Stosunek prezydenta Zarządu Pomorza i pruskiego ministra sprawiedliwości Juliusa Eberharda W.E. von Massowa wobec języka kaszubskiego

Stosunek prezydenta Zarządu

Pomorza i pruskiego ministra

sprawiedliwości Juliusa Eberharda

W.E. von Massowa wobec języka

kaszubskiego

Acta Cassubiana 14, 125-137

2012

Zygmunt Szultka

Słupsk

Stosunek prezydenta Zarządu Pomorza

i pruskiego ministra sprawiedliwości

Juliusa Eberharda W.E. von Massowa

wobec języka kaszubskiego

Ju liu s E b e rh a rd W ilh e lm E m st v o n M a sso w u ro d z ił się 11 k w ie tn ia 1750 r. w dużej w si k o śc ie ln e j, w D rety n iu , w ó w c z e sn y m p o w ie c ie m iaste c k im . O jciec Jo a c h im A . v. M a sso w (1 7 0 6 -1 7 8 1 ) b y ł w ła śc ic ie le m k ilk u w io sk o w e g o k lu c z a zie m sk ie g o B a rc in o -D re ty ń 1. Ju liu s E. p o u k o ń c z e n iu stu d ió w p ra w n ic z y c h , od c z e rw c a 1770 r. b y ł re fe re n d arz e m w S ądzie N a d w o rn y m w K ró lew cu , a n a s tę p ­ n ie w S ądzie K a m e ra ln y m w B e rlin ie , g d zie z d a ł eg z a m in aseso rsk i. To u m o ż li­ w iło m u o b jęcie w w ie k u 23 la t w p a ź d z ie rn ik u 1773 r. fu n k cji d y re k to ra Sądu W ó jto w sk ie g o (L an d v o g te ig e rich t) w C h o jn icach , b y w listo p a d z ie 1777 r. a w a n ­ so w ać n a w ic e p re z y d e n ta Z a rz ą d u P o m o rz a w S z c zecin ie, zaś w 1784 r. n a je g o p re z y d e n ta . Z racji p ełn io n ej fu n k cji o d 1778 r. sp ra w o w a ł n a d z ó r n a d K u ra to ­ riu m F u n d a c ji M ariack iej w S zczecin ie, o d k w ie tn ia 1783 r. b y ł ró w n ie ż d y re k to ­ rem K o n sy sto rz a E w a n g e lic k ie g o , zaś o d n a stę p n e g o ro k u stał n a je g o czele.

Ju liu s E. v o n M a sso w w 1798 r. a w a n so w a ł n a rz e c z y w isteg o ta jn e g o radcę i m in istra sp raw ied liw o ści. Jako ta k i k ie ro w a ł te ż D e p artam en tem W y zn ań i S zk o l­ n ic tw a (G e istlic h e - u n d O b e rsc h u ld e p a rtem e n t). O d 1802 r. b y ł ró w n ie ż p re z y ­ d en tem S ąd u K a m e ra ln e g o , a n a stę p n ie T ajnego N a jw y ż sz e g o T ry b u n ału w B e r­ lin ie. B y ł ró w n ie ż k u ra to re m w sz y stk ic h p ru sk ic h u n iw e rsy te tó w , m ia n o w ic ie w D u isb u rg u , F ra n k fu rc ie n .O ., H a lle i K ró lew cu . Po k lęsce p o d J e n ą i A u e rstä d t z re z y g n o w a ł ze w s z y s tk ic h sp ra w o w a n y c h u rz ę d ó w . Z m a rł 2 2 lip c a 1816 r. w sw y c h p o sia d ło śc ia c h n a Ś ląsk u 2.

