ce w œrodowisku wodnym (glony). Zwrócono uwagê na wielokierunkowe dzia³anie na organizm ludzki omawianych zwi¹zków i ich przemiany.

S³owa kluczowe: roœliny, naturalne substancje szkodliwe, fitoestrogeny, glikozydy, alerge-ny roœlinne

Key words: plants, natural harmful substances, phytoestrogens, glycosides, plants aller-gens

WSTÊP

Trucizny pochodzenia naturalnego wywodz¹ siê zarówno ze œwiata zwierzêcego jak i roœlinnego, przy czym roœliny s¹ niew¹tpliwie bogatszym Ÿród³em wszelkich substancji szkodliwych i toksycznych. Poniewa¿ trudno zazwyczaj o precyzyjne rozró¿nienie pomiê-dzy substancj¹ toksyczn¹ a szkodliw¹ dla zdrowia, a co za tym idzie, o podanie definicji trucizny obejmuj¹cej mo¿liwie szerokie spektrum cech definiowanych w ten sposób sub-stancji, mo¿na pos³u¿yæ siê sentencj¹ Paracelsusa: „Wszystko jest trucizn¹ i nic nie jest

trucizn¹ – decyduje jedynie dawka”. I tak te¿ jest w istocie, bowiem znaczna czêœæ roœlin

dostarcza substancji leczniczych, które w du¿ych dawkach, np. strychnina czy glikozydy naparstnicy mog¹ powodowaæ nawet œmieræ. W przypadku roœlin zarówno wy¿szych jak i ni¿szych, niektóre produkty ich wtórnego metabolizmu s¹ szkodliwe dla zdrowia. W arty-kule niniejszym, termin – „substancje toksyczne” jest u¿ywany zamiennie z innym okreœle-niem – „substancje szkodliwe”.

* Referat w skróconej formie zosta³ wyg³oszony na Ogólnopolskim Sympozjum Bromatologicz-nym pt: „¯ywnoœæ, ¿ywienie – nowe wyzwania” w Bia³ymstoku w dniach 23-24 czerwca 2005 roku.

RÓD£A ROŒLINNYCH SUBSTANCJI SZKODLIWYCH

Znaczna czêœæ roœlin, g³ównie wy¿szych, tak¿e tych, które dostarczaj¹ cennych sk³adni-ków od¿ywczych, zawiera liczne zwi¹zki chemiczne o mniej lub bardziej szkodliwym dzia-³aniu na organizm ludzki i zwierzêcy. Substancje toksyczne spe³niaj¹ w roœlinach ró¿ne wa¿ne funkcje, nale¿¹ do nich np. obrona przed paso¿ytem lub urazem mechanicznym. Wytwarzane przez roœliny metabolity mog¹ równie¿ hamowaæ wzrost innych roœlin. Wspo-mniane substancje wykazuj¹ce niekorzystny wp³yw na zdrowie cz³owieka mo¿na podzieliæ ze wzglêdu na pochodzenie botaniczne producenta na: fitotoksyny czyli toksyny roœlin wy¿szych oraz fikotoksyny – inaczej toksyny roœlin wodnych, np. glonów (alg). Poniewa¿ zgodnie ze wspó³czesn¹ systematyk¹, grzyby mikroskopowe wytwarzaj¹ce toksyczne mi-kotoksyny oraz grzyby kapeluszowe stanowi¹ce Ÿród³o silnie dzia³aj¹cych, bardzo licznie wystêpuj¹cych zwi¹zków chemicznych (popularne trucizny) nie s¹ zaliczane do roœlin i stanowi¹ wyodrêbnione podkrólestwo [33], pominiêto je w niniejszej publikacji.

Omówiono zatem jedynie niektóre substancje, o ró¿nym stopniu szkodliwoœci dla zdro-wia, wystêpuj¹ce w roœlinach takich, które posiadaj¹ znaczenie w ¿ywieniu cz³owieka. Na-le¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e chocia¿ toksyczne substancje glonów, nie s¹ na ogó³ bezpoœred-ni¹ przyczyn¹ zatruæ, z wyj¹tkiem ujêæ wody do picia, przyczyniaj¹ siê jednak do ska¿enia jadalnych organizmów zwierzêcych akwenów morskich.

F i t o t o k s y n y

W celu usystematyzowania przyk³adów omawianych substancji zaproponowano podzia³, którego kryterium stanowi przynale¿noœæ do okreœlonej grupy zwi¹zków chemicznych i wykazuj¹cych wspóln¹ dla danej grupy aktywnoœæ biologiczn¹.

A l k a l o i d y p i r o l i z y d y n o w e

Alkaloidy pochodne pirolizydyny tworz¹ bardzo liczna grupê zwi¹zków chemicznych o silnej aktywnoœci biologicznej; niektóre z nich posiadaj¹ w³aœciwoœci kancerogenne i/lub Ryc. 1. ród³a toksycznych substancji roœlinnych z uwzglêdnieniem aktualnie obowi¹zuj¹cej

syste-matyki organizmów ¿ywych

Sources of plant toxicants according to current plant systematic

               52 /,1< :< 6=( *5=<%< *5=<%< 0,.526.232:( :WyUQH UyGáD */21< )LWRWRNV\Q\ )LNRWRNV\Q\ 3RSOXODUQH WUXFL]Q\ 0LNRWRNV\Q\ :RGD 0Dá H_5\E\

hepatotoksyczne. Wystêpuj¹ w wielu roœlinach, nale¿¹cych g³ównie do rodzin Compositae,

Boraginacae, Leguminosae, pochodz¹cych z ró¿nych regionów geograficznych.

Przyk³a-dowo do alkaloidów z tej grupy, spotykanych u licznych przedstawicieli roœlin (czêsto po-spolitych chwastów rosn¹cych na ³¹kach); takich jak np. starzec (Senetio), heliotrop, krota-laria nale¿¹: senecionina, acetylokopsamina, senecyfilina, jakobina, jakolina, jakozyna i jakonina [9, 29)]. Alkaloidy te mog¹ przedostawaæ siê do miodów za poœrednictwem py³-ku kwiatowego przenoszonego przez pszczo³y oraz do mleka zwierz¹t otrzymuj¹cych ska-¿on¹ paszê[11, 12]. Np. w Europie, ró¿ne odmiany starca rosn¹ na pastwiskach, st¹d niekie-dy zatrucia krów pasz¹ zanieczyszczon¹ t¹ roœlin¹, jak równie¿ zatrucia ludzi po spo¿yciu mleka pochodz¹cego od chorych zwierz¹t (jednak niezmiernie rzadko ze wzglêdu na nie-mi³y jego zapach [29]. Dotyczy to tak¿e miodu, który przy znacznym ska¿eniu wspomnia-nymi akaloidami charakteryzuje siê równie¿ nieprzyjemnym zapachem [9]. W Afryce z nasion niektórych roœlin przyrz¹dza siê chleb lub napoje; oba te produkty bywaj¹ czêsto przyczyn¹ zatruæ [29]. Opisano tak¿e przypadki zatruæ œmiertelnych, o charakterze epide-micznym, wystêpuj¹ce w krajach rozwijaj¹cych siê wœród miejscowej ludnoœci po spo¿yciu zbó¿ zanieczyszczonych roœlinami bogatymi w alkaloidy pirolizydynowe (nasiona heliotro-pu, krotalarii) [9, 26, 34].

