Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo – dumny mieszkaniec parków Wrocławia | Monika Pietraszko | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
117
KR
Ó
TK
O
NA
UK
A
SZK
OŁA
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017 Kozioróg dębosz jest jednym z największych
chrząszczy, które możemy spotkać w naszym kraju. Ga-tunek ten jest przedstawicielem rodziny kózkowatych Cerambycidae – chrząszczy o charakterystycznych dłu-gich, członowanych, czułkach, przypominających kozie rogi (Hildt, 1917). Ogromnej długości czułki i czasami nawet 6 cm długości ciała, czynią go słabym lotnikiem. W Polsce zamieszkuje on wyłącznie dęby szypułkowe, jednak w innych częściach Europy można go spotkać także na innych gatunkach drzew. Na południu Europy koziorogi dębosze zasiedlają oprócz dębów także orzech włoski Juglans nigra, grab pospolity Carpinus betulus czy robinię białą Robinia pseudoacacia (Mazur, 2011).
Występowanie kozioroga dębosza w Polsce ma cha-rakter wyspowy. Niegdyś był on mieszkańcem pierwot-nych lasów dębowych, niestety stracił on wiele ze swoich stanowisk na skutek wycinania roślin żywicielskich larw, jakimi są sędziwe dęby (Gutowski i Przewoźny, 2013). Obecnie zdecydowanie częściej niż w lesie, można go spotkać w przydrożnych alejach, czy miejskich parkach (Fot. 1.). Aktualnie najliczniej występuje w dolinie środ-kowej Odry oraz w okolicach Rogalina pod Poznaniem. W wielu miejscach w kraju całkowicie wyginął (Strojny, 1974; Szotkowski i Szotkowski, 1981; Starzyk i Strojny, 1985; Kowalski, 1994; Starzyk, 2004; Gutowski, 2004; Stachowiak, 2012). W Rogalinie zamieszkuje najwięk-sze skupisko starych dębów w Europie, w którym rosną znane wszystkim dęby: „Lech”, „Czech” i „Rus”. Jest także stałym mieszkańcem Wrocławia. Upodobał sobie szczególnie Park Sczytnicki i Nadodrzański, ale także przydrożne aleje w dzielnicy Biskupin i wały przeciw-powodziowe (Strojny, 1974). W Ogrodzie Botanicznym
Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo – dumny mieszkaniec parków Wrocławia
Monika Pietraszko
we Wrocławiu obserwować można pień dębu, który kie-dyś zamieszkiwał. Kozioroga dębosza podziwiać można także w innych miastach Polski m.in w Lesie Bielańskim w Warszawie (Górski 2004), czy w Żorach Baranowicach (Kuśka i Szczepański, 2007).
Cały cykl rozwojowy chrząszcza począwszy od jaja aż po imago trwa w Polsce około 4 lat. A dokładna jego długość zależy m.in od czynników mikroklima-tycznych takich jak temperatura czy ilość pożywienia dla larw (Gutowski, 2004). Ilość pokarmu dla larw to czynnik który zależy bezpośrednio od wyboru poczy-nionego przez składającą jaja samicę. To ona po wcześ-niejszych zalotach samców i kopulacji, wybiera drzewo w korze którego złoży jaja, z których po kilku dniach wylęgną się larwy. W trakcie stadium larwalnego larwa żeruje w twardym drewnie dębu, drążąc w nim rozległe, owalne w przekroju korytarze. Przy końcu swojej wę-drówki drąży ona specjalną komorę w której dojdzie do przepoczwarzenia i wygryza w korze otwór, którym na światło dzienne wydostanie się dorosły już chrząszcz. Otwory wylotowe imago, mają owalny kształt i są śred-nicy kciuka. Dorosłe chrząszcze mają ciało cylindrycz-ne, ciemno ubarwione. Zakończenia pokryw skrzyd-łowych są jaśniejsze i mają brunatno-czerwony kolor. Długość ciała kozioroga wynosi od 2,3 cm do 6,5 cm nie licząc długości czułków, które u samicy są tak długie jak ciało, a u samca nawet o połowę dłuższe. Cechą cha-rakterystyczną pozwalającą odróżnić ten gatunek od innych dużych krajowych kózek jest urzeźbienie przed-plecza – na którym występują boczne zęby i poprzeczne bruzdy. Urzeźbienie pokryw jest drobnoziarniste, bez szwów (Gutowski, 2004; Strojny, 1977).
Fot. 1. Aleja dębowa na wrocławskim biskupinie – siedlisko koziorga dębosza
Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo – dumny mieszkaniec parków Wrocławia | Monika Pietraszko | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
118
KR
Ó
TK
O
NA
UK
A
SZK
OŁA
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017 Występowanie kozioroga dębosza na stanowisku
można stwierdzić odnajdując nie tylko dorosłe chrząsz-cze, ale także ślady żerowania larw. Często z dębów za-siedlonych przez kozioroga odpada kora ukazując roz-ległe żerowiska płatowe larw (Fot. 2). Każdy chodnik jest owalnego kształtu o wymiarach około 2 x 3 cm, jest zatem na tyle duży by zmieścić nasz kciuk. Inną cechą zdradzającą obecność kozioroga dębosza na stanowisku są otwory wylotowe imago w korze oraz świeże rude
trocinki, wysypujące się z otworów i zbierające u pod-nóży pnia czy w załamaniach kory (Stachowiak, 2012). Jeśli odnajdziemy na stanowisku wyżej wymienione ślady, warto upewnić się poszukując imago latem od maja do sierpnia, kiedy to mają miejsce pojawy doro-słych chrząszczy i ich rójka. Na terenie Wrocławia rójka odbywa się już w połowie maja (Strojny, 1977, Pietrasz-ko i Warchałowski, 2012). Przy każdorazowych obser-wacjach należy pamiętać, że jest to owad chroniony
prawem krajowym i międzynarodowym (Dyrektywa Siedliskowa), znajdujący się na wielu czerwonych listach gatunków zagrożonych, m.in. w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” (Starzyk, 2004) oraz na „Czerwonej Liście Chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska” (Ku-bisz i wsp., 1998). Nie można zatem go odławiać, płoszyć czy niszczyć jego siedlisk.
Kozioróg dębosz może być przedmiotem badań przez cały rok. Okres od jesieni do wiosny, to czas gdy
Fot. 3. Siedlisko kozioroga dębosza w Parku w Żorach-Baranowicach
Fotografia zrobiona wiosną. Fot.: aut.
Fot. 2. Żerowiska płatowe
Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo – dumny mieszkaniec parków Wrocławia | Monika Pietraszko | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 2/2017
119
KR
Ó
TK
O
NA
UK
A
SZK
OŁA
EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | ebis@ibe.edu.pl | © for the article by the Authors 2017 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2017 brak liści na drzewach umożliwia poszukiwania
ot-worów wylotowych imago, czy śladów żerowania larw umieszczonych nieco wyżej w koronie drzew. Miejsca te latem są przysłonięte wachlarzem liści. Czas lata, to oprócz poszukiwania otworów wylotowych, czy żero-wisk płatowych i drobnych trocin, pora na poszukiwa-nie dorosłych chrząszczy. Można wtedy sprawdzić, czy odnalezione przez nas zimą stanowiska są czynne i ak-tualnie zamieszkane przez koziorogi.
Wieczorami po zachodzie słońca, można obserwo-wać rójkę tych pięknych chrząszczy, walki samców, czy składanie przez samicę jaj w spękania kory. Możliwość obserwacji chronionego gatunku w jego naturalnym siedlisku, może być jedną z form stosowanych w eduka-cji ekologicznej uczniów na każdym etapie kształcenia (Pietraszko, 2015).
Literatura
Gutowski JM (2004). Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758. Kozioróg dę-bosz. In: Adamski P, Bartel R, Bereszyński A, Kepel A, Witkowski Z, ed. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Mini-sterstwo Środowiska, Warszawa, 6: 82-87
Gutowski JM, Przewoźny M, (2013). Program Natura 2000 jako na-rzędzie ochrony chrząszczy (Coleoptera) w Polsce. Wiadomości Entomologiczne. Suplement, 32: 5-40
Hildt LF (1917). Owady krajowe Kózkowate. Cerambycidae. Pamięt-nik Fizyjograficzny, 24,3: 1-141
Kowalski M (1994). Stanowisko kozioroga dębosza Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 [Coleoptera, Cerambycidae] w dolinie środkowej Odry. Przegląd Przyrodniczy, 5,1: 83
Kubisz D, Kuska A, Pawłowski J (1998). Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Raporty Opinie Centrum Dziedzi-ctwa Przyrody Górnego Śląska, 3: 8-68
Kuśka A, Szczepański W (2007). Chrząszcze (Coleoptera) z listy „Na-tura 2000” na Górnym Śląsku i w Beskidzie Zachodnim. In: Lis J A, Mazur M A, ed. Przyrodnicze wartości polsko-czeskiego po-granicza jako wspólne dziedzictwo Unii Europejskiej. Centrum Studiów nad Bioróżnorodnością, Uniwersytet Opolski; 141-151 Mazur W (2011). Stan i perspektywy ochrony pachnicy dębowej
Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763), kozioroga dębosza
Ceram-byx cerdo (LINNAEUS, 1758) i jelonka rogacza Lucanus cervus
(LINNAEUS, 1758), w lasach Dolnego Śląska w przedziale 20 i 50 lat. Konferencja: „Pachnica dębowa (Osmoderma eremita) jako przykład gatunku parasolowego. Martwe drewno a bioróżnorod-ność biologiczna ekosystemów leśnych”. Puszczykowo 27-28.2011 Pietraszko M, Warchałowski M (2014). Obserwacje rójki kozioroga
dębosza Cerambyx cerdo - Linnaeus, 1753 na terenie Wrocławia – badania wstępne. In: Szczęśniak E, ed. Środowisko Dolnego Ślą-ska Oczami Przyrodników, 5: 48-55
Pietraszko M (2015). Czynna ochrona przyrody w edukacji ekolo-gicznej. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa, 3: 89-95
Stachowiak M (2012). 1088 Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo. In: Makomaska-Juchiewicz M, Baran P, ed. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część II. GIOŚ, Warszawa, 349-366
Starzyk J R (2004). Cerambyx cerdo Linnaeus 1758 – Kozioróg dębosz – Great Capricorn Beetle. In: Głowaciński Z, ed. Polska Czerwona Księga Zwierząt – Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; 147-148
Starzyk J R, Strojny W (1985). Zmienność morfologiczna u imagines kozioroga dębosza, Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambyci-dae). Polskie Pismo Entomologiczne, 55: 491-504
Strojny W (1974). Kozioróg dębosz, Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae), na wybranych dębach we Wrocławiu. Przegląd Zoologiczny, XVIII, 3: 373-374
Strojny W (1977). Badania nad biologią kozioroga dębosza, Ceram-byx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae) zasiedlającego dęby szypułkowe – Quercus robur L. Na Swojcu i w Wilczycach pod Wrocławiem w latach 1973-1976. Polskie Pismo Entomologiczne, 47,4: 728-733
Szotkowski E, Szotkowski P (1981). Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo w Głogówku na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 37,1: 47-58