1 L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl.

Preußischen Herzogthums Vor- undHinter-Pommern, T. II, Bd. 2., Stettin 1784, s. 784, 809;

E. Gohrbandt, Ortsgeschichte, [w:] Der Kreis Bummelsburg. Ein Heimatbuch, Stettin 1938, s. 179-180.

2

Ju liu s E.v. M a sso w b y ł b a rd z o z d o ln y m i p ra c o w ity m c z ło w ie k ie m . O d p o ­ czątk u p o b y tu w S zczecinie stu d io w ał i p o rz ą d k o w a ł p o m o rsk ie ak ty p raw n e, które p o z w o liły m u n a o p ra c o w a n ie (z a c h o d n io -)p o m o rsk ieg o p ra w a p ro w in c jo n a ln e ­ go (o k tó ry m n iżej). B y ł ró w n ie ż a u to rem p o d rę c z n ik a p ra w n ic z e g o , m a ją c e g o słu ży ć p o m o c ą u rz ę d n ik o m p a ń stw o w y m * 3. M in istro w i v o n M a sso w o w i o d 1783/ 1784 r. p o d le g a ło sz k o ln ictw o n a P o m o rz u p ru sk im , zaś o d 1798 r. w cały m p a ń ­ stw ie p ru sk im , do ro z w o ju k tó re g o p rz y w ią z y w a ł d u ż ą w ag ę. W 1797 r. n a p isa ł u trz y m a n e w d u c h u O św ie c e n ia

Ideen zur Verbesserung des öffentlichen Schul-

und Erziehungswesens, mit besonderer Rücksicht a u f die Provinz Pommern,

w k tó ry c h an i sło w em nie w sp o m n ia ł o K a sz u b a c h lu b o ję z y k u k a sz u b sk im 4. Z ro z k a z u k ró la p ru sk ie g o F ry d e ry k a W ilh e lm a III (1 7 9 7 -1 8 4 0 ) z 1802 r. z o stały one ro z w in ię te p rz e z rad cę N a c z e ln e g o K o le g iu m S zk o ln eg o i N a c z e ln e g o K o n - s y s to rz a E w a n g e lic k ie g o , dr. J o h a n n a F . Z ö lln e ra (1 7 5 3 -1 8 0 4 ) w

Ideen über

National-erziehung besonders in Rücksicht a u f die Königl. Preußischen Staaten

(B erlin 1804), k tó re b y ły o fic ja ln y m sta n o w isk ie m w ła d z p a ń stw o w y c h w sp ra ­ w ie ję z y k ó w m n ie jsz o śc i n a ro d o w y c h w p a ń stw ie p ru sk im w p ie rw sz y c h latach X IX stu le c ia 5. Z a k ła d a ło o n o „ c a łk o w ite w y tę p ie n ie ” (A u sro ttu n g ) ję z y k ó w n ie- n ie m ie c k ic h , w pierw szej k o le jn o śc i lite w sk ie g o i k a sz u b sk ie g o . D r Z ö lln e r ję z y k k a sz u b sk i m ie n ił „ w e n d y jsk im ”, b o „... W en d o w ie, k tó rz y n a P o m o rz u T ylnym ja k i w in k o rp o ro w a n y c h p ro w in c ja c h s ą d o o k o ła N o w ą M a rc h ią p rz e z N ie m c ó w o to czen i i z a m ie sz k u ją z n im i w y m ie sz a n i, a m im o to alb o n ie ro z u m ie ją ję z y k a n ie m ie c k ie g o , alb o u d ają, że g o n ie ro z u m ie ją ...”6. D alej czy tam y : „ Języ k lite w ­ ski je s t całk o w ic ie n iep rzy d atn y , ab y p o z o sta ć ja k o w y sta rc z a ją c y śro d e k k o m u ­ n ik o w a n ia się m ię d z y w ła d z ą a lu d em , alb o ab y p o z o sta ł [środkiem ] ro z w o ju d u ­ c h o w eg o w k o śc io ła c h i szk o łach . N ie m a żadnej literatu ry , m o ż n a się g o n a u c z y ć je d y n ie p rz e z o b c o w an ie, ale ani je g o zasięg , ani p ię k n o ść te re n ó w [na k tó ry c h

s. 573; W. Massow, Die Massows. Geschichte einer pommerscher Adelsfamilie, Halle 1931, s. 216-220; P. Gut, Urzędnicy sądowi pochodzenia szlacheckiego na Pomorzu Zachodnim

w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Szlachta - społeczeństwo - państwo między Warmią a Rugią w XVIII-XX wieku, pod red. M. Jaroszewicza i W. Stępińskiego, Szczecin 1998,

s. 70. 3

J.E. v. Massow, Anleitung zum praktischen Dienst der Königl. Regierungen, Berlin 1791. Był też autorem: „Handbuch der juristischen Literatur, angehenden Kgl. Preuß. Justizbeamten gewidmet” - S. Hartmann, Massow Julius Eberhard, preuß. Justizminister (1790-1816), „Neue Deutsche Biographie”, 16:1990, s. 362.

4 Annalen des Preußischen Schul- und Kirchenwesens 1:1800, 1, s. 76-143; 2, s. 181-280; 3, s. 361-395. Por. Z. Szultka, Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu

Zachodnim odX V I do XIX wieku, Wrocław 1991, s. 216-217.

5 E. Martuszewski, Koncepcja zgermanizowania Litwinów pruskich opracowana i przyjęta do

realizacji w latach 1802-1803, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1979, s. 446 n.

6 J.F. Zöllner, Ideen über National-erziehung besonders in Rücksicht a u f die Königl. Preußischen

S

P

...

127

w y stęp u je] n ie d a ją im p u lsu d la je g o stu d io w an ia. K ie d y n aw et, d la o sią g n ię c ia in tra tn e g o sta n o w isk a, p o c z ą tk u ją c y u rz ę d n ik zd e c y d u je się p o św ię c ić je g o stu ­ d io w a n iu , to p o sią d z ie je d y n ie b a rd z o n ie w y sta rc z a ją c y zak re s p o jęć, p o n ie w a ż ję z y k te n je s t ta k u b o g i i o p eru je ta k n ie o k re ślo n y m i p o ję c ia m i, że p o z w a la j e d y ­ n ie w fo rm ie o p iso w ej p rz e d sta w ić tre śc i, k tó re w ład ze lub n a u c z y c iel p rezen tu ją. P raw ie ta k sam o rzecz m a się z ję z y k ie m w en d y jsk im , k tó ry m m ó w i się w d o d atk u n a b a rd z o n ie w ie lk im o b szarze. D la te g o te ż w y stę p u je ta k w ie lk ie p o d o b ie ń stw o m ię d z y L itw in a m i i W en d am i [K aszu b am i] o d n o śn ie do n a d z w y c z ajn e g o u m iło ­ w a n ia p rzez n ich ich ję z y k a , stroju n aro d o w eg o [N ational-K leidung] i zw yczajów , p rz y w ią z a n ia do stary ch z a b o b o n ó w i p rz e sta rz a ły c h p rzesąd ó w , w re sz c ie w z a ­ k resie ab n e g a c ji N ie m c ó w ”7.

W p ro c e sie u p o w sz e c h n ia n ia ję z y k a i k u ltu ry n iem ieck iej o raz w y p ie ra n ia ję z y k a lite w sk ie g o i k a sz u b sk ie g o n a jw a ż n ie js z ą ro lę m ia ła o d e g ra ć sz k o ła e le ­ m e n ta rn a , za p o m o c ą której p a ń stw o p ru sk ie p la n o w a ło w y p rz e ć w sp o m n ia n e ję z y k i m n ie jsz o śc i n a ro d o w y c h i j e z g erm an izo w ać. W ie d ziało je d n a k , że: „C i ta k zw an i za g o rz a li L itw in i [S to ck -L ith au er] p rz e c iw n ie , b ę d ą się p rz e d ta k im i ro z w ią z a n iam i w z d ra g a ć i to [w zd rag an ie] u z n a ją ja k o je d y n ą zasad ę, p o n ie w a ż n ie n a w id z ą [języka] n ie m ie c k ie g o i p o d e jrz e w a ją, że z a k a ż d ą in n o w a c ją k ry ją się złe z a m ia ry n a ich n ie k o rz y ść . P raw ie p o d o b n a sy tu a c ja w y stę p u je u W en d ó w [K aszu b ó w ]. Jeśli je d n a k ż e n ie b ęd z ie im z a p o w ie d z ian e n ic n o w e g o , a p o c z ą te k [zm ian] w p ro w a d z a się sto p n io w o , [tzn.] k a z n o d z ie je n ie w c z e śn ie j, lecz d o p iero w ó w czas, gd y z a o b se rw u ją p o d ejrzen ia, p rz e d sta w ią ro zsąd n e p ro p o zy cje [zm ian], je ś li [K aszubi] w id z ą , że ich d z ie c i s ą n a g ra d z a n e i p rz e k o n a ją się, że w ż a d e n sp o só b nie d y sk ry m in u je się ic h u k o c h a n e g o ję z y k a o jc z y ste g o , w ó w c z a s b ę d ą o n i ró w n ie ż p o w o li u leg ać, a w d ru g im p o k o le n iu z n ik n ą w sz e lk ie tru d n o ś c i”8.