Z drugiej jednak strony, w wielu regionach œwiata roœliny bogate we wspomniane sub-stancje s¹ œwiadomie konsumowane przez ludzi, co jest przyczyn¹ intoksykacji.

W Japonii, np. podbia³, lepiê¿nik czy ¿ywokost traktowane s¹ jako warzywa, chocia¿ w wielu innych krajach maj¹ zastosowanie jedynie lecznicze [9]. Równie¿ popularne pre-paraty parafarmaceutyczne zawieraj¹ce ró¿ne czêœci tych roœlin, jak np.: herbatki, wyci¹gi, tabletki etc. oraz preparaty u¿ywane w medycynie alternatywnej stosowane bez nale¿ytej kontroli s¹ niebezpieczne dla zdrowia; mog¹ powodowaæ np. ciê¿kie uszkodzenia w¹troby [17, 24, 31].

Za efekt toksyczny alkaloidów pirolizydynowych odpowiedzialne s¹ ich metabolity po-wstaj¹ce w organizmie cz³owieka po uprzedniej bioaktywacji zwi¹zków macierzystych. Metabolizm ten obejmuje m.in. hydrolizê do zasad i kwasów, a nastêpnie utlenianie do N-tlenków i piroli; te ostatnie uznawane s¹ jako g³ówne czynniki toksyczne [9].

G l i k o a l k a l o i d y

S¹ to, jak sama nazwa wskazuje, po³¹czenia alkaloidów z jedn¹ lub kilkoma cz¹steczka-mi cukru; zwi¹zki te wystêpuj¹ w niektórych roœlinach, nale¿¹cych m. in. do rodziny

Sola-naceae. G³ównymi ich przedstawicielami s¹ a-solanina i a- czakonina ziemniaka oraz

to-matyna pomidora. Aglikonem solaniny i czakoniny jest solanidyna [27], natomiast tomaty-ny pomidora – tomatydyna, która jest alkamin¹ po³¹czon¹ z reszt¹ cukrow¹ galaktozy, dwóch cz¹steczek glukozy i cz¹steczki ksylozy [5]. Obecnoœæ solaniny w ziemniaku pe³ni prawdo-podobnie funkcjê ochronn¹; jest jej najwiêcej w pobli¿u tkanek uszkodzonych mechanicz-nie czy na skutek infekcji. Do innych czynników indukuj¹cych jej powstawamechanicz-nie nale¿y m.in. œwiat³o. W bulwach niedojrza³ych i w m³odych kie³kuj¹cych ziemniakach, w m³odych pê-dach oraz w niedojrza³ych pomidorach jest tych alkaloidów wiêcej, ni¿ w czêœciach roœlin dojrza³ych [6]. Glikoalkaloidy ziemniaka i pomidora, te ostatnie s¹ mniej toksyczne, ha-muj¹ czynnoœæ esterazy cholinowej, dzia³aj¹ na centralny system nerwowy i powoduj¹ za-burzenia ze strony uk³adu pokarmowego [6, 29, 38]. Zatrucia o ostrym przebiegu zdarzaj¹ siê obecnie jednak rzadko.

Komitetu Ekspertów ds. Dodatków do ¯ywnoœci FAO/WHO czego wyrazem jest ustalenie maksymalnego dopuszczalnego poziomu tych zwi¹zków w ziemniakach; wynosi on od 1 mg do10 mg/100 g bulwy[6].

G l i k o z y n o l a n y

Stanowi¹ produkty wtórnego metabolizmu roœlin nale¿¹cych g³ównie do rodzin

Crucife-rae, Resedaceae, Capparaceae. Znaczne ich iloœci wystêpuj¹ m.in. w kapuœcie, brukselce

i kalafiorze, w broku³ach, gorczycy oraz w œrucie rzepakowej. Substancje wytwarzane przez te roœliny s¹ niezwykle interesuj¹ce poniewa¿ wykazuj¹ dzia³anie zarówno korzystne (anty-kancerogenne) jak i szkodliwe (m.in. anty¿ywieniowe). Glikozynolany, jako takie, wywie-raj¹ mierny efekt biologiczny na organizm; bardziej istotne s¹ produkty ich przemiany w organizmie roœlinnym. Do produktów tych nale¿¹: izotiocyjaniany, tiocyjaniany oraz cy-janki organiczne (nitryle)[36]. Obecnie scharakteryzowano ponad 100 ró¿nych glikozyno-lanów [36], ale jedynie bardzo nieliczne zosta³y wyizolowane w czystej postaci. Ogólna struktura tych zwi¹zków przedstawiona jest na rycinie 2 [4]. £añcuch boczny tworz¹ reszty alifatyczne, heterocykliczne i aromatyczne, które decyduj¹ o biologicznych i chemicznych w³asnoœciach glikozynolanów.

Produkty przemian glikozynolanów mog¹ powstawaæ w komórkach roœlinnych pod wp³y-wem okreœlonych bodŸców np. urazów mechanicznych. Wiêkszoœæ tych przekszta³ceñ za-chodzi w wyniku dzia³ania, enzymów. Najbardziej znana jest hydroliza pod wp³ywem ro-œlinnego enzymu, mirozynazy (glikohydrolazy tioglikozydowej) [36]. W wyniku hydrolizy enzymatycznej powstaj¹ zwi¹zki typu tiocyjanianów, izotiocyjanianów i cyjanków (nitryli) (ryc. 3). Chocia¿ obecnie na pierwszy plan wysuwa siê po¿yteczne dzia³anie tiocyjanianów

& 6

1 262_

5 *OXNR]D

 Ryc. 2. Struktura ogólna glikozynolanów [4]

R – boczny ³añcuch stanowi¹cy resztê alifatyczn¹, uk³ad heterocykliczny lub aromatyczny The structure of glucosinolates

R – side chain as an aliphatic, heterocyclic or aromatic rest

& 1 6 &+2 5 262_ 0LUR]\QD]D :RGD & 1 6 5 262_ + L]RWLRF\MDQLDQ GJOXNR]D 1 QLWU\O 5 & & ₁ 5 1 & 6 5 6 WLRF\MDQLDQ



Ryc. 3. Reakcje hydrolizy glikozynolanów i produkty ich rozpadu [36] R – reszta alifatyczna.

Hydrolysis of glukosinolates and breakdown products R – Aliphatic rest.

zawartych w roœlinach, m.in. antykancerogenne, nie mo¿na pomin¹æ ich szkodliwego dzia-³ania.

Przyk³adem niech bêdzie kapusta, zawieraj¹ca substancje wolotwórcze uniemo¿liwiaj¹-ce wbudowywanie jodu do tyrozyny lub tyroniny, co mo¿e prowadziæ do niedoczynnoœci tarczycy [29]. Jedn¹ z takich substancji jest progoitryna czyli 2-hydroksybutyleno-3- izo-tiocyjanian w postaci glikozydu, z którego pod wp³ywem enzymów powstaje 5-winylook-sazolidynotion-2 (goitryna czyli WOT) [29].

WOT mo¿e tak¿e powstawaæ z tiocyjanianów pod wp³ywem podwy¿szonej temperatury w obecnoœci tlenu [29]. Efekty wolotwórcze o odmiennym mechanizmie dzia³ania (bez wp³ywu na syntezê tyroksyny) wywo³uj¹ równie¿ izotiocyjaniany, szczególnie przy deficy-cie jodu w diedeficy-cie [36]. Nale¿y wspomnieæ, ¿e do czynników wolotwórczych nale¿¹ równie¿ inne zwi¹zki chemiczne takie jak np. dwusiarczki cebuli oraz arachidozydy orzechów ara-chidowych czy niektóre substancje zawarte w nasionach str¹czkowych [35].

Wystêpowanie glikozynolanów w paszach dla zwierz¹t, np. w œrucie rzepakowej, nale¿y rozpatrywaæ tak¿e w aspekcie zdrowia cz³owieka; przechodz¹ one do mleka i mog¹ byæ przyczyn¹ wystêpowania wola u ma³ych dzieci (Anglia, Finlandia) [29]. Natomiast u zwie-rz¹t otrzymuj¹cych pasze zawieraj¹ce m¹czki z nasion rzepaku stwierdzano m.in. powiêk-szenie w¹troby, nerek; obserwowano tak¿e brak apetytu i spowolnienie wzrostu pod wp³y-wem omawianej grupy substancji [36].

G l i k o z y d y

Spoœród bardzo wielu substancji o budowie glikozydowej spotykanych w œwiecie roœlin-nym wymieniæ nale¿y pochodne pirymidyny, do których zaliczane s¹ np.: wicyna, konwicy-na (kowicykonwicy-na) oraz ich toksyczne aglikony: diwicykonwicy-na i izouramil, które wystêpuj¹ m.in. w nasionach bobu (Vicia faba L.), bobiku i niektórych gatunków fasoli [7, 29]. U ludzi z genetycznie uwarunkowanym niedoborem enzymu dehydrogenazy-6-fosforanowej zwi¹zki te wywo³uj¹ tzw. fawizm, czyli chorobê „fasolow¹” objawiaj¹c¹ siê zawrotami g³owy, za-burzeniami ze strony przewodu pokarmowego i prowadz¹c¹ do niedokrwistoœci hemoli-tycznej. Choroba ta wystêpuje najczêœciej po spo¿yciu niedogotowanego lub surowego bobu i jest znana przede wszystkim na obszarach basenu Morza Œródziemnego ze wzglêdu na czêst¹ obecnoœæ wspomnianych roœlin w jad³ospisie miejscowej ludnoœci [7, 29].

W roœlinach nale¿¹cych do ró¿nych gatunków rodziny Rosaceae i Leguminosae wystê-puj¹ równie¿ glikozydy uwalniaj¹ce pod wp³ywem soku ¿o³¹dkowego znan¹, b. siln¹ truci-znê – cyjanowodór. Hydroliza zachodzi w roœlinie pod wp³ywem enzymu emulsyny. Przed-stawicielami wspomnianych glikozydów s¹ amygdalina i linamaryna. Amygdalina jest sk³ad-nikiem nasion niektórych roœlin; mog¹ to byæ pestki owoców, migda³y [38]. Pewne iloœci cyjanowodoru zawartego w pestkach mog¹ zatem przechodziæ do kompotów i wódek wy-twarzanych z wiœni, czereœni itp. Linamaryna spotykana jest w nasionach lnu i w niektórych odmianach fasoli (Phaseolus lunatus L.) uprawianych m.in. tak¿e w Polsce [29, 35]. Je¿eli fasola taka bêdzie gotowana pod przykryciem, mo¿e dojœæ do zatrucia cyjanowodorem, który jest inhibitorem oksydazy cytochromowej.

Z roœlin wyizolowano równie¿ ok. 115 zwi¹zków pochodnych kumaryny g³ównie w po-staci glikozydów. Wywodz¹ siê one z kwasów trans-cynamonowego, o-kumarynowego i skiminowego [29, 35]. Z glikozydów tych w wyniku dzia³ania enzymów powstaje kumary-na, a z niej, pod wp³ywem pleœni (Penicillim, Aspergillus) lub bakterii, toksyczny dikuma-rol. Ma to miejsce w roœlinach suszonych w wilgotnym œrodowisku oraz w gnij¹cych

czê-œciach roœlin [7, 8, 35]. Przyk³adem roœliny zawieraj¹cej ten zwi¹zek jest nostrzyk

(Mellilo-tus officinalis L.) rosn¹cy na pastwiskach i w zbo¿ach jako chwast. Opisano przypadki

œmiertelnego zatrucia byd³a na skutek zanieczyszczenia paszy zielem lub nasionami no-strzyka. Podobne zanieczyszczenia mog¹ wystêpowaæ w ziarnie zbó¿. Dikumarol uniemo¿-liwia syntezê protrombiny zmniejszaj¹c w ten sposób krzepliwoœæ krwi i wywo³uje krwa-wienia. Kumaryna wystêpuje w lubczyku u¿ywanym jako przyprawa kuchenna i w trawie ¿ubrówce stosowanej m.in. do produkcji wódek [29, 35].

S a p o n i n y

S¹ to heterozydy z³o¿one z cukrów i sapogeniny, przewa¿nie o budowie steroidowej lub triterpenowej [39]. Wystêpuj¹ w wielu roœlinach jadalnych, m.in. w szpinaku, burakach, szparagach, soji, a tak¿e w owsie i w roœlinach paszowych (lucerna) [29, 39]. Chocia¿ saponiny wch³aniaj¹ siê trudno z nieuszkodzonego przewodu pokarmowego, u³atwiaj¹ wch³a-nianie innych substancji. Po przedostaniu siê do krwioobiegu powoduj¹ hemolizê krwinek czerwonych oraz wywieraj¹ niekorzystny wp³yw na oœrodkowy uk³ad nerwowy [35]. Jedy-nym pozytywJedy-nym aspektem ich dzia³ania jest obni¿anie poziomu cholesterolu w surowicy krwi; z drugiej strony obecnoœæ cholesterolu chroni przed hemoliz¹ krwinek. Podawanie bia³ek sojowych obni¿a jego poziom na skutek dzia³alnoœci saponin; wyró¿nia siê piêæ sa-ponin ró¿ni¹cych siê budow¹ nale¿¹cych do pochodnych sapogenolu B jako sapogeniny. [39]. Jednak ich zawartoœæ ulega czêœciowej redukcji pod wp³ywem obróbki technologicz-nej. Saponiny na skutek antagonizmu z witamin¹ D mog¹ byæ przyczyn¹ osteomalacji (roz-miêkczenie koœci). Znane s¹ sporadycznie wystêpuj¹ce, nawet ostre, koñcz¹ce siê œmierci¹ zatrucia nasionami k¹kola (drgawki, wymioty), który mo¿e stanowiæ zanieczyszczenie m¹ki i pieczywa. Przyczyn¹ s¹ obecne w tej roœlinie saponiny – gitageniny. Pieczywo ciemne razowe, wypieczone z m¹ki zanieczyszczonej k¹kolem, nie posiada w³aœciwoœci truj¹cych prawdopodobnie ze wzglêdu na wy¿sz¹ jego kwasowoœæ w porównaniu z pieczywem bia-³ym [35].

P o c h o d n e f u r a n o k u m a r y n y

Do tej grupy nale¿¹ trójpierœcieniowe zwi¹zki, w których pierœcieñ furanowy jest po³¹-czony z kumaryn¹ za poœrednictwem ró¿nych atomów wêgla. W zale¿noœci od tego, wyró¿-niæ mo¿na trzy rodzaje pochodnych: psolareny, allopsolareny i izopsolareny (angelicyna). Powstaj¹ one z umbeliferonu i reszt izoprenowych [32]. Wystêpuj¹ m.in. w warzywach z rodziny Umbeliferae takich jak np.: seler, pietruszka, pasternak, lubczyk [28, 32]. Ponad-to wykryPonad-to je w figach i w owocach cytrusowych [28, 32, 38]. W tych ostatnich wystêpuj¹ bergapten, ksantoksyna i izopimpimelina [32]. Zwi¹zki te stanowi¹ naturalne fungicydy, dlatego zapleœnia³e selery zawieraj¹ je w iloœciach zwiêkszonych [28]. Uaktywnione przez œwiat³o s³oneczne psolareny mog¹ przyczyniaæ siê do szybszego starzenia siê skóry i po-wstawania jej nowotworów, s¹ ponadto ogólnie znanymi zwi¹zkami foto-uczulaj¹cymi [28]. Jednak niekiedy niektóre z nich, w po³¹czeniu z odpowiednim naœwietlaniem promieniami UV-A, stosowane s¹ w dermatologii [32].

L e k t y n y

W wielu roœlinach spotykane s¹ niezwykle interesuj¹ce substancje o naturze bia³kowej, czêsto w formie glikoproteidów, okreœlane mianem lektyn. S¹ one obecne m.in. w grochu, fasoli, soji, w zbo¿ach oraz w warzywach takich jak pomidory czy ziemniaki i stanowi¹ czynnik ochronny przed insektami i innymi szkodnikami [19]. Uwa¿a siê, ¿e w pewnych wypadkach mog¹ one wywieraæ dzia³aæ niekorzystnie na organizm ludzki i zwierzêcy;

przy-k³adowo fazeina surowego grochu jest truj¹ca, dlatego ziarna roœlin str¹czkowych powinny byæ spo¿ywane jedynie w stanie gotowanym, poniewa¿ proces ten usuwa wiêkszoœæ szko-dliwych zawartych w nich substancji. Nie mniej, nawet nieznaczne pozosta³oœci lektyn, po przedostaniu siê do krwioobiegu, mog¹ wywieraæ szkodliwe dzia³anie na organizm. Zwi¹z-ki te posiadaj¹ zdolnoœæ wi¹zania siê z powierzchniowymi strukturami komórek. Znany jest ich niekorzystny wp³yw na system immunologiczny, powoduj¹ te¿ aglutynacjê czerwonych krwinek. Ostatnio dyskutowana jest rola lektyn w powstawaniu niektórych chorób, m.in. nerek, cukrzycy, alergii, choroby wrzodowej oraz schorzeñ reumatycznych [18, 19].

E s t r o g e n y r o œ l i n n e ( f i t o e s t r o g e n y )

Stanowi¹ liczn¹ grupê zwi¹zków o ró¿norodnej budowie chemicznej. Nale¿¹ do nich m.in.: izoflawony (genisteina, daidzeina, formonetina, biochanina A), flawonoidy, kumary-ny, benzofuranokumaryny i lignany [1, 16]. Substancje te wystêpuj¹, m.in. w soji, nasio-nach s³onecznika oraz lnu, w lucernie, w orzechach i w owocach jagodowych. Soja, co zas³uguje na podkreœlenie, jest szczególnie bogatym ich Ÿród³em. Poniewa¿ estrogeny ro-œlinne wykazuj¹ wyraŸn¹ aktywnoœæ hormonaln¹ i potencjalnie mog¹ odgrywaæ rolê czyn-ników zak³ócaj¹cych funkcje endokrynne ustroju („endocrine disruptors”), s¹ obecnie przed-miotem dyskusji w kontekœcie ich oddzia³ywania na ustrój. Nie jest bowiem dowiedzione ostatecznie czy dieta bogata w te zwi¹zki mo¿e przynosiæ korzyœci czy stanowiæ zagro¿enie dla zdrowia; nie mo¿na np. wykluczyæ ich szkodliwego wp³ywu na grasicê oraz mo¿liwoœci dzia³ania genotoksycznego [15, 20]. Dotyczy to przede wszystkim soji, w której zawarta jest m.in. genisteina.

Z w i ¹ z k i l a t y r o g e n n e

S¹ to pochodne kwasu propionowego; nale¿¹ do nich b-aminopropionitryl (BAPN), kwas L-oksalilo-amino-2-aminopropionowy oraz g-glutamylo-b-aminopropionitryl (g- Glu-BAPN) [29]. Substancje te wykryto w nasionach lêdŸwianu siewngo (Lathyrus sativus L.), gotowanych lub surowych oraz w m¹ce z nich otrzymanej. Pochodne te s¹ przyczyn¹ latyryzmu -schorzenia znanego ju¿ w staro¿ytnoœci. Opisano dwa warianty choroby: neurolatyryzm i osteolatyryzm. Pierwszy zwi¹zany jest z objawami ze strony uk³adu nerwowego manife-stuj¹cymi siê zaburzeniami w chodzeniu – pora¿enie koñczyn dolnych (BAPN) [29]. Druga odmiana latyryzmu charakteryzuje siê wystêpowaniem zniekszta³ceñ szkieletu, chrz¹stek i ³amliwoœci¹ koœci. Latyryzm mo¿e byæ spowodowany zbyt czêstym i nadmiernym spo¿y-waniu potraw z nasion lêdŸwianu [25]. Ró¿ne gatunki tej roœliny s¹ uprawiane obecnie w wielu rejonach œwiata, min. w rejonie M. Œródziemnego, a do zatruæ dochodzi³o szcze-gólnie w okresach g³odu kiedy nasiona lêdŸwianu by³y stosowane powszechnie do celów spo¿ywczych przez miejscow¹ ludnoœæ. Obecnie lêdŸwian znany jest tak¿e w wielu rejo-nach œwiata jako roœlina paszowa [25].

Odpowiednia obróbka poprzedzaj¹ca gotowanie (m.in. odlewanie wody) ma usuwaæ szko-dliwe substancje.

A l e r g e n y r o œ l i n n e

Liczne roœliny i produkty roœlinne mog¹ byæ Ÿród³em alergenów. W artykule skoncentro-wano siê jedynie na niektórych tego typu substancjach wystêpuj¹cych w ró¿nych rodzajach orzechów, migda³ów oraz nasion (pestki s³onecznika, ziarno sezamu, nasiona soji), ponie-wa¿ ta grupa surowców roœlinnych jest najczêstsz¹ przyczyn¹ odczynów alergicznych o ró¿nym stopniu nasilenia; odnotowano nawet reakcje anafilaktyczne koñcz¹ce siê

œmier-ci¹ [2]. I tak np. w orzechach arachidowych Arachis hypogea, spoœród wielu substancji mog¹cych dzia³aæ alergizuj¹co, takich jak aglutyniny i omawiane lektyny, wykryto kom-pleks rozpuszczalnych w wodzie albumin i rozpuszczalnych w roztworach soli globulin. Przedstawicielami zwi¹zków tej ostatniej frakcji s¹ arachina i konarachina [2]. Stwierdzo-no równie¿, co jest niezwykle istotne, ¿e wysokie temperatury nie pozbawiaj¹ orzechów w³aœciwoœci alergogennych. Pewnym problemem mo¿e byæ to, ¿e wystêpuj¹ce nawet w iloœciach œladowych alergogenne substancje bia³kowe orzechów arachidowych (jako za-nieczyszczenie) mog¹ byæ przyczyn¹ odczynów alergicznych o bardzo silnym nawet prze-biegu u osób wra¿liwych na ten typ alergenów [2].

K w a s i n o z y t o h e k s a f o s f o r o w y ( f i t y n o w y ) i k w a s s z c z a w i o w y

Kwas fitynowy jest jednym ze szkodliwych sk³adników ziarna zbó¿ i przetworów zbo¿o-wych. Bogatym Ÿród³em tego kwasu s¹ równie¿ ziarna soji [29]. Tworzy on nierozpuszczal-ne sole z wapniem, magnierozpuszczal-nezem, ¿elazem i cynkiem utrudniaj¹c ich wch³anianie, mog¹ po-wstawaæ równie¿ kompleksy kwasu fitynowego z bia³kami [29]. Niezbilansowana, jedno-stronna dieta mo¿e prowadziæ do demineralizacji ustroju, krzywicy i osteoporozy jak i te¿ zaburzeñ mineralizacji szkliwa uzêbienia [13, 37].

Podobnie dzia³anie deminerealizuj¹ce wykazuje kwas szczawiowy wystêpuj¹cy m.in. w owocach, rabarbarze, szczawiu i szpinaku oraz w kawie i herbacie. Wywiera on szczegól-nie szczegól-niekorzystne dzia³aszczegól-nie w po³¹czeniu z kwasem fitynowym [29, 37].

C z y n n i k a n t y t r y p t y c z n y ( S B T I )

W roœlinach str¹czkowych, m.in. w ziarnach soji, odkryto substancjê bia³kow¹ wykazu-j¹ca cechy inhibitora trypsyny (SBTI) i chymotrypsyny powoduj¹c¹ zahamowanie uwalnia-nia metioniny z bia³ek. W konsekwencji czynnik SBTI mo¿e byæ przyczyn¹ niedoborów tego aminokwasu. Inhibitor ten wywo³uje równie¿ zak³ócenia w wydzielaniu ¿ó³ci i wch³a-nianiu t³uszczów [35]. Gotowanie niszczy w 50% czynnik antytryptyczny [29].

K w a s e r u k o w y

Spoœród roœlinnych kwasów t³uszczowych na uwagê zas³uguje kwas cis-13-dekosenowy zawieraj¹cy 22 wêgle i jedno wi¹zanie podwójne w pozycji omega 9 zwany kwasem eruko-wym [14]. Zwi¹zek ten spotykany jest przede wszystkim w roœlinach nale¿¹cych do rodziny

Cruciferae, np. w rzepaku i w oleju rzepakowym (obecnie stosuje siê odmiany tej roœliny

o niskiej zawartoœci tej substancji) oraz w gorczycy. W doœwiadczeniach na zwierzêtach wykazano, ¿e kwas ten wywo³uje ot³uszczenie miêœnia sercowego, zmiany jakoœciowe tri-glicerydów i kwasów t³uszczowych, ponadto kumuluje siê w w¹trobie oraz jest przyczyn¹ zahamowania wzrostu zwierz¹t [29]. Kwas erukowy jest traktowany obecnie jako zwi¹zek potencjalnie szkodliwy dla cz³owieka; ze wzglêdów bezpieczeñstwa ustalono jego wartoœæ PTDI [14].

Trwaj¹ badania, min. epidemiologiczne, maj¹ce potwierdziæ, wzglêdnie wykluczyæ szko-dliwy wp³yw kwasu erukowego na organizm ludzki [14].

F i k o t o k s y n y

Ta grupa omawianych substancji wystêpuje g³ównie w ¿ywnoœci pochodzenia morskie-go. Spoœród licznych przedstawicieli œwiata roœlin morskich akwenów, niektóre rodzaje fitoplanktonu, do którego zaliczane s¹ jednokomórkowe glony Dinoflagellatae,

Prymnesi-phytae oraz Chloromonadae wytwarzaj¹ wybitne toksyczne dla wielu przedstawicieli

fau-ny morskiej oraz dla cz³owieka metabolity, o zró¿nicowanej budowie chemicznej. Ponie-wa¿ glony stanowi¹ Ÿród³o po¿ywienia ryb i saków morskich oraz wnikaj¹ do skorupiaków

i ma³¿y, dochodzi w nich do kumulacji omawianych substancji toksycznych [10, 23]. Cz³o-wiek, co wynika z jego uplasowania w ³añcuchu pokarmowym, nara¿ony jest zatem na zatrucia fikotoksynami g³ównie drog¹ pokarmow¹.

Zbiorniki s³odkowodne natomiast, mog¹ stanowiæ wtórne Ÿród³o ska¿enia substancjami produkowanymi przez sinice. Organizmy te wprawdzie nie nale¿¹, wg najnowszej systema-tyki do podkrólestwa roœlin [33], jednak produkty ich wtórnego metabolizmu tradycyjnie zaliczane s¹ do grupy fikotoksyn.

Wg objawów toksycznych obserwowanych u ludzi po spo¿yciu ska¿onych np. ma³¿y, wyró¿niæ mo¿na cztery g³ówne grupy fikotoksyn [10, 21]:

– toksyny wywo³uj¹ce objawy parali¿u - Paralytic shellfish poisoning (PSP),

– toksyny wywo³uj¹ce biegunkê i inne zaburzenia przewodu pokarmowego -Diarrhetic shellfish poisoning (DSP),

– toksyny o dzia³aniu neurotoksycznym - Neurotoxic shellfish poisoning (NSP), – toksyny powoduj¹ce stany amnezji - Amnesic shellfish poisoning (ASP).

Dodatkowo wymieniæ mo¿na toksyny kumuluj¹ce siê w miêsie ryb – Ciguatera fish piso-ning (CFP); s¹ to tzw. ciguatoksyny.

Nale¿y wspomnieæ, ¿e czêsto bardziej toksyczne od fikotoksyn s¹ produkty ich metabo-lizmu zachodz¹cego w organizmie, w którym substancje te zosta³y skumulowane [21]. To k s y n y P S P

Poznano ponad 20 zwi¹zków o budowie tetrahydropuryn [21], do których nale¿¹ m.in. saxitoxyna i jej analogi, np. neosaxitoksyna. S¹ one wytwarzane przez jednokomórkowe glony nale¿¹ce do rodzajów Alexandrium, Gymnodinium oraz Pyrodinium wystêpuj¹ce w wodach morskich ró¿nych stref klimatycznych [21]. Toksyny tych glonów kumuluj¹ siê w miêczakach; u ludzi po ich spo¿yciu obserwuje siê objawy przypominaj¹ce parali¿ na skutek blokady kana³ów sodowych komórek miêœni, co w efekcie zak³óca przewodnictwo impulsów nerwowych [3, 21]. W przypadkach krañcowych, ostre formy zatrucia prowadz¹ do œmierci. Chocia¿ zatrucia tego typu znane s¹ od stuleci i nale¿¹ do najbardziej rozpo-wszechnionych w grupie intoksykacji fikotoksynami, ich przyczyny zosta³y dopiero nie-dawno powi¹zane ze wspomnianymi substancjami.

To k s y n y D S P

S¹ to substancje o charakterze lipofilowych polieterów wytwarzane przez glony nale¿¹-ce do rodzaju Dinophysis, a do ich g³ównych przedstawicieli nale¿¹ kwas okadainowy, dinofisistoksyny oraz pektenotoksyny [21]. Glony produkuj¹ce te fikotoksyny wystêpuj¹ przede wszystkim w akwenach morskich Europy, jak równie¿ w przybrze¿nych wodach Kanady i Japonii [21]. Dzia³anie przeczyszczaj¹ce obserwowane po spo¿yciu ska¿onych miêczaków wykazuje g³ównie kwas okadainowy; zatrucia tymi toksynami plasuj¹ siê na drugim miejscu pod wzglêdem czêstoœci ich wystêpowania.

To k s y n y N S P

Toksyny tej grupy stanowi¹ zwi¹zki typu cyklicznych polieterów, takich jak brevetoksy-ny typu 1, 2 [21]; poznano tak¿e pochodne brevetoksyn B1- B4 [10, 40]. Substancje te mog¹

wywieraæ dzia³anie toksyczne nawet poprzez kontakt z glonami. Glony rodzaju

Gymnodi-nium wytwarzaj¹ce te trucizny s¹ obecne okresowo m.in. w wodach u wschodnich

wybrze-¿y Florydy i w Zatoce Meksykañskiej. Ich masowemu pojawianiu siê towarzyszy czerwone zabarwienie wód („czerwone przyp³ywy”). Zjawisko to jest ostrze¿eniem dla miejscowej ludnoœci aby nie spo¿ywaæ wtedy owoców morza. Toksyczne substancje skumulowane

w miêczakach indukuj¹ w organizmie cz³owieka, po ich spo¿yciu, nap³yw jonów sodowych do komórek, czego skutkiem s¹ objawy zbli¿one do opisanych w grupie toksyn PSP [21]. To k s y n y A S P

S¹ to nie bia³kowe aminokwasy, do których zalicza siê kwas domoinowy (domoic acid) wraz z izomerami. Zwi¹zki te stanowi¹ wtórne metabolity wytwarzane przez glony nale¿¹-ce do klasy Bacillariophynale¿¹-ceae obecne w wodach przybrze¿nych Kanady, Ameryki Pó³noc-nej (Alaska), Japonii i Australii [21]. Omawiane toksyny s¹ antagonistami kwasu glutami-nowego wypieraj¹c go z jego receptorów. Charakterystycznym symptomem zatrucia ostre-go po spo¿yciu ska¿onych skorupiaków jest utrata pamiêci; nawiasem mówi¹c, objaw ten zosta³ dopiero stosunkowo niedawno zaobserwowany, bo dopiero w roku 1987 na Wyspie Ksiêcia Edwarda [21]. Przyczyn¹ by³o spo¿ywanie przez ludzi b³êkitnych ma³¿y (Mytilus

edulis) zawieraj¹cych wspomniane toksyny.

To k s y n y C F P

Zaliczane s¹ do nich ciguatoksyny wykazuj¹ce zbli¿on¹ strukturê do toksyn NSP. Wy-twarzaj¹ je jednokomórkowe glony np. Gambriediscus toxicus obecne m.in. w wodach Pa-cyfiku i wybrze¿y Karaibów, Kanady, w pobli¿u raf koralowych wód tropikalnych [21, 30]. Toksyny kumuluj¹ siê w miêsie ryb drapie¿nych tych akwenów. Po spo¿yciu ich miêsa dochodzi do zatrucia w wyniku którego obserwuje siê zaburzenia funkcjonowania uk³adu nerwowego z objawami parali¿u, œpi¹czki; stwierdzano równie¿ niedomagania kr¹¿enia i pracy serca [22].

Nale¿y wspomnieæ, ¿e wzglêdu na toksyczne w³aœciwoœci fikotoksyn prowadzone s¹ badania nad wp³ywem ró¿nych procesów, np. kulinarnych, na poziom tych substancji w spo¿ywanych produktach [21].

Odrêbne nieco zagadnienie stanowi¹ substancje toksyczne zaliczane do fikotoksyn wy-twarzane przez sinice (potocznie„zielono-niebieskie glony”) [21]. Zwi¹zki te s¹ przyczyn¹ ska¿enia g³ównie zbiorników wód s³odkich. S¹ to g³ównie mikrocystny oraz nodularyna o budowie peptydowej. Substancje te wykazuj¹ dzia³anie hepatoksyczne. Inne fikotoksyny z tej grupy to alkaloidy, takie jak neurotoksyna a (S) [21]. Chocia¿ wystêpuj¹ one przede wszystkim w wodzie do picia w ró¿nych warunkach klimatycznych, spotykano je tak¿e w przybrze¿nych wodach morskich [21]. Na skutek obecnoœci tych organizmów i wymie-nionych produktów ich metabolizmu, odnotowywano liczne przypadki zatruæ ludzi i zwie-rz¹t poprzez ska¿on¹ nimi wodê. Mikrocystyny i wiele innych fikotoksyn z tej grupy uwa-¿ane s¹ za czynniki promocyjne nowotworów [21]. Jak wykazuj¹ badania epidemiologicz-ne obecnoœæ mikrocystyn w wodzie do picia w ró¿nych regionach œwiata, m.in. w niektó-rych prowincjach Chin, koreluje z wysok¹ umieralnoœci¹ ludnoœci zamieszkuj¹cych te tere-ny na pierwotnego raka w¹troby [41 ].

KONKLUZJE

Poniewa¿ roœliny s¹ Ÿród³em wielu naturalnie wystêpuj¹cych niepo¿¹danych substancji wydaje siê celowe:

– limitowanie dopuszczalnych poziomów niektórych sk³adników – przyk³adem jest sola-nina,

– ulepszanie metod analitycznych ich wykrywania i oznaczania,

wybranych substancji szkodliwych dla zdrowia obecnych w surowcach i produktach po-chodzenia roœlinnego, a w przypadku fikotoksyn - w owocach morza,

– przestrzeganie zbilansowanej diety uwzglêdniaj¹cej ró¿norodne produkty spo¿ywcze w celu minimalizacji skutków oddzia³ywania niekorzystnych sk³adników obecnych w su-rowcach roœlinnych.

L . C z e r w i e c k i

PLANTS AS A SOURCE OF NATURAL HARMFUL SUBSTANCES Summary

In this review the several data concerning phytotoxins as natural harmful substances of plants and phycotoxins – toxicants of algae were described. For example plants are source of pyrrolizidine alkaloids, glycoalkaloids, glucosinolates as well as glycosides, saponine and psolarens. Possible adverse effects of phytoestrogens as endocrine disruptors versus beneficial influence these substan-ces on human organism were mentioned. About lectins as possible factors of some diseases was reported, as well as some proteins as allergens of soy and peanuts was mentioned. Accumulated by shellfish and fish the most important phycotoxins such as saxitoxin, okadaic acid, brevetoxins and ciguatoxins were described. Phycotoxins produced several poisoning symptoms. Microcystins and nodularin - cyanobacterial phycotoxins of freshwater, was mentioned. In conclusion, the need of limitation of permissible levels of some plant toxicants, development of analytical methods as well as knowledge of influence of some technological processes on toxic plant substances was highligh-ted. The importance of balanced diet as a tool of defense against plant toxicants was concluded.

PIŒMIENNICTWO

1. Aldridge D., Tahourdin K.: Natural estrogenic compounds; w: Natural toxicants in food, ed. D. Watson, Academic Press, Sheffield, 1998, 54-83.

2. Angus F.: Nut allergens; w: Natural toxicants in food, ed. D. Watson, Academic Press, Sheffield, 1998, 84-104.

3. Baden D. G., Trainer V. J.: Mode of action of toxins in seafood poisoning; w: Algal toxins in seafood and drinking water, ed. I. R. Falconer, Academic Press, London, 1993, 49-74. 4. Blanc-Muesser M., Drigues H. J. B., Viaud M. C, Rollin P.: First synthesis of

alpha-glucosinola-tes. Tetrahedron Letters 1990, 31, 3867-3868.

5. Bushway R. J., Perkins L. B., Paradis L. R., Vaderplan S.: High-performance liquid chromato-graphic determination of the tomato glucoalkaloid, tomatine in green and red tomatoes. J. Agric. Food. Chem. 1994, 42, 2824-2829.

6. Cieœlik E.: Glikoalkaloidy – substancje toksyczne roœlin. ¯ywnoœæ Technologia Jakoœæ 1997, 1, 21-29.

7. Cornell University. Vicine and covicine. http:// www.ansci.cornell.edu/plants/toxicagents/vici-ne.html

8. Cornell University. Coumarin glycosides. http:// www.ansci.cornell.edu/plants/toxicagents/co-umarin.html

9. Crews C.: Pyrrolizydine alkaloids; w: Natural toxicants in food, ed. D. Watson, Academic Press, Sheffield, 1998, 11-28.

10. Czerwiecki L.: Toksyny w ¿ywnoœci jako zanieczyszczenia i czynniki ryzyka zdrowotnego. Kon-ferencja Naukowa. „Zanieczyszczenia chemiczne i fizyczne ¿ywnoœci. Analiza ryzyka zdrowot-nego i ¿ywieniowego”, SGGW, Warszawa, 1999, 61-72.

11. Deinzer M. L., Arbogast B. L., Buhler D. R.: Gas chromatographic determination of pyrrolizidine alkaloids in goats milk. Analytical Chemistry 1982, 54, 1811-1814.

12. Deinzer M. L., Thompson P. A.: Pyrolizidine alkaloids: their occurrence in honey from Tansy Ragwort (Senetio jacobaea L).Science, 1977, 195, 497-499.

13. Dobrzañska A., Tymolewska-Niebuda B., Lesiñska K.: Rola ¿ywienia w zapobieganiu osteoporo-zie. Nowa Medycyna 2000, 108, 1-3 (wersja elektroniczna).

14. Food Standards Australia, New Zealand. Erucic acid in food: A toxicolological review and risk assessment. Technical Raport Series No. 21, 2003, 1-25.

15. Food Standards Agency. Phytoestrogen draft report out for consultation, 2002.http://www.fo-od.gov.uk/news/newsarchive/2002/oct/phytoestrogen_draft_report?view=printerfrie.

16. Grynkiewicz G., Gadzikowska M.: Fitoestrogeny jako selektywne modulatory aktywnoœci recep-torów estrogenowych. Postêpy Fitoterapii 2003, 10, 1-6 (wersja elektroniczna).

17. Kessler D. A.: Regulating the marketing and use of dietary supplements. Supplement of the Congress Commitee on Labor and Human Resources, 1993, 21/10/93.CON0083.

18. Keymer M.: Ein wichtiger Beitrag zu den versteckten individuellen Krankheitsursachen. Das Glykoproteinsyndrom. College Faculty of Bioenergetic Medicine, Preetz, 2003.http://www.fi-bromyalgie-info.net/glykoproteinsyndrom.pdf.

19. Kistner A: Was sind Lektine? http://www2.lifeline.de/yavivo/GesundesLeben/05 Ernaehrung/ 10Magazin/10Lebensmittel/Lektin

20. Kulling S. E., Wüst M.: Lebensmittelchemie. Lebensmitteltoxikologie. Nachrichten aus der Che-mie, 2003, 51, 346-349.

21. Leftley J. W., Hannah F.: Phycotoxins in seafood; w: Natural toxicants in food, ed. D. Watson, Academic Press, Sheffield, 1998, 182-224.

22. Lehane L.: Ciguaterra fish poisoning a review in a risk-assessment framework. Animal Health Science and Emergency Management Branch. National Office of Animal and Plant Health. Agri-culture, Fisheries and Forestry - Australia, Canberra ACT 2601, 1999, 1-86.

23. Lindahl O.: Occurrence and monitoring of harmful algae in the marine environment. IX Interna-tional IUPAC Symposium on Mycotoxins and Phycotoxins, Instituto Superiore di Sanita, Rome, 1996, 47.

24. Margalith D., Heraief E., Schindler A. M. i wsp.: Veno - occlusive disease of the liver due to use of tea made from Senetio plants. A report of two cases. Journal of Hepatology 1985, 1(suppl.), S280.

25. McCutchan J. S.: Review: A brief history of grasspea and its use in crop improvement. Lathyrus Lathrism Newesletter 2003, 3, 18-23.

26. Mohabbat O., Younos S. M., Merzad A. A. i wsp.: An outbreak of hepatic veno – occlusive disease in north-western Afghanistan. Lancet 1976, 2, 269-271.

27. Müller K.: Glucoalkaloide in Kartoffeln in nativen und verarbeiteten Zustand. Der Kartoffelbau 1983, 43, 310-312.

28. Nabrzyski M., Ganowiak Z.: Problem obecnoœci w ¿ywnoœci powstaj¹cych naturalnie oraz two-rz¹cych siê w czasie procesów technologicznych zwi¹zków rakotwórczych. Roczn. PZH 1992, 43, 223-233.

29. Nikonorow M., Urbanek-Kar³owska B.: Toksykologia ¿ywnoœci. PZWL, Wydanie II, Warszawa, 1987.

30. Public Health Agency Canada (PHAC). Ciguatera fish poisoning. February 7, 2002. http:// www.phac-aspc.gcca/tmp-pmv/2002/ciguat_e.html.

31. Ridker P. M., McDermolt W. V.: Comfrey tea and veno – occlusive disease. Lancet 1989, 657-658.

32. Schöpke T.: Phenylpropanderivate – Cumarine – Pyranocumarine – Furanocumarine – PUVA. 2.4. Furocumarine (Furanocumarine). http://pharm1. pharmazie.uni-greifswald.de/allgemei/pb-vor/phenprop/phprop05.htm.

33. Szweykowska A., Szeykowski J.: Botanika tom II. Systematyka. PWN, Warszawa, 1997. 34. Tandon B. N., Tandon H. D., Tandon R. K. i in.: An epidemie of veno – occlusive disease of liver

in Central India. Lancet 1976, 2, 271-272.

35. Toksyczne sk³adniki roœlin wy¿szych, grzybów i pleœni. http://www.republika.pl/nisky/broma.htm. 36. Verkerk R., Dekker M., Jongen W. M. F.: Glucosinolates; w: Natural toxicants in food, ed.

D. Watson, Academic Press, Sheffield, 1998, 29-53.

37. Waciñska-Drabiñska M., Janicha J., Remiszewski A.: Przyczyny wystêpowania zaburzeñ mine-ralizacji szkliwa. Nowa Stomatologia 21, 1-4 (wersja elektroniczna).

38. Watson D. H.: Natural toxicants in food. Academic Press, Sheffield, 1998.

39. Watzl B.: Saponine. Charakteristik, Vorkommen, Aufnahme, Stoffwechsel, Wirkungen. Ernährungs-Umschau 2001, 48, 251-253.

40. Yasumoto T.: Occurrence of aquatic biotoxins in seafoods. IX International IUPAC Symposium on Mycotoxins and Phycotoxins, Instituto Superiore di Sanita, Rome, 1996, 48.

41. Yu S. Z., Chen G., Chen G. C. i wsp.: A relationship between microcistin contents and sources of drinking water in Haimen, an endemic area of primary liver cancer in China. IX International IUPAC Symposium on Mycotoxins and Phycotoxins, Instituto Superiore di Sanita, Rome, 1996, 255.