Medycyna Pracy 2013;64(4):541–563
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA POGLĄDOWA
Jolanta Skowroń1
Sławomir Czerczak2
ZASADY USTALANIA DOPUSZCZALNYCH POZIOMÓW NARAŻENIA
DLA CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH W ŚRODOWISKU PRACY
W POLSCE I W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
PRINCIPLES OF ESTABLISHING OCCUPATIONAL EXPOSURE LIMITS FOR CARCINOGENS IN POLAND AND IN OTHER EU COUNTRIES
1 Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy / Central Institute for Labour Protection – National
Research Institute, Warszawa, Poland
Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych, Pracownia Toksykologii / Department of Chemical, Aerosol and Biological Hazards, Laboratory of Toxicology
2 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland
Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego / Department of Chemical Safety
Streszczenie
W artykule omówiono zasady ustalania wartości dopuszczalnych stężeń dla czynników rakotwórczych przyjęte w Polsce, Unii Europejskiej i wybranych państwach WE. Substancje rakotwórcze i/lub mutagenne stanowią bezpośrednie zagrożenia życia osób narażonych na ich działanie. Jeżeli nie można ich wyeliminować ze środowiska pracy i życia, narażenie na nie należy ograniczyć do minimum. Ocena ryzyka zdrowotnego ze strony substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania na chorobę nowotworową lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na daną substancję rakotwórczą. Med. Pr. 2013;64(4):541–563
Słowa kluczowe: czynniki rakotwórcze, klasyfikacja, wartości dopuszczalnych stężeń, ocena ryzyka Abstract
The principles of determining exposure limits for carcinogens adopted in Poland, the European Union and in other selected coun-tries of the EC are discussed in this article. Carcinogens and/or mutagens pose a direct health risk to people exposed to them. If carcinogens cannot be eliminated from the work and living environments, their exposure should be kept at the lowest possible level. To assess health risk for carcinogens it is necessary to determine the probability of developing a disease or of death from cancer as a result of occupational exposure to carcinogenic substances. Med Pr 2013;64(4):541–563
Key words: carcinogens, classification, occupational exposure level, risk assessment
Autorka do korespondencji / Corresponding author: Jolanta Skowroń, Pracownia Toksykologii, Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy,
ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa, e-mail: josko@ciop.pl Nadesłano: 9 lipca 2013, zatwierdzono: 28 sierpnia 2013
Artykuł przygotowany na podstawie wyników uzyskanych w ramach II etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i wa-runków pracy” dofinansowanego w latach 2011 –2013 w zakresie służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Główny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy.
http://dx.doi.org/10.13075/mp.5893.2013.0046
WSTĘP
Czynniki rakotwórcze (kancerogeny) to czynniki śro-dowiska pracy (chemiczne, fizyczne i biologiczne) po-wodujące wzrost zapadalności i umieralności na specy-ficzne choroby nowotworowe w populacji osób narażo-nych w porównaniu z populacją osób nienarażonarażo-nych. U pracowników narażonych na substancje chemiczne o działaniu rakotwórczym zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego
narażenia. Czas tego opóźnienia jest nazywany okre-sem latencji i może wynosić 4–40 lat.
Nowotwory powstałe w następstwie narażenia za-wodowego mogą być zlokalizowane w różnych miej-scach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniego kontaktu z substancją che-miczną. Substancje takie, jak arsen, azbest, chrom i nikiel mogą powodować nowotwory płuc. Nowotwo-ry jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następ-stwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe,
542 J. Skowroń, S. Czerczak Nr 4 pył drzewny oraz pył z wyprawionych skór.
Z naraże-niem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wy-prawionych skór wiąże się występowanie nowotwo-rów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowo- tworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlo-rek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie, a benzen w szpiku kostnym.
W 2011 r. w rejestrze chorób zawodowych i ich skutków, prowadzonym przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr med. J. Nofera w Łodzi, odnotowa-no 96 przypadków nowotworów, co stanowiło 3,8% wszystkich chorób zawodowych. Jako główny czyn-nik przyczynowy nowotworów wymieniano azbest (44 przypadki), wielopierścieniowe węglowodory aro-matyczne (WWA) (17 przypadków) i promieniowa-nie jonizujące (16 przypadków) (1). Najliczpromieniowa-niej były stwierdzane raki płuc (64 przypadki) i międzybłoniaki opłucnej (17 przypadków).
Obecność czynników rakotwórczych w środowisku pracy jest zawsze ogromnym problemem dla pracow-ników narażonych na ich działanie oraz pracodawców. Przepisy prawne wprowadzają wiele obowiązków dla pracodawcy związanych z występowaniem czynników rakotwórczych na stanowiskach pracy w przedsiębior-stwie (m.in. informowanie o czynniku rakotwórczym, stosowanie ochron indywidualnych, kontrolę stężeń, badania okresowe pracowników narażonych na działa-nie substancji rakotwórczych).
Szczegółowe zasady ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez czynniki o dzia-łaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych na ich działanie określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (2).
DEFINICJE, KLASYFIKACJA
Substancja rakotwórcza, zgodnie z Rozporządze-niem WE nr 1272/2008 (classification, labelling and packaging – CLP), to substancja lub mieszanina sub-stancji powodujących powstanie raka lub zwiększa-jących częstotliwość jego występowania. Substancje, które spowodowały powstanie nowotworów łagod-nych i złośliwych we właściwie przeprowadzołagod-nych badaniach doświadczalnych na zwierzętach, uważa się również za substancje, co do których istnieje
do-mniemanie lub podejrzenie, że są rakotwórcze dla człowieka – o ile nie ma przekonujących dowodów, że mechanizm powstawania nowotworu nie ma znaczenia dla ludzi (3).
Od 1 grudnia 2010 r. do 1 czerwca 2015 r. substan-cje lub mieszaniny klasyfikuje się jako rakotwórcze, stosując przepisy zarówno rozporządzenia CLP (3), jak i Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 10 sierp-nia 2012 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji chemicznych i ich mieszanin (4–6).
Zgodnie z kryteriami zawartymi w ww. rozporzą-dzeniu Ministra Zdrowia (4) oraz w Dyrektywie 67/ /548/EWG (5,6) substancje rakotwórcze podzielono na 3 kategorie:
n kategoria 1 – substancje o udowodnionym działaniu
rakotwórczym na człowieka;
n kategoria 2 – substancje, które rozpatruje się jako
rakotwórcze dla człowieka;
n kategoria 3 – substancje o możliwym działaniu
ra-kotwórczym na człowieka.
Substancjom należącym do kategorii 1 lub 2 przy-pisuje się symbol T (ostrzegający przed substancją tok-syczną) i R45 (wskazujący rodzaj zagrożenia: „może powodować raka”). Substancjom, które stwarzają ryzy-ko raryzy-kotwórczego działania jedynie wtedy, gdy dostają się do organizmu drogami oddechowymi, np. jako pyły, pary lub dymy (inne drogi narażenia, np. pokarmo-wa lub w kontakcie ze skórą, nie stpokarmo-warzają zagrożenia rakotwórczego), przypisano oznaczenie R49 – „może powodować raka w następstwie narażenia drogą odde-chową”. Substancjom należącym do kategorii 3 przypi-sano symbol Xn (ostrzegający przed substancją „szko-dliwą”) i R40 („ograniczone dowody działania rako-twórczego”) (4).
Zgodnie z kryteriami rakotwórczości zawartymi w rozporządzeniu CLP substancje zalicza się do jed-nej z 2 kategorii w oparciu o siłę dowodu działania rakotwórczego oraz dodatkowe informacje pozwala-jące na umieszczenie substancji w odpowiedniej ka-tegorii zagrożeń (3,7). W niektórych przypadkach uzasadniona jest klasyfikacja w zależności od drogi narażenia, jeżeli możliwe jest ostateczne udowodnie-nie, że żadna inna droga narażenia nie powoduje tego zagrożenia.
Do kategorii 1 zaliczono substancje, co do których wiadomo lub istnieje domniemanie, że są rakotwórcze dla człowieka. Klasyfikuje się je do kategorii 1 na pod-stawie wyników badań epidemiologicznych lub wyni-ków badań przeprowadzonych na zwierzętach. Katego-rię 1 rakotwórczości podzielono na 2 kategorie:
Narażenie na substancje rakotwórcze
Nr 4 543
n 1A – substancje mające potencjalne działanie
rako-twórcze na ludzi, przy czym dowody przemawiające za tą klasyfikacją opierają się na danych dotyczą-cych ludzi;
n 1B – substancje mające potencjalne działanie
rako-twórcze na ludzi, przy czym klasyfikacja opiera się na wynikach badań przeprowadzonych na zwierzę-tach doświadczalnych.
Do kategorii 2 zaliczono substancje, które podej-rzewa się, że są rakotwórcze dla ludzi na podstawie dowodów uzyskanych z informacji dotyczących ludzi lub wyników badań na zwierzętach, które jednak nie są wystarczające przekonujące, żeby zaklasyfikować sub-stancję do kategorii 1A lub 1B.
Substancje należące do kategorii 1A lub 1B oznacza się zapisem H350 („może powodować raka”), a sub-stancje kategorii 2 rakotwórczości – H351 („podejrze-wa się, że powoduje raka”) (3).
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. (2) wykaz substancji chemicz-nych, ich mieszanin, czynników lub procesów techno-logicznych o działaniu rakotwórczym stanowią sub-stancje chemiczne zaklasyfikowane jako rakotwórcze kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parla-mentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 (3).
USTALANIE WARTOŚCI NAJWYŻSZYCH DOPUSZCZALNYCH STĘŻEŃ
DLA SUBSTANCJI RAKOTWÓRCZYCH
Długotrwałe narażenie na niektóre substancje che-miczne może spowodować niekontrolowany wzrost ko-mórek prowadzący do zmian nowotworowych. Więk-szość substancji rakotwórczych zaliczana jest do sub-stancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji.
Właściwości rakotwórcze substancji chemicznych można wykryć na podstawie wyników: 1) badań epide-miologicznych, 2) długoterminowych badań doświad-czalnych na zwierzętach, 3) krótkoterminowych testów, umożliwiających ocenę toksyczności genetycznej (mu-tacji i nietrwałych uszkodzeń DNA – kwasu dezoksy- rybonukleinowego).
Badania epidemiologiczne odgrywają główną rolę w ustaleniu zależności między narażeniem pracowni-ków na substancje rakotwórcze w środowisku pracy a rozwojem choroby nowotworowej. Historycznie to lekarze byli pierwszą grupą rozpoznania zawodowych chorób nowotworowych. Jedne z pierwszych doniesień dotyczyły podwyższonego ryzyka występowania raka
moszny u kominiarzy (Pott, 1775) (cyt. za 8), raka płuc u górników uranowych (Harting i Hesse, 1879) (cyt. za 9) oraz raka pęcherza moczowego u pracowników przemysłu farbiarskiego (Rehn, 1895) (cyt. za 9).
W okresie od początku do połowy roku 1900 me-tody badań epidemiologicznych ewoluowały – wpro-wadzono m.in. badania i analizy umieralności w gru-pach pracowników narażonych na działanie substan-cji rakotwórczych (10). Pierwsze badania kohortowe przyczyniły się do ustalenia m.in. zależności między narażeniem zawodowym na α-naftyloaminę i benzy-dynę a rakiem pęcherza moczowego (Case i wsp., 1954) (cyt. za 9), narażeniem na arsen a rakiem płuc i skó-ry (Hill i Faning, 1954) (cyt. za 9) czy narażeniem na azbest a rakiem płuc i międzybłoniakiem w klatce pier-siowej lub w otrzewnej (11).
Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rako-twórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworo-wej w następstwie narażenia zawodowego na ocenianą substancję rakotwórczą. Dla czynników rakotwórczych w Polsce Międzyresortowa Komisja ds. Najwyższych Do-puszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy jako akceptowane poziomy ryzyka zawodowego przyjęła 10–4–10–3.
Ozna-cza to, że przedstawiciele pracobiorców, pracodawców i przedstawiciele administracji państwa zaakceptowa-li możzaakceptowa-liwość przyrostu zaakceptowa-liczby przypadków wystąpie-nia 1 nowotworu na 10 tys. osób narażonych lub 1 nowo-tworu na 1 tys. osób narażonych na działanie substancji rakotwórczej w określonym stężeniu. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komi-sji ds. NDS i NDN dokonuje charakterystyki ryzyka dla substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym w ujęciu naukowym i podaje w opracowanej dokumen-tacji propozycje wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) przy różnym poziomie ryzyka. Komisja zatwierdza zaproponowane wartości NDS dla przyjętego poziomu ryzyka akceptowanego (12).
Zasady ustalania wartości NDS dla substancji rakotwórczych
Ekspert, który opracowuje propozycję wartości NDS dla substancji o działaniu rakotwórczym, zbiera w do-kumentacji dane dotyczące: właściwości fizykoche-micznych, występowania i zastosowania danej sub-stancji, narażenia zawodowego na daną substancję, działania biologicznego (drogi wchłaniania, działanie toksyczne na ludzi, działanie toksyczne na zwierzęta), dowodów działania rakotwórczego (działanie
rako-544 J. Skowroń, S. Czerczak Nr 4 twórcze na ludzi, działanie rakotwórcze na zwierzęta),
działania mutagennego i teratogennego, wpływu na rozrodczość, a także jakościowej oceny rakotwórczo-ści (w tym umiejscowienie nowotworu) oraz ilorakotwórczo-ściowej oceny rakotwórczości (13).
W ocenie rakotwórczego działania substancji che-micznej na ludzi eksperci korzystają z 3 rodzajów badań epidemiologicznych – badań kohortowych, badań kontrolnych przypadków (case-control) oraz ba- dań korelacyjnych. Uwzględniane mogą być także badania seryjne i opisy przypadków nowotworów u lu-dzi. Badania kohortowe i case-control ustalają związek między ekspozycją na dany czynnik a występowaniem raka u ludzi poprzez oszacowanie ryzyka względnego. Miarą ryzyka względnego jest iloraz zapadalności lub umieralności w grupie eksponowanej względem gru-py nieeksponowanej. Badania korelacyjne wykazują związki między całą populacją narażoną na jakiś czyn-nik a częstością występowania nowotworu (np. zwią-zek między paleniem papierosów a rakiem płuc, piciem alkoholu a rakiem przełyku).
Badania epidemiologiczne rozważane przez eksper-tów muszą odpowiadać następującym kryteriom:
n dobrze określona badana populacja, jednostka
cho-robowa i ekspozycja;
n uwzględniony wpływ czynników zakłócających; n uwzględnione dane, na których podstawie
dokona-no analizy statystycznej (np. liczba osób ekspodokona-no- ekspono-wanych i z grupy porównawcznej w badaniach case--control, liczba przypadków obserwowanych i ocze-kiwanych w badania kohortowych, okres trwania ekspozycji, umiejscowienia nowotworów);
n jasno określone metody statystyczne służące do
oce-ny ryzyka względnego, współczynników zapadal-ności na nowotwory oraz przedziałów ufzapadal-ności (13). Kiedy nie są dostępne wyniki badań epidemiolo-gicznych u ludzi, eksperci wykorzystują wyniki badań na zwierzętach doświadczalnych, które muszą zawierać następujące informacje:
n warunki przeprowadzenia doświadczenia – droga
i sposób podania badanej substancji, gatunek zwie-rząt, płeć, wiek, liczba zwierząt w grupie badanej i kontrolnej, czas trwania eksperymentu, przeży-walność zwierząt;
n powtarzalność wyników w odniesieniu do
gatun-ków i narządów docelowych;
n zakres odpowiedzi nowotworowej (od uszkodzeń
przednowotworowych poprzez nowotwory łagodne do złośliwych);
n możliwość wpływu czynników zakłócających (13).
Inne typy badań na zwierzętach brane przez eksper-tów pod uwagę przy ustalaniu wartości NDS dla sub-stancji rakotwórczych to:
n doświadczenia, w których badany czynnik lub
miesza-nina są podawane wraz ze znanym kancerogenem,
n badania, w których skutkiem końcowym nie jest
nowotwór, ale stan przednowotworowy,
n badania rakotwórczości metabolitów substancji i ich
pochodnych (13).
W analizie statystycznej wyników badań na zwie-rzętach należy wziąć pod uwagę: a) liczbę zwierząt uczestniczących w doświadczeniu i liczbę badań histo- logicznych, b) liczbę zwierząt z nowotworami, oraz c) okres przeżywalności zwierząt (13).
Ocena ryzyka wynikającego z narażenia ludzi na substancje rakotwórcze na podstawie wyników badań przeprowadzonych na zwierzętach opiera się na kilku następujących założeniach:
n zależności między podaną dawką (mierzoną we
właściwych jednostkach) a częstością zachorowania na raka u zwierząt (określaną na podstawie wyni-ków biologicznych doświadczeń na zwierzętach),
n zarówno jednostka substancji wyrażona w mg/kg
masy ciała, jak i mg/m2 powierzchni ciała na dzień
mogą być właściwymi jednostkami dla ekwiwalent-nej dawki substancji rakotwórczej,
n zależność dawka–odpowiedź u ludzi jest taka sama
jak u zwierząt,
n rakotwórcza odpowiedź po podaniu małych dawek
jest liniowa (13).
Nie można założyć, że każdy czynnik lub mieszani-na, które wywołują nowotwory u zwierząt, będą także powodowały nowotwory u ludzi. W przypadku braku odpowiednich danych dotyczących ludzi jest uzasad-nione traktowanie substancji, dla których istnieją wy-starczające dowody działania rakotwórczego u zwie-rząt, jako czynników mogących zwiększać ryzyko no-wotworów u ludzi (13).
Do innych ważnych informacji branych pod uwagę przez ekspertów przy ocenie działania rakotwórczego substancji należą:
n dane o absorpcji, dystrybucji (włączając przenikanie
przez łożysko) oraz wydalaniu u ludzi i zwierząt la-boratoryjnych,
n dane dotyczące toksyczności ostrej i przewlekłej
(in-nej niż rakotwórczość),
n wpływ danego czynnika na rozrodczość,
teratogen-ność, fetotoksyczność i embriotoksyczteratogen-ność,
n dane o skutkach genetycznych z wykorzystaniem
Narażenie na substancje rakotwórcze
Nr 4 545
indukcja różnych typów mutacji, głównie w hodow-lach drobnoustrojów, indukcja aberracji chromo-somalnych, transformacja nowotworowa komórek poza organizmem, indukcja anomalii spermatocy-tów i inne) (13).
Na podstawie danych zawartych w dokumentacji eks-pert wybiera badanie stanowiące podstawę ilościowej oceny rakotwórczości i przeprowadza ocenę dodatkowe-go ryzyka powstania nowotworu w zależności od stężenia substancji na stanowisku pracy i okresu zatrudnienia (13). Wartość NDS dla substancji rakotwórczej można wypro-wadzić z danych współczynnika kierunkowego prostej dawka–odpowiedź (slope factor – SF). Współczynnik SF to tangens kąta nachylenia krzywej zależności dawka–od-powiedź w zakresie niskich dawek z dodatnim kierun-kiem osi OX. Jeżeli nie można określić przebiegu tej zależ-ności w niskim zakresie dawek, to współczynnik nachyle-nia określa przebieg krzywej od dawki „zero” (i zerowego ryzyka dodatkowego) do dawki powodującej 1% ryzyka dodatkowego. Jednostką współczynnika nachylenia jest zwykle mg/kg masy ciała na dzień (13).
R = SF×D [1]
gdzie: R – ryzyko,
D – dawka średnia całożyciowa [mg/kg m.c./dzień], SF – współczynnik nachylenia (slope factor).
[2] gdzie:
D – dawka średnia całożyciowa [mg/kg m.c./dzień], 24 – godziny (doba),
8 – liczba godzin pracy, 365 – liczba dni w roku, 240 – liczba dni pracy, 70 – wiek [w latach], 40 – staż pracy [w latach],
20 – wentylacja płuc człowieka [m3],
70 – masa ciała człowieka [kg].
Wartość NDS dla substancji rakotwórczej można także wyprowadzić z danych ryzyka jednostkowego (unit risk – UR). Ryzyko jednostkowe to przyrost war-tości ryzyka dodatkowego nowotworu w okresie całego życia spowodowany narażeniem w ciągu tego czasu na dany czynnik, który występuje w powietrzu w stęże-niu 1 µg/m3 lub w wodzie w stężeniu 1 µg/l (13).
[3] gdzie:
R – ryzyko,
C – średnie stężenie w okresie całego życia [µg/m3],
UR – ryzyko jednostkowe (unit risk).
[4] gdzie:
C – średnie stężenie w okresie całego życia [µg/m3],
24 – godziny (doba), 8 – liczba godzin pracy, 365 – liczba dni w roku, 240 – liczba dni pracy, 70 – wiek [w latach], 40 – staż pracy [w latach].
Po raz pierwszy substancje rakotwórcze zostały wy-kazane w Rozporządzeniu Ministra Pracy, Prac i Spraw Socjalnych z dnia 27 listopada 1985 r. w sprawie naj-wyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych i progo-wych czynników szkodlii progo-wych dla zdrowia w środowi-sku pracy (14). W załączniku do rozporządzenia w ko-lumnie „Uwagi” wprowadzono oznakowanie literą „R” dla 6 substancji o udowodnionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym u ludzi (arsen i jego związ-ki nieorganiczne, benzen, benzydyna, chromiany, β-naftyloamina, chlorek winylu). Ogółem w ww. za-łączniku wykazano 207 substancji chemicznych.
W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjal-nej z dnia 21 października 1991 r. zmieniającym roz-porządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych i progowych czynników szkodli-wych dla zdrowia w środowisku pracy (15) wprowa-dzono oznakowanie literą „R” dla pyłów zawierających azbest oraz pyłów talku zawierających włókna mi-neralne (w tym azbest). W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. (16) zrezygnowano z kolumny „Uwagi” oraz oznakowania substancji rakotwórczych, ponieważ w 1996 r. uka-zało się Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opie-ki Społecznej z dnia 11 września 1996 r. w sprawie czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodo-wo narażonych na te czynniki (17). W załączniku do tego rozporządzenia w części I wymieniono czynni-ki rakotwórcze dla ludzi (41 substancji chemicznych i mieszanin, czynnik fizyczny – promieniowanie joni-zujące, czynniki biologiczne – wirus zapalenia wątroby 70 × 20 1 × 40 70 × 240 365 × 8 24 × D NDS = C UR R= × C UR= R 40 70 × 240 365 × 8 24 × C NDS =
546 J. Skowroń, S. Czerczak Nr 4 typu B i C oraz 11 procesów produkcyjnych, w których
toku dochodzi do zanieczyszczenia środowiska pracy substancjami i czynnikami rakotwórczymi), a w czę-ści II – czynniki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi (47 substancji chemicznych i mieszanin oraz 1 proces technologiczny).
W wykazie wartości NDS stanowiącym załącznik do Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecz-nej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodli-wych dla zdrowia w środowisku pracy (18) obecnie znajduje się 518 substancji chemicznych i 19 czynni-ków pyłowych. Dla 49 substancji chemicznych i 3 py-łów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stę- żeń (tab. 1).
Dokumentacje dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego opracowane przez ekspertów dla substan-cji rakotwórczych są publikowane w kwartalniku Mię-dzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN pt. „Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy”. Znajomość danych zawartych w pełnych dokumentacjach dotyczących oddziaływania czynników rakotwórczych na orga-nizm człowieka jest niezbędna do ustalenia właściwej profilaktyki medycznej i podejmowania odpowiednich działań korygujących w celu poprawy warunków pra-cy. Pracodawca zatrudniający pracownika w warun-kach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicz-nych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym jest obowiązany wykonywać ich pomiary w trybie i z czę-stotliwością określoną w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i po-miarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środo-wisku pracy (19).
„Czynniki szkodliwe w środowisku pracy – war-tości dopuszczalne” to poradnik Międzyresortowej Komisji przygotowany w celu ułatwienia pracodawcy i jego służbom socjalnym, a także samym pracowni-kom, przestrzegania obowiązujących w Polsce przepi-sów prawnych, które dotyczą bezpieczeństwa i higieny pracy. W publikacji znalazły się:
n wykazy najwyższych dopuszczalnych stężeń i
na-tężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w śro-dowisku pracy, określone w Rozporządzeniu Mi-nistra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopa-da 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdro-wia w środowisku pracy (18),
n wartości dopuszczalne narażenia zawodowego
określone w innych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz normach higienicznych,
n metody pomiaru i oceny narażenia zawodowego na
poszczególne czynniki w środowisku pracy,
n podstawowe zasady profilaktyki (20).
W publikacji znajduje się również wykaz zalecanych przez Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN war-tości dopuszczalnych w materiale biologicznym (DSB) dla 33 substancji chemicznych. Monitoring biologiczny to pomiar substancji lub jej metabolitów w materiale biologicznym oraz ocena biologicznego skutku jej dzia-łania. Stężenia substancji w powietrzu odpowiadające wartościom DSB nie powinny spowodować niekorzyst-nych zmian w stanie zdrowia osób narażoniekorzyst-nych na sta-nowiskach pracy. Oznaczenia substancji toksycznych lub ich metabolitów wykonuje się głównie we krwi, w moczu i powietrzu wydechowym. Monitoring bio-logiczny pozwala na ocenę narażenia na działanie sub-stancji, która wchłania się do organizmu zarówno przez drogi oddechowe, jak i skórę. Substancje rakotwórcze lub mutagenne, dla których Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN ustaliła zalecane wartości DSB, przed-stawiono w tabeli 2.
Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń wprowadzono oznakowania, które dostarczają istotnej informacji o sposobie działania substancji che-micznej:
n żrące – oznakowano literą C (20), n drażniące – I (20),
n uczulające – A (20),
n rakotwórcze – Rakotw. Kat. 1 (20) / Carc. 1A (3) lub
Rakotw. Kat. 2 (20) / Carc. 1B (3),
n toksyczne dla płodu – Ft (20),
n wchłaniające się przez skórę – Sk (20).
Podano również podstawy oznakowania substancji wymienionymi literami (20). Oznakowanie opakowań substancji rakotwórczych lub mutagennych określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwiet-nia 2012 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych oraz nie-których mieszanin (21). Oznakowanie miejsc, w któ-rych są składowane znaczące ilości substancji rako- twórczych lub mutagennych, określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojem-ników i zbiorpojem-ników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub mieszani-ny niebezpieczne (22).
547 Ta be la 1 . S ub st an cj e c he m ic zn e i p ył y s kl as yfi ko w an e j ak o r ak ot w ór cz e l ub m ut ag en ne , d la k tó ry ch u st al on o w ar to śc i n aj w yż sz yc h d op us zc za ln yc h s tę że ń ( 2, 3, 18 ) Ta ble 1 . C he m ic al s a nd d us ts c la ss ifi ed a s c ar ci no ge ns o r m ut ag en s, f or w hi ch m ax im um a dm iss ib le c on ce nt ra tio ns h av e b ee n e st ab lis he d ( 2, 3, 18 ) Su bs ta nc ja c he m ic zn a [ nr C A S] ( 3, 18 ) C he m ic al s [ C A S N o] ( 3, 18 ) N aj w yż sz e d opu sz cz al ne s tę że ni e ( 18 ) M ax im um a dm iss ib le c onc en tr at ion ( 18 ) Ro zp or zą dz en ie 1 27 2/2 00 8/ W E ( 3) Re gu la tion 1 27 2/2 00 8/ EC ( 3) N D S M AC (T W A) N D SC h M AC (S TE L) N D SP M AC (C ) su bs ta nc ja r ak ot w ór cz a ( 3) ca rc in og en ic s ub st anc e ( 3) su bs ta nc ja m ut ag en na ( 3) m ut ag en ic s ub st anc e ( 3) A kr yl am id / A cr yl am id e [ 79 -0 6-1] 0, 1 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 A kr yl on itr yl / A cr yl on itr ile [ 10 7-13 -1 ] 2 10 – C ar c. 1 B, H 35 0 A rs en i j eg o z w ią zk i n ie or ga ni cz ne – w p rz el ic ze ni u n a A s / A rs en ic [ 74 40 -38 -2 ] a nd i no rg an ic c om pou nd s, a s A s 0, 01 – – tle ne k a rs en u( II I) / a rs en ic (I II ) o xi de [ 13 27 -5 3-3] 0, 01 – – C ar c. 1 A , H 35 0 tle ne k a rs en u( V ) / a rs en ic (V ) o xi de [ 13 03 -2 8-2] 0, 01 – – C ar c. 1 A , H 35 0 kw as a rs en ow y( V ) i j eg o s ol e / a rs en ic (V ) a ci d a nd i ts s al ts [ –] 0, 01 – – C ar c. 1 A , H 35 0 w od or oa rs en ia n( V ) o ło w iu (I I) / l ea d h yd ro ge n a rs en at e [ 77 84 -4 0-9] 0, 01 – – C ar c. 1 A , H 35 0 ar se ni an n ik lu (I I) / n ic ke l(I I) a rs en at e [ 13 47 7-70 -8 ] 0, 01 – – C ar c. 1 A , H 35 0 A zi ry dy na / A zi rid in e [ 15 1-56 -4 ] 0, 62 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 Be nz en / B en ze ne [ 71 -4 3-2] 1, 6 – – C ar c. 1 A , H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 Be nz o[ a] pi re n / B en zo [a ]p ire ne [ 50 -3 2-8] 0, 00 2 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 Be nz yd yn a / B en zi di ne [ 92 -8 7-5] 0 0 – C ar c. 1 A , H 35 0 Be nz yn a / B en zi n ( ga so lin e) ek st ra kc yj na / e xt ra ct ion [ 80 30 -3 0-6] 50 0 15 00 – C ar c. 1 B, H 35 0 do l ak ie ró w / fo r v ar ni sh [ 80 52 -4 1-3] 30 0 90 0 – C ar c. 1 B, H 35 0 be nz yn a c ię żk a, h yd ro od sia rc zon a / n ap ht ha ( pe tr ol eu m ), hy dr od es ul fu ri ze d h eav y [ 64 74 2-82 -1 ] 30 0 90 0 – C ar c. 1 B, H 35 0 be nz yn a c ię żk a, o br ab ia na w od or em / n ap ht ha ( pe tr ol eu m ), h yd ro tr ea te d he av y [ 64 74 2-48 -9 ] 30 0 90 0 – C ar c. 1 B, H 35 0 Be ry l i j eg o z w ią zk i n ie or ga ni cz ne – w p rz el ic ze ni u n a B e / B er yl liu m an d i no rg an ic c om pou nd s, a s B e [ 74 40 -4 1-7] 0, 00 02 – – C ar c. 1 B, H 35 0 zw ią zk i b er yl u z w yją tk ie m g lin ok rz em ia nó w b er yl u i z w ią zk ów w ym ie ni on yc h w in ny m m ie jsc u w yk az u / b er yl liu m co m po un ds ex ce pt fo r a lu m in um b er yl liu m si lic ate s, an d fo r t ho se sp ec ifi ed el se w he re in th is A nn ex [– ] 0, 00 02 – – C ar c. 1 B, H 35 0 tle ne k b er yl u / b er yl liu m o xi de [ 13 04 -5 6-9] 0, 00 02 – – C ar c. 1 B, H 35 0
548 Su bs ta nc ja c he m ic zn a [ nr C A S] ( 3, 18 ) C he m ic al s [ C A S N o] ( 3, 18 ) N aj w yż sz e d opu sz cz al ne s tę że ni e ( 18 ) M ax im um a dm iss ib le c onc en tr at ion ( 18 ) Ro zp or zą dz en ie 1 27 2/2 00 8/ W E ( 3) Re gu la tion 1 27 2/2 00 8/ EC ( 3) N D S M AC (T W A) N D SC h M AC (S TE L) N D SP M AC (C ) su bs ta nc ja r ak ot w ór cz a ( 3) ca rc in og en ic s ub st anc e ( 3) su bs ta nc ja m ut ag en na ( 3) m ut ag en ic s ub st anc e ( 3) Br om oe te n / B ro m oe th yl en e [ 593 -6 0-2] 0, 4 – – C ar c. 1 B, H 35 0 Bi fe ny lo -4 -a m in a / 4 -A m in ob ip he ny l [ 92 -6 7-1] 0, 00 1 – – C ar c. 1 A , H 35 0 Bu ta -1 ,3 -d ie n / B ut a-1, 3-di en e [ 10 6-99 -0 ] 4, 4 – – C ar c. 1 A , H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 C hl or ek c hr om yl u / C hr om yl c hl or id e [ 14 97 7-61 -8 ] 0, 15 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 4-C hl or oa ni lin a / 4 -C hl or oa ni lin e [ 10 6-47 -8 ] 3 10 – C ar c. 1 B, H 35 0 2-C hl or obu ta -1 ,3 -d ie n / 2 -C hl or obu ta -1 ,3 -d ie ne [ 12 6-99 -8 ] 2 6 – C ar c. 1 B, H 35 0 1-C hl or o-2, 3-ep ok sy pr op an / 1 -C hl or o-2, 3-ep ox yp ro pa ne [ 10 6-89 -8 ] 1 – – C ar c. 1 B, H 35 0 C hl or oe te n / C hl or oe th yl en e [ 75 -0 1-4] 5 30 – C ar c. 1 A , H 35 0 C hl or o( fe ny lo )m et an / B en zy l c hl or id e [ 10 0-44 -7 ] 3 – – C ar c. 1 B, H 35 0 C hr om ia ny (V I) i d ic hr om ia ny (V I) – w p rz el ic ze ni u n a C r( V I) / / C hr om at e( V I) a nd d ic hr om at e( V I) – a s C r( V I) [ –] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1A , H 35 0 lub C ar c. 1B , H 35 0 C ar c. 1 A , H 35 0 o r C ar c. 1 B, H 35 0 ch ro m ia ny (V I) c yn ku ł ąc zn ie z c hr om ia ne m( V I) c yn ku -p ot as u / z inc ch ro m at es i nc lu di ng z inc p ot as siu m c hr om at e [ –] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 A , H 35 0 ch ro m ia n( V I) p ot as u / p ot as siu m c hr om at e [ 77 89 -0 0-6] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 A , H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 di ch ro m ia n( V I) a m on u / a m m on iu m d ic hr om at e [ 77 89 -0 9-5] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 di ch ro m ia n( V I) s od u / s od iu m d ic hr om at e [ 10 58 8-01 -9 ] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 di ch ro m ia n( V I) so du – d ih yd ra t / so di um d ich ro m at e, di hy dr at e [ 77 89 -1 2-0] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 ch ro m ia n( V I) w apn ia / c al ci um c hr om at e [ 13 76 5-19 -0 ] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 ch ro m ia n( V I) s tr on tu / s tr on tiu m c hr om at e [ 77 89 -0 6-2] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 ch ro m ia n( V I) c hr om u( II I) / c hr om iu m I II c hr om at e [ 24 61 3-89 -6 ] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 ch ro m ia n( V I) s od u / s od iu m c hr om at e [ 77 75 -1 1-3] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 ch ro m ia n( V I) n ik lu / n ic ke l c hr om at e [ 14 72 1-18 -7 ] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 A , H 35 0 Ta be la 1 . S ub st an cj e c he m ic zn e i p ył y s kl as yfi ko w an e j ak o r ak ot w ór cz e l ub m ut ag en ne , d la k tó ry ch u st al on o w ar to śc i n aj w yż sz yc h d op us zc za ln yc h s tę że ń ( 2, 3, 18 ) – c d. Ta ble 1 . C he m ic al s a nd d us ts c la ss ifi ed a s c ar ci no ge ns o r m ut ag en s, f or w hi ch m ax im um a dm iss ib le c on ce nt ra tio ns h av e b ee n e st ab lis he d ( 2, 3, 18 ) – c on t.
549 zw ią zk i c hr om u( V I) z w yj ąt ki em c hr om ia nu (V I) b ar u i z w ią zk ów w ym ie ni on yc h w i nn ym m ie jsc u w yk az u / c hr om iu m ( V I) c om pou nd s ex ce pt fo r b ar iu m c hr om at e, a nd fo r c om pou nd s s pe ci fie d e lse w he re in t hi s A nn ex [ –] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 ch ro m ia n( V I) p ot as u / p ot as siu m c hr om at e [ 77 89 -0 0-6] 0, 1 0, 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 D ib en zo [a ,h ]a nt ra ce n / D ib en z[ a, h] an th ra ce ne [ 53 -7 0-3] 0, 00 4 – – C ar c. 1 B, H 35 0 1, 2-D ib ro m oe ta n / 1 ,2 -D ib ro m oe th an e [ 10 6-93 -4 ] 0, 01 – – C ar c. 1 B, H 35 0 1, 2-D ic hl or oe ta n / 1 ,2 -D ic hl or oe th an e [ 10 7-06 -2 ] 50 – – C ar c. 1 B, H 35 0 2, 2’ -D ic hl or o-4, 4’-m et yl en o-di an ili na / 2 ,2 ’-D ic hl or o-4, 4’-m et hy le ne di an ili ne [ 10 1-14 -4 ] 0, 02 – – C ar c. 1 B, H 35 0 N ,N -D im et yl oh yd ra zy na / N ,N -D im et hy lh yd ra zi ne [ 57 -1 4-7] 0, 1 – – C ar c. 1 B, H 35 0 D in itr ot ol ue n – m ie sz an in a i zo m er ów / D in itr ot ol ue ne – m ix ed iso m er s [ 25 32 1-14 -6 ] 0, 33 – – C ar c. 1 B, H 35 0 Ep ok sy et an / E th yl en e o xi de [ 75 -2 1-8] 1 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 1, 2-Ep ok sy -3 -fe no ks yp ro pa n / 1 ,2 -E po xy -3 -p he no xy pr op an e [ 12 2-60 -1 ] 0, 6 3 – C ar c. 1 B, H 35 0 1, 2-Ep ok sy pr op an / 1 ,2 -E po xy pr op an e [ 75 -5 6-9] 9 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 2, 3-Ep ok sy pr op an ol / 2 ,3 -E po xy pr op an- 1-ol [ 55 6-52 -5 ] 6 – – C ar c. 1 B, H 35 0 Fe ny lo hy dr az yn a / P he ny lh yd ra zi ne [ 10 0-63 -0 ] 20 – – C ar c. 1 B, H 35 0 H ek sa ch lo ro be nz en / H ex ac hl or ob en ze ne [ 11 8-74 -1 ] 0, 5 – – C ar c. 1 B, H 35 0 H ek sa m et yl ot ri am id k w as u fo sfo ro w eg o( V ) / H ex am et hy lp ho sp ho ric tr ia m id e [ 68 0-31 -9 ] 0, 05 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 H yd ra zy na / H yd ra zi ne [ 30 2-01 -2 ] 0, 05 0, 1 – C ar c. 1 B, H 35 0 Iz op re n / I so pr en e [ 78 -7 9-5] 10 0 30 0 – C ar c. 1 B, H 35 0 K ad m i j eg o z w ią zk i n ie or ga ni cz ne – w p rz el ic ze ni u n a C d / C ad m iu m , m et al a nd i no rg an ic c om pou nd s a s C d [ 74 40 -4 3-9] C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0: fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – ka dm ( ni es am oz ap al ny ) / c ad m iu m ( non-p yr op ho ric ) [ 74 40 -4 3-9] C ar c. 1 B, H 35 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – flu or ek k ad m u( II ) / c ad m iu m flu or id e [ 77 90 -7 9-6] C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – –
550 Su bs ta nc ja c he m ic zn a [ nr C A S] ( 3, 18 ) C he m ic al s [ C A S N o] ( 3, 18 ) N aj w yż sz e d opu sz cz al ne s tę że ni e ( 18 ) M ax im um a dm iss ib le c onc en tr at ion ( 18 ) Ro zp or zą dz en ie 1 27 2/2 00 8/ W E ( 3) Re gu la tion 1 27 2/2 00 8/ EC ( 3) N D S M AC (T W A) N D SC h M AC (S TE L) N D SP M AC (C ) su bs ta nc ja r ak ot w ór cz a ( 3) ca rc in og en ic s ub st anc e ( 3) su bs ta nc ja m ut ag en na ( 3) m ut ag en ic s ub st anc e ( 3) ch lo re k k ad m u( II ) / c ad m iu m c hl or id e [ 10 10 8-64 -2 ] C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – sia rc za n k ad m u( II ) / c ad m iu m s ulp ha te [ 10 12 4-36 -4 ] C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – sia rc ze k k ad m u( II ) / c ad m iu m s ulp hi de [ 13 06 -2 3-6] C ar c. 1 B, H 35 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – ka dm ( sa m oz ap al ny ) / c ad m iu m p yr op ho ric [ 74 40 -4 3-9] C ar c. 1 B, H 35 0 fr ak cj a w dy ch al na / i nh al ab le f ra ct ion 0, 01 – – fr ak cj a r es pi ra bi ln a / r es pi ra bl e f ra ct ion 0, 00 2 – – K ar be nd az im / C ar be nd az im [ 10 60 5-21 -7 ] 10 – – M ut a. 1 B, H 34 0 o-A ni zy dy na / o-A ni sid in e [ 90 -0 4-0] 0, 5 1 – C ar c. 1 B, H 35 0 2-M et yl az ir yd yn a / 2 -M et hy la zi rid in e [ 75 -5 5-8] 4, 7 – – C ar c. 1 B, H 35 0 4, 4’-M et yl en od ia ni lin a / 4 ,4 ’-M et hy le ne di an ili ne [ 10 1-77 -9 ] 0, 08 – – C ar c. 1 B, H 35 0 2-N aft yl oa m in a / 2 -N ap ht hy la m in e [ 91 -5 9-8] 0 0 – C ar c. 1 A , H 35 0 N ik ie l i j eg o z w ią zk i z w yj ąt ki em t et ra ka rb on yl ku n ik lu – w p rz el ic ze ni u n a N i / N ic ke l a nd i ts c om pou nd s e xc ep t fo r n ic ke l ca rb on yl , a s N i [ 74 40 -0 2-0] 0, 25 – – tle ne k n ik lu (I I) / n ic ke l(I I) o xi de [ 13 13 -9 9-1] 0, 25 – – C ar c. 1 A , H 35 0 tle ne k n ik lu (I V ) / n ic ke l(I V ) o xi de [ 12 03 5-36 -8 ] 0, 25 – – C ar c. 1 A , H 35 0 tr itl en ek d in ik lu / d in ic ke l t rio xi de [ 13 14 -0 6-3] 0, 25 – – C ar c. 1 A , H 35 0 sia rc ze k n ik lu (I I) / n ic ke l s ulp hi de [ 16 81 2-54 -7 ] 0, 25 – – C ar c. 1 A , H 35 0 di sia rc ze k t ri ni kl u / t ri ni ck el d isu lp hi de [ 12 03 5-72 -2 ] 0, 25 – – C ar c. 1 A , H 35 0 Ta be la 1 . S ub st an cj e c he m ic zn e i p ył y s kl as yfi ko w an e j ak o r ak ot w ór cz e l ub m ut ag en ne , d la k tó ry ch u st al on o w ar to śc i n aj w yż sz yc h d op us zc za ln yc h s tę że ń ( 2, 3, 18 ) – c d. Ta ble 1 . C he m ic al s a nd d us ts c la ss ifi ed a s c ar ci no ge ns o r m ut ag en s, f or w hi ch m ax im um a dm iss ib le c on ce nt ra tio ns h av e b ee n e st ab lis he d ( 2, 3, 18 ) – c on t.
551 2-N itr ot ol ue n / 2 -N itr ot ol ue ne [ 88 -7 2-2] 11 – – C ar c. 1 B, H 35 0 M ut a. 1 B, H 34 0 Pr op an o-3-l ak ton / 1 ,3 -P ro pi ol ac ton e [ 57 -5 7-8] 1 – – C ar c. 1 B, H 35 0 Si ar cz an (V I) d im et yl u / D im et hy l s ulp ha te [ 77 -7 8-1] 0, 5 1 – C ar c. 1 B, H 35 0 2-To lil oa m in a / 2 -A m in ot ol ue ne [ 95 -5 3-4] 3 – – C ar c. 1 B, H 35 0 To lu en o-2, 4-di am in a / 2 ,4 -T ol ue ne di am in e [ 95 -8 0-7] 0, 04 0. 1 – C ar c. 1 B, H 35 0 Tr ic hl or oe ty le n / T ric hl or oe th yl en e [ 79 -0 1-6] 50 10 0 – C ar c. 1 B, H 35 0 1,2,3-T ric hlo ro pr op an / 1,2,3-T ric hlo ro pr op an e [96-18-4] 7 – – C ar c. 1 B, H 35 0 W iel op ier śc ien io we w ęg lo wo do ry ar om at yc zn e ( W W A ) – ja ko su m a i lo cz yn ów stę że ń i w sp ół cz yn ni kó w ra ko tw ór cz oś ci dl a 9 ra ko tw ór cz yc h W W A 1 / / P ol ya ro m at ic hy dr oc ar bo ns (P A H ) – as th e s um o f t he co nc en tra tio n pr od uc ts an d ca rc in og en ic co effi cie nt s f or 9 ca rc in og en ic PA H 1 [– ] 0,002 – – Ca rc . 1 A lu b 1B , H 35 0 Ca rc . 1 A or 1B , H 35 0 benzo[ a]p yr en / b enzo[ a]p yr en e [50-32-8] Ca rc . 1 B, H 35 0 M ut a. 1B , H340 benzo[ k]fl uo ra nt en / b enzo[ k]fl uo ra nt hen e [207-08-9] Ca rc . 1 B, H 35 0 chr yzen / c hr ys en e [218-01-9] Ca rc . 1 B, H 35 0 Pyły za w iera jące azb es t (j eden l ub w ię cej r odza jó w azb es tu w ymienio ny ch po niżej) / D us ts co nt ainin g a sb es tos (o ne o r m or e t yp es o f a sb es tos d us ts na m ed b elo w ) Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – ak ty no lit / ac tin oli te [77536-66-4] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – gr uen er yt (a m ozyt) / g ruen er ite (a m osi te) [12172-73-5] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – an to fil lit / a nt ho ph yl lit e [77536-67-5] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 1 W ar to śc i w sp ół cz yn ni kó w r ak ot w ór cz oś ci d la 9 W W A s ą na st ęp uj ąc e: di be nz o[ a, h] an tr ac en – 5 , b en zo [a ]p yr en – 1 , b en zo [a ]a nt ra ce n – 0, 1; be nz o[ b] flu or an te n – 0, 1; be nz o[ k] flu or an te n – 0, 1; in de no [1 ,2 ,3 -c ,d ]p ire n – 0, 1; an tr a-ce n – 0, 01 ; b en zo [g ,h ,i] pe ry le n – 0, 01 ; c hr yz en – 0 ,0 1 / Th e c ar ci no ge ni c c oe ffi ci en ts (k ) v al ue s f or 9 P A H a re : f or d ib en zo [a ,h ]a nt hr ac en e – 5 , b en zo [a ]p yr en e – 1 , b en zo [a ]a nt hr ac en e – 0 .1, b en zo [b ]fl uo ra nt he ne – 0 .1, b en zo [k ]fl uo ra n-th en e – 0 .1, in de ne [1 ,2 ,3 -c ,d ]p yr en e – 0 .1, a nt hr ac en e – 0 .0 1, be nz o[ g, h, i]p er yl en e – 0 .0 1, ch ry se ne – 0 .0 1.
552 Su bs ta nc ja c he m ic zn a [ nr C A S] ( 3, 18 ) C he m ic al s [ C A S N o] ( 3, 18 ) N aj w yż sz e d opu sz cz al ne s tę że ni e ( 18 ) M ax im um a dm iss ib le c onc en tr at ion ( 18 ) Ro zp or zą dz en ie 1 27 2/2 00 8/ W E ( 3) Re gu la tion 1 27 2/2 00 8/ EC ( 3) N D S M AC (T W A) N D SC h M AC (S TE L) N D SP M AC (C ) su bs ta nc ja r ak ot w ór cz a ( 3) ca rc in og en ic s ub st anc e ( 3) su bs ta nc ja m ut ag en na ( 3) m ut ag en ic s ub st anc e ( 3) chr yzo ty l / c hr ys ot ile [12001-29-5] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – kr ok ydo lit / cr ocido lit e [12001-28-4] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – trem oli t / t rem oli te [77536-68-6] Ca rc . 1 A, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 0,5 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – Py ły sz tu cz ny ch w łó ki en m in er al ny ch / A rt ifici al min era l fi ber d us t [ –] pyły szt uczn yc h włó kien min era ln yc h z w yj ąt kiem włó kien cera miczn yc h / / a rt ifici al min era l fi ber d us ts ex cep t f or cera mic fi ber s Ca rc . 1 B, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 2 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 1 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – pyły włó kien cera miczn yc h / cera mic fi ber d us ts* Ca rc . 1 B, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 1 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,5 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – pyły włó kien cera miczn yc h w miesza ninie z inn ymi szt uczn ymi włó kn ami min era ln ymi / mixt ur e o f cera mic fi ber d us t w ith o th er a rt ifici al min era l fib er s (MMMF) Ca rc . 1 B, H 35 0 fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 1 – – włó kn a r es pira bi ln e / r es pira ble fi ber s 0,5 włó kn a/cm 3 fib er s/cm 3 – – Ta be la 1 . S ub st an cj e c he m ic zn e i p ył y s kl as yfi ko w an e j ak o r ak ot w ór cz e l ub m ut ag en ne , d la k tó ry ch u st al on o w ar to śc i n aj w yż sz yc h d op us zc za ln yc h s tę że ń ( 2, 3, 18 ) – c d. Ta ble 1 . C he m ic al s a nd d us ts c la ss ifi ed a s c ar ci no ge ns o r m ut ag en s, f or w hi ch m ax im um a dm iss ib le c on ce nt ra tio ns h av e b ee n e st ab lis he d ( 2, 3, 18 ) – c on t.
553 Pyły dr ew na / W oo d d us ts [–] pyły dr ew na z w yj ąt kiem p yłó w dr ew na t wa rdeg o, t ak ieg o j ak b uk i d ąb / w oo d d us t ex cep t f or h ar dw oo d d us ts, s uc h a s b ee ch a nd o ak fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 4 – – pyły dr ew na t wa rdeg o, t ak ieg o j ak b uk i d ąb / h ar dw oo d d us ts s uc h a s b ee ch an d o ak pr oces t ec hn olog iczn y, w k tó ry m uwa lni aj ą się s ubs ta nc je ra ko tw ór cze l ub m ut ag enn e; prace zw iąza ne z n arażeniem na p ył dr ew na t wa rdeg o / t he te chn olog ic al p ro ces s w ith th e r ele as e o f c ar cin og en s a nd m ut ag en s; w or k in vo lv in g exp os ur e to h ar dw oo d d us t (2) fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 2 – – pyły dr ew na miesza ne za w iera jące p ył dr ew na t wa rdeg o, t ak ieg o j ak b uk i d ąb / mixt ur e o f w oo d d us ts co nt ainin g h ar dw oo d d us ts, s uc h a s b ee ch a nd oa k pr oces t ec hn olog iczn y, w k tó ry m uwa lni aj ą się s ubs ta nc je ra ko tw ór cze l ub m ut ag enn e; prace zw iąza ne z n arażeniem na p ył dr ew na t wa rdeg o / t he te chn olog ic al p ro ces s w ith th e r ele as e o f c ar cin og en s a nd m ut ag en s; w or k in vo lv in g exp os ur e to h ar dw oo d d us t (2) fra kc ja w dy ch aln a / in ha la ble f rac tio n 2 – – Su bs ta nc ja ra ko tw ór cz a – to su bs ta nc ja lu b m ie sz an in a s ub st an cj i p ow od uj ąc yc h po w st an ie ra ka lu b zw ię ks za ją cyc h cz ęs to tli w oś ć j eg o w ys tę po w an ia . S ub st an cj e, kt ór e s po w od ow ał y p ow st an ie no w ot w or ów ła go dn yc h i z ło śli w yc h w e w ła śc iw ie pr ze pr ow ad zo nyc h ba da ni ac h do św ia dc za ln yc h na zw ie rz ęt ac h, uw aż a się ró w ni eż za su bs ta nc je , c o do kt ór yc h is tn ie je do m ni em an ie lu b po de jrz en ie , ż e są ra ko tw ór cz e dl a cz ło w ie ka , o ile ni e m a pr ze ko nu ją cyc h do w od ów na to , ż e m ec ha ni zm po w st aw an ia no w ot w or u ni e m a zn ac ze ni a dl a lu dz i ( 3) / C ar ci no ge ni c s ub st an ce – a su bs ta nc e o r a m ix tu re of su bs ta nc es th at in du ce ca nc er or in cr ea se its in ci de nc e. Su bs ta nc es th at ha ve in du ce d be ni gn an d m al ig na nt tu m or s i n w el l-p er fo rm ed ex pe ri m en ta l s tu di es on an im al s a re al so co ns id er ed pr es um ed or su sp ec te d hu m an ca rc in og en s u nl es s t he re is st ro ng ev id en ce th at th e m ec ha ni sm of tu m or fo rm at io n is no t r el ev an t to h um an s ( 3) . C ar c. 1A – su bs ta nc ja ra ko tw ór cz a k at eg or ii 1A – su bs ta nc ja m a p ot en cj al ne dz ia ła ni e r ak ot w ór cz e d la lu dz i, pr zy cz ym do w od y pr ze m aw ia ją ce za da ną kl as yfi ka cj ą o pi er aj ą s ię pr ze de w sz ys tk im na da nyc h do tyc zą cyc h lu dz i ( 3) / / C ar ci no ge ni c s ub st an ce C at eg or y 1 A – a s ub st an ce k no w n t o h av e c ar ci no ge ni c p ot en tia l f or h um an s, c la ss ifi ca tio n i s l ar ge ly b as ed o n h um an e vi de nc e ( 3) . C ar c. 1B – su bs ta nc ja ra ko tw ór cz a ka te go ri i 1B – su bs ta nc ja , k tó ra m a po te nc ja ln e dz ia ła ni e ra ko tw ór cz e dl a lu dz i, pr zy cz ym kl as yfi ka cj a op ie ra się na ba da ni ac h pr ze pr ow ad zo nyc h na zw ie rz ęt ac h (3 ) / C ar ci no ge ni c su bs ta nc e C at eg or y 1B – a s ub st an ce p re su m ed t o h av e c ar ci no ge ni c p ot en tia l f or h um an s, c la ss ifi ca tio n i s l ar ge ly b as ed o n a ni m al e vi de nc e ( 3) . Su bs ta nc ja m ut ag en na – su bs ta nc ja lu b m ie sz an in y su bs ta nc ji po w od uj ąc e z w ię ks zo ne w ys tę po w an ie m ut ac ji w po pu la cj ac h ko m ór ek lu b or ga ni zm ów (3 ) / M ut ag en ic su bs ta nc e – a s ub st an ce or a m ix tu re of su bs ta nc es gi vi ng ri se to a n i nc re as ed o cc ur re nc e o f m ut at io ns i n p op ul at io ns o f c el ls a nd /o r o rg an ism s ( 3) . M ut a. 1B – k la sy fik ac ja w k at eg or ii 1B o pa rt a j es t n a / C la ss ifi ca tio n i n M ut a. C at eg or y 1B i s b as ed o n: − p oz yt yw ny m w yn ik u/ w yn ik ac h b ad ań d zi ed zi cz ne j m ut ag en no śc i k om ór ek r oz ro dc zyc h s sa kó w in v iv o; lu b / p os iti ve r es ul t(s ) f ro m in v iv o h er ita bl e g er m c el l m ut ag en ic ity t es ts i n m am m al s; o r − po zy ty w ny m w yn ik u/ w yn ik ac h ba da ń m ut ag en no śc i k om ór ek so m at yc zn yc h ss ak ów in vi vo , w po łą cz en iu z p ew ny m i d ow od am i n a t o, iż su bs ta nc ja m oż e p ot en cj al ni e p ow od ow ać m ut ac je ko m ór ek ro zr od cz yc h. Te do w od y na po pa rc ie m oż na uz ys ka ć z ba da ń m ut ag en no śc i/g en ot ok syc zn oś ci ko m ór ek ro zr od cz yc h in vi vo lu b po pr ze z w yk az an ie zd ol no śc i s ub st an cj i lu b je j m et ab ol itu /-ów do w ch od ze ni a w in te ra kc ję z m at er ia łe m ge ne tyc zn ym ko m ór ek ro zr od cz yc h; lu b / p os iti ve re su lt( s) fr om in vi vo so m at ic ce ll m ut ag en ic ity te st s i n m am m al s, in co m bi na tio n w ith so m e e vi de nc e t ha t t he su bs ta nc e h as po te nt ia l t o ca us e m ut at io ns to ge rm ce lls . I t i s p os sib le to de ri ve th is su pp or tin g ev id en ce f ro m m ut ag en ic ity /g en ot ox ic ity t es ts i n g er m c el ls in v iv o, o r b y d em on st ra tin g t he a bi lit y o f t he s ub st an ce o r i ts m et ab ol ite (s) t o i nt er ac t w ith t he g en et ic m at er ia l o f g er m c el ls; o r − po zy ty w nyc h w yn ik ac h z ba da ń w yk az uj ąc yc h sk ut ki m ut ag en ne w ko m ór ka ch ro zr od cz yc h u lu dz i b ez w yk az yw an ia , ż e są to zm ia ny dz ie dz ic zn e; na pr zy kł ad , w zr os t c zę st ot liw oś ci w ys tę po w an ia an eu pl oi di ów w m ęs ki ch ko m ór ka ch ro zr od cz yc h u os ób na ra żo nyc h na dz ia ła ni e s ub st an cj i ( 3) / p os iti ve re su lts fr om te st s s ho w in g m ut ag en ic eff ec ts in th e g er m ce lls of hu m an s, w ith ou t d em on st ra tio n of tr an sm is sio n to pr og en y; fo r e xa m pl e, an in cr ea se in t he f re qu en cy o f a ne up lo id es i n s pe rm c el ls o f e xp os ed p eo pl e ( 3) . Fr ak cj a w dyc ha ln a – fr ak cj a a er oz olu w ni ka ją ca pr ze z n os i u st a, kt ór a p o zd ep on ow an iu w dr og ac h od de ch ow yc h st w ar za za gr oż en ie dl a z dr ow ia (1 8) / I nh al ab le fr ac tio n – th e f ra ct io n of ae ro so l p en et ra tin g th ro ug h th e n os e a nd m ou th t ha t i s h az ar do us t o h ea lth w he n d ep os ite d i n t he r es pi ra to ry t ra ct ( 18 ).
554 Ta be la 2 . D op us zc za ln e s tę że ni e s ub st an cj i l ub j ej me ta bo lit ów w m at er ia le b io lo gi cz ny m ( D SB ) z al ec an e p rz ez M ię dz yr es or to w ą K om isj ę d s. N D S i N D N dl a s ub st an cj i r ak ot w ór cz yc h l ub m ut ag en ny ch ( 20 ), d la k tó ry ch u st al on o w ar to śc i n aj w yż sz yc h d op us zc za ln yc h s tę że ń ( 18 ) Ta ble 2 . B io lo gi ca l l im it v al ue s o f t he s ub st an ce o r i ts me ta bo lit es ( BL V ) r ec om me nd ed b y t he I nt er de pa rt me nt al C om m iss io n f or M ax im um A dm iss ib le C on ce nt ra tio ns an d I nt en sit ie s f or A ge nt s H ar m fu l t o H ea lth i n t he W or k E nv iro nme nt f or c ar ci no ge ns o r m ut ag en s ( 20 ), f or w hi ch M AC s h av e b ee n e st ab lis he d ( 18 ) Su bs ta nc ja w chła ni an a Abs orb ed s ubs ta nce Su bs ta nc ja o zn acza na A na lyze d s ubs ta nce M at er iał bio log iczn y Bio log ic al m at er ia ls W ar un ki po biera ni a m at er iału do b ad ań C on di tio ns f or co lle ct io n o f t he tes t m at er ia l W ar toś ci p ra w idło w e be z n arażeni a za w odo w eg o N or m al va lue w ith ou t o cc up at io na l exp os ur e DS B BL V U wa gi N ot es Be nz en / Be nz en e kwa s S -fen ylo-m er ka pt ur ow y (S -PMA) / S-p hen ylm er -c ap tur ic acid m ocz / ur in e a kwa s S -fen ylo-m er ka p-tur ow y ( S-PMA) / / S-p hen ylm er -ca pt ur ic acid < 2 µg/g* kr ea ty nin y / cr ea tinin e 25 µg/g k re at ynin y / / cr ea tinin e * u os ób niep al ąc yc h / f or n on-sm ok er s kwa s t ra ns ,tr ans -m uk on ow y (t,t -MA) / t,t-M uco nic acid m ocz / ur in e a kwa s t ra ns ,tr ans--m uk on ow y (t,t -MA) / t,t-M uco nic acid < 0, 15 m g/ g* kr ea ty ni ny / cr ea tin in e 0,5 m g/g k re at ynin y / / cr ea tinin e * u os ób niep al ąc yc h / f or n on-sm ok er s Fr ak cj a r es pi ra bi ln a – fr ak cj a a er oz olu w ni ka ją ca do dr óg od de ch ow yc h, kt ór a s tw ar za za gr oż en ie dl a z dr ow ia po zd ep on ow an iu w ob sz ar ze w ym ia ny ga zo w ej (1 8) / R es pi ra bl e f ra ct io n – th e f ra ct io n of ae ro so l p en et ra tin g in to th e re sp ir at or y t ra ct t ha t i s h az ar do us t o h ea lth w he n d ep os ite d i n t he g as -e xc ha ng e r eg io n ( 18 ). W łó kn a re sp ir ab iln e – w łó kn a o dł ug oś ci po w yż ej 5 μm , o m ak sy m al ne j ś re dn ic y po ni że j 3 μm i o st os un ku dł ug oś ci do śr ed ni cy > 3 (1 8) / R es pi ra bl e fi be rs – fib er s m or e t ha n 5 μm lo ng w ith th e m ax im um di am et er be lo w 3 μm , th e p ro po rt io n l en gt h t o d ia m et er > 3 ( 18 ). * O gn io tr w ał e w łó kn a ce ra m ic zn e d o sp ec ja ln yc h ce ló w z w yj ąt ki em w ym ie ni on yc h w in ny m m ie jsc u w yk az u [s yn te tyc zn e w łó kn a ce ra m ic zn e ( kr ze m ia no w e) be z o kr eś lo ne j o ri en ta cj i z za w ar to śc ią tle nk ów al ka lic zn yc h i m et al i zi em al ka lic zn yc h (N a2 O +K 2 O +C aO +M gO +B aO ) ≤ 18 % w ag ow o] (1 8) / R ef ra ct or y ce ra m ic fib er s f or sp ec ifi c pu rp os es ot he r t ha n th os e sp ec ifi ed el se w he re in th is lis t [ sy nt he tic m an -m ad e vi tr eo us (s ili ca te ) fi be rs w ith ra nd om or ie nt at io n w ith a lk al in e ox id e a nd a lk al i e ar th ox id e ( N a2 O + K 2 O + C aO + M gO + B aO ) ≤ 1 8% b y w ei gh t] ( 18 ). H 34 0 – m oż e p ow od ow ać w ad y g en et yc zn e ( 3) / m ay c au se g en et ic d ef ec ts ( 3) . H 35 0 – m oż e p ow od ow ać r ak a ( 3) / m ay c au se c an ce r ( 3) . N D S – na jw yż sz e d op us zc za ln e s tę że ni e, w ar to ść śr ed ni a w aż on a s tę że ni a, kt ór eg o od dz ia ły w an ie na pr ac ow ni ka w ci ąg u 8-go dz in ne go do bo w eg o i p rz ec ię tn eg o ty go dn io w eg o w ym ia ru cz as u pr ac y, ok re ślo ne go w K od ek sie pr ac y, pr ac y pr ze z o kr es je go ak ty w no śc i z aw od ow ej ni e p ow in no sp ow od ow ać uj em nyc h zm ia n w je go st an ie zd ro w ia or az w st an ie zd ro w ia je go pr zy sz łyc h po ko le ń (1 8) / M AC (T W A ) – M ax im um A dm is sib le C on ce nt ra tio n, th e t im e-w ei gh te d av er ag e c on ce nt ra tio n fo r a co nv en tio na l 8 -h w or kd ay an d a w or kw ee k de fin ed in th e L ab ou r C od e, to w hi ch w or ke rs m ay be ex po se d du ri ng th ei r w ho le w or ki ng lif e, w ith ou t a ny ad ve rs e e ffe ct s o n th ei r h ea lth (a lso w he n re tir ed ) o r t ha t o f t he n ex t g en er at io ns ( 18 ). N D SC h – na jw yż sz e d op us zc za ln e s tę że ni e c hw ilo w e, w ar to ść śr ed ni a s tę że ni a, kt ór a n ie po w in no sp ow od ow ać uj em nyc h zm ia n w st an ie zd ro w ia pr ac ow ni ka , j eż el i w ys tę pu je w śr od ow isk u pr ac y n ie dł uż ej ni ż 1 5 m in ut i n ie cz ę-śc ie j n iż 2 ra zy w cz as ie zm ia ny ro bo cz ej , w od st ęp ie cz as u ni e k ró ts zy m ni ż 1 go dz in a / M AC (S TE L) – M ax im um A dm is sib le Sh or t-T er m C on ce nt ra tio n, th e s ho rt -t er m ex po su re lim it is an av er ag e c on ce nt ra tio n, to w hi ch w or ke rs m ay b e e xp os ed w ith ou t a ny a dv er se h ea lth e ffe ct s i f i t d oe s n ot l as t l on ge r t ha n 1 5 m a nd d oe s n ot o cc ur m or e o fte n t ha n t w ic e d ur in g a w or kd ay , a t i nt er va ls n ot s ho rt er t ha n 1 h ( 18 ). N D SP – na jw yż sz e d op us zc za ln e s tę że ni e p uł ap ow e, st ęż en ie , k tó re ze w zg lę du na za gr oż en ie zd ro w ia lu b życ ia ni e m oż e b yć w śr od ow isk u pr ac y pr ze kr oc zo ne w ża dn ym m om en ci e ( 18 ) / M AC (C ) – M ax im um A dm is sib le C ei lin g C on ce nt ra tio n, c ei lin g c on ce nt ra tio n, w hi ch b ec au se o f t he t hr ea t t o w or ke rs ’ h ea lth o r l ife , s ho ul d n ev er b e e xc ee de d ( 18 ).
555 A rs en i nie or ga niczn e zw iązk i a rs en u / / A rs enic a nd in or ga nic co m po un ds ar se n + kw as m on om et yl oa rs en ow y ( M M A ) + kw as d im et yl oa rs en ow y ( D M A ) / / a rs enic + m on om et hy la rs onic acid + dim et hy la rsinic acid m ocz / ur in e b A rs en + MMA + D MA < 10 µg/l 35 µg/l w p rze liczeni u na śr edni ą g ęs toś ć m oczu: 1,024 / 35 µg/l exp res se d in m edi um ur in e den sit y: 1.024 oz na cz en ia na leż y w yk on yw ać z za sto so wa ni em m et od u m oż liw iaj ąc yc h eli m in ac ję wp ły wu or ga ni cz ny ch zw iąz kó w ar se nu o be cn yc h w ow oc ac h m or za (j ak n p. ar se no be ta in a) / de te rm in at io n sh ou ld be p er fo rm ed u sin g t he m et ho ds fo r e lim in at in g th e i nfl ue nc e o f o rg an ic ar se ni c c om po un ds p re se nt in th e „ Se af oo d” (e .g. ar se no be ta in e) Chr om(VI) / / C hr omi um(VI) chr om / c hr omi um(VI) m ocz / ur in e e ok. 1 µg/g k re at ynin y / / a bo ut 1 µg/g cr ea tinin e 10 µg/g k re at ynin y / / cr ea tinin e ocen a w chła ni ani a w d an ym dni u n a p od sta w ie ró żnic y s tę żeń / a bs or pt io n ra te o n a g iv en d ay ba se d o n t he diff er en ce in co ncen tra tio ns Zw iązk i r ozp uszcza ln e w w odzie w ys tęp uj ące w d ym ac h / W at er -so lu ble f um e m ocz / ur in e b 30 µg/g k re at ynin y / / cr ea tinin e oc en a d aw ki sk um ul ow an ej; w o bu p rz yp ad ka ch po da ny sp os ób in te rp re ta cji o dn os i s ię jed yn ie do o só b pr ze w lek le na ra żo ny ch ; u o só b ro zp oc zy na ją cy ch p ra cę lu b po w ra ca ją cy ch d o pr ac y po d łu żs ze j p rz er w ie stę że ni a m og ą b yć zn ac zn ie m ni ejs ze / as se ss m en t o f c um ul at iv e d os e; in b ot h ca se s t he in te rp re ta tio n ap pl ies o nl y t o pe op le ch ro ni ca lly ex po se d; in p eo pl e e nt er in g or re tu rn in g to w or k aft er a lo ng in te rv al, th e c on ce nt ra tio ns ca n be m uc h lo we r Kadm i j eg o zw iązk i nie or ga niczn e / / C admi um a nd i ts in or ga nic co m po un ds kadm / c admi um m ocz / ur in e c śr ednio / av era ge < 0,5 µg/g kr ea ty nin y / cr ea tinin e 5 µg/g k re at ynin y / / cr ea tinin e pa lenie p ap ier os ów p ow od uj e 2–3-k ro tn e zw ię kszenie s tę żeń kadm u w e k rw i i w m oczu os ób nien arażo ny ch za w odo w o / sm ok in g c au ses a 2–3-f old in cr ea se in c admi um co ncen tra tio ns in t he b lo od a nd ur in e o f s ub je cts n ot exp os ed occ up at io na lly kr ew / b lo od c śr ednio 0,5 µg kadm u/l kr w i / a vera ge 0.5 µg cadmi um/l b lo od 5 µg kadm u/l k rw i / / 5 µg c admi um/l b lo od Tr ic hlo ro et en / / T ric hlo ro et hy len e kwa s t ric hlo ro oc to w y / / t ric hlo ro acet ic acid m ocz / ur in e b 20 m g k wa su tr ic hlo ro oc to w eg o/l m oczu / 20 m g tr ic hlo ro acet ic acid/l ur in e – D SB – d op us zc za ln e s tę że ni e w m at er ia le b io lo gi cz ny m / B LV – b io lo gi ca l l im its v alu e. a – p ró bk a p ob ie ra na j ed no ra zo w o p od k on ie c e ks po zyc ji d zi en ne j w d ow ol ny m d niu / s am pl ed o nc e a t t he e nd o f d ai ly e xp os ur e i n a ny g iv en d ay . b – p ró bk a p ob ie ra na j ed no ra zo w o p od k on ie c e ks po zyc ji d zi en ne j w k oń cu t yg od ni a p ra cy / s am pl ed o nc e a t t he e nd o f d ai ly e xp os ur e a t t he e nd o f t he w or k w ee k. c – p ró bk a p ob ie ra na j ed no ra zo w o n ie w cz eś ni ej n iż p o m ie sią cu o d r oz po cz ęc ia p ra cy w n ar aż en iu / s am pl ed o nc e n ot e ar lie r t ha n o ne m on th a fte r s ta rt in g w or k i n e xp os ur e. d – w p rz yp ad ku o bl ic za ni a s zy bk oś ci w yd al an ia z m oc ze m o k. 2 g od z. p rz ed p ob ra ni em w ła śc iw ej p ró bk i m oc zu , w c elu o pr óż ni en ia p ęc he rz a m oc zo w eg o, p ob ie ra s ię d od at ko w ą p ró bk ę, k tó re j s ię n ie a na liz uj e; n ot uj e s ię c za s, ja ki u pł yn ął m ię dz y p ob ra ni em o by dw u p ró be k m oc zu / w he n c al cu la tin g t he r at e o f e xc re tio n w ith u ri ne , a bo ut 2 h p ri or t o t ak in g u ri ne s am pl es , i n o rd er t o e m pt y t he b la dd er , a n a dd iti on al s am pl e i s c ol le ct ed , b ut n ot a na ly se d; th e t im e b et w ee n t ak in g t he t w o s am pl es o f u ri ne i s e vi de nc ed . e – d w uk ro tn e p ob ra ni e p ró bk i m oc zu : p rz ed r oz po cz ęc ie m z m ia ny i p o j ej z ak oń cz en iu / u ri ne s am pl ed t w ic e: b ef or e a nd a fte r t he s hi ft. * U o só b n ie pa lą cyc h / I n n on -s m ok er s.
556 J. Skowroń, S. Czerczak Nr 4 WYTYCZNE SZACOWANIA
RYZYKA ZDROWOTNEGO DLA CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH
Żeby ułatwić pracodawcom i służbom nadzoru nad wa-runkami pracy identyfikację czynników rakotwórczych oraz ilościową ocenę ryzyka zdrowotnego dla pracowni-ków, którzy mają kontakt z czynnikami rakotwórczymi, w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi opracowano i wydano „Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych”. Do opra-cowania wytycznych powołano zespół specjalistów.
Zakres tematyczny wytycznych dla poszczególnych czynników rakotwórczych obejmuje dane dotyczące ich właściwości fizykochemicznych, występowania, za-stosowania, narażenia pracowników na dany czynnik, działania biologicznego, dróg wchłaniania, toksyczno-ści ostrej, toksycznotoksyczno-ści przewlekłej, działania toksycz-nego na zwierzęta, dowodów działania rakotwórczego, działania rakotwórczego na ludzi, działania rakotwór-czego na zwierzęta, działania mutagennego, działania teratogennego, wpływu na rozrodczość, jakościowej oceny rakotwórczości (w tym umiejscowienia nowo-tworu), ilościowej oceny rakotwórczości oraz normaty-wów higienicznych. Wymieniona wyżej publikacja jest przeznaczona dla pracodawców, pracowników i służb nadzoru nad warunkami pracy (23).
W ostatnich latach opracowywano wytyczne dla substancji chemicznych zaklasyfikowanych jako rako-twórcze kategorii 1A i 1B oraz umieszczonych w wyka-zie substancji stwarzających zagrożenie (tabela 3.1 za-łącznika VI Rozporządzenia Parlamentu Europejskie-go i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania sub-stancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrekty-wy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające roz-porządzenie (WE) nr 1907/2006 (DzUrz WE L 353/2 z 31 grudnia 2008 r. z późn. zm.) (3). Do maja 2013 r. wydano 29 numerów „Wytycznych…” dla 127 czynni-ków rakotwórych (23).
DOPUSZCZALNE STĘŻENIA
DLA CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH
W ŚWIETLE USTAWODAWSTWA EUROPEJSKIEGO
Proces harmonizacji wartości normatywów higie-nicznych w państwach UE rozpoczął się od ustalenia indykatywnych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego (indicative occupational exposure limit values – IOELV) przez Komitet Naukowy
ds. Dopusz-czalnych Norm Zawodowego Narażenia na Oddzia-ływanie Czynników Chemicznych w Pracy (Scien-tific Committee for Occupational Exposure Limits to Chemical Agents – SCOEL). Wartości IOELV są zdrowotnymi, niewiążącymi wartościami, które ustalono w oparciu o najnowsze dane naukowe, uwzględniającymi dostępność technik pomiarowych. Określają one poziomy progowe narażenia, poni-żej których nie oczekuje się wystąpienia szkodliwych skutków oddziaływania danej substancji. Są one ko-nieczne do określenia i oceny zagrożenia przez pra-codawcę zgodnie z art. 4 Dyrektywy 98/24/WE (24). Wartości IOELV substancji chemicznych są ujęte w Dyrektywach 91/322/EWG (25), 2000/39/WE (26), 2006/15/WE (27) oraz 2009/161/WE (28).
Ustalenie wartości IOELV dla substancji rakotwór-czej lub mutagennej uzależniono w SCOEL od sposobu (rodzaju) i mechanizmu jej działania rakotwórczego, czyli od tego, czy substancja ma działanie genotoksycz-ne, czy tego działania nie wykazuje. Biorąc pod uwagę to działanie, podzielono związki rakotwórcze na nastę-pujące grupy:
(A) Genotoksyczne kancerogeny bez wartości do-puszczalnej – ocena ryzyka z zastosowaniem modelu liniowego ekstrapolacji wyników badań ze zwierząt (duże dawki) na ludzi (małe dawki) (linear non-thre-shold model – LNT), np. 1,3-butadien, chlorek winylu i siarczan dimetylu.
(B) Genotoksyczne kancerogeny, dla których istnie-jące dane są niewystarczaistnie-jące do zastosowania mode-lu LNT, np. akrylonitryl, benzen, naftalen i pyły drewna. (C) Genotoksyczne kancerogeny, dla których moż-na ustalić praktyczną wartość dopuszczalną moż-na podsta-wie istniejących danych, np. formaldehyd, octan wi-nylu, nitrobenzen, pirydyna, krzemionka krystaliczna i ołów.
(D) Kancerogeny niedziałające genotoksycznie i nie-oddziałujące na DNA, dla których można ustalić war-tość dopuszczalną na podstawie wartości NOAEL (no observable adverse effect level – poziom niewywo-łujący dających się zaobserwować szkodliwych skut-ków), np. tetrachlorek węgla i chloroform.
W Komitecie Naukowym ds. Dopuszczalnych Norm Zawodowego Narażenia na Oddziaływanie Czynni-ków Chemicznych w Pracy (SCOEL) ustala się war- tości OEL dla związków z grupy C i D (29).
Dla niektórych substancji rakotwórczych i/lub mu-tagennych na poziomie prawnym Wspólnoty Europej-skiej ustalono wartości wiążące BOELV (binding occu-pational exposure limit values) w oparciu o najnowsze