is to tą p re z e n to w a n ej k o n c e p c ji w y p a rc ia ję z y k a lite w sk ie g o i k a sz u b sk ie g o b y ło w sp ó łd z ia ła n ie p a ń stw a i K o śc io ła w ro z w o ju ośw iaty, p o d k ie ro w n ic tw e m p a ń s tw a 9. N ie ro z w ija ją c szerzej tej k w e stii, p o d k re ślić należy , że d r Z ö lln e r ostrzegł: „O b y śm y chcieli w ty m zakresie zaw sze w o ln o postępow ać! W sp raw ach te g o ro d z a ju p rz e z p rz y sp ie sz e n ie m o ż n a ty lk o w ie le stracić, a n ic n ie zy sk ać; n a szczęście nie ty lk o o d te g o za le ż y k sz ta łto w a n ie d u c h a n a ro d o w e g o ” 10.

D r Z ö lln e r w p ra w d z ie w ie d z ia ł o K a sz u b a c h w ó w c z e sn y c h P ru sa c h Z a c h o d ­ n ich , ale w sz y stk o , co n a p isa ł o K a sz u b a c h i ich ję z y k u o jc zy sty m , o d n o siło się do liczącej o k o ło 25 000 e w an g elick iej lu d n o śc i k aszu b sk iej w sc h o d n ie g o p a sa

7 Tamże, s. 207-208. 8 Tamże, s. 211.

Szerzej na ten temat Z. Szultka, Pruskie programy likwidacji języka kaszubskiego na Pomo­

rzu Zachodnim i litewskiego w Prusach Wschodnich w latach 1803-1804, „Przegląd

Zachodniopomorski”, 19(48):2004, 4, s. 19-34. 10 J.E. Massow, Ideen..., s. 211-212.

P o m o rz a Z a c h o d n ie g o 11. W ied zę o n ic h z a c z erp n ą ł ze w sp o m n ia n y c h ju ż p u b li­ k a c ji o ra z p ra w d o p o d o b n ie o d sw eg o p rz e ło ż o n e g o , m in is tra v o n M a sso w a, k tó ry z racji sw eg o m ie jsc a u ro d z e n ia i sp ra w o w a n ia w C h o jn icach i S zczecin ie w s p o m ­ n ia n y c h fu n k cji n ie ra z z e tk n ą ł się z K aszu b am i.

K o n c e p c ja lik w id a c ji ję z y k a k a sz u b sk ie g o w e w sch o d n iej cz ę śc i P o m o rz a Z a c h o d n ie g o z la t 1 8 0 3 -1 8 0 4 nie b y ła czy m ś n o w y m i n ie z n a n y m m in istro w i v o n M a sso w o w i, p o n ie w a ż p o d o b n a id e a b y ła ż y w a w S zczecin ie ju ż p o d k o n ie c la t sie d e m d z ie sią ty c h X V III w. i d o c z e k a ła się re a liz a cji n a jp ó źn iej w 1779 r., n ie ­ w ą tp liw ie p rz y u d ziale i ak cep tacji ó w czesn eg o w ic e p re z y d en ta Z a rząd u P o m o rza i późn iejszeg o m inistra. Jej n aro d zin nie udało się d o tąd do k o ń c a w yjaśnić. S kłonny je s te m je w ią z a ć z o s o b ą słu p sk ieg o p re p o z y ta o d 1771 r., C h ristia n a W ilh e lm a H a k e n a , c h o c ia ż n ie do n ie g o n a le ż a ł d e c y d u ją c y g ło s w tej sp raw ie. H a k e n u r o ­ d z ił się w 1723 r. w G re ifsw a ld z ie w ro d zin ie n a c z e ln ik a poczty, ale o d trz e c ie g o ro k u ż y c ia w y c h o w y w a ł g o d z iad ek , b ia ło g a rd z k i p re p o z y t C h ristia n T ornow . W B ia ło g a rd z ie p o b ie ra ł p ie rw sz e n a u k i, p o te m k sz ta łc ił się w K o le g iu m G rö n in - g ia n u m w S targ ard zie (1 7 4 0 -1 7 4 3 ), zaś w la tach 1 7 4 4 -1 7 4 7 stu d io w a ł te o lo g ię w K ró lew cu . P o te m p rz e z 22 la ta b y ł p a sto re m w Jam n ie k o ło K o sz a lin a , p o z o ­ stając p rz e z cały czas w k o n flik c ie z c z ę ś c ią p arafian , g łó w n ie w o k resie i po w o jn ie sied m io letn iej (1 7 5 6 -1 7 6 3 ). W czasie p o b y tu w Jam n ie in te re so w a ł się h is to rią m ia s ta K o sz a lin a , k tó re m u p o św ię c ił aż trz y p u b lik a c je . W p o lu je g o z a ­ in te re so w a ń z n a la z ł się ró w n ie ż p re h isto ry c z n y i w c z e sn o śre d n io w ie c z n y W olin, zw a n y ó w c z e śn ie Jo m sb o rg iem . N a jw ię k s z ą sław ę i u z n a n ie p rz y n ió sł m u je d n a k sło w n ik p o to c z n e g o ję z y k a n ie m ie c k ie g o w sch o d n iej części P o m o rz a p ru sk ieg o , za k tó ry w 1773 r. zo stał uh o n o ro w an y przy jęciem w p o c z e t czło n k ó w berlińskiego T o w a rz y stw a P rz y ja c ió ł P rzyrody. S ło w n ik te n sp o tk a ł się te ż z u z n a n ie m ó w ­ czesn e g o m in istra sp ra w z a g ra n ic zn y c h P ru s, P o m o rz a n in a E w a ld a F . v o n H e rtz ­ b erg a, k tó ry p rz y p u sz c z aln ie g o zag u b ił. W k a ż d y m razie ręk o p is z a g in ą ł i nie zo sta ł o p u b lik o w an y . Po p rz y b y c iu do S łu p sk a H a k e n o d ra z u z a ją ł się je g o p rz e ­ s z ło ś c ią i ju ż w latach 17 7 3 -1 7 7 5 w y d ał dw ie p u b lik acje p o św ięco n e je g o historii, g łó w n ie sto su n k o m k o ś c ie ln y m 11 12.

P o w o ła n ie fo rm a ln ie p rz e z m a g istra t m ia s ta S łu p sk a p a s to ra H a k e n a n a p ro ­ b o sz c z a fa rn eg o k o śc io ła M a ria c k ie g o i p re p o z y ta słu p sk ie g o , sto ją c e g o n a czele n a jw ię k sz e g o sy n o d u n a P o m o rzu , n ie b y ło w ię c d z ie łe m p rz y p ad k u . B y ł b o w ie m z n a n ą p o stacią, n a le ż a ł do n ie lic z n y c h d u c h o w n y c h p o m o rsk ic h p a ra ją c y ch się,

11 Z. Szultka, Liczba Kaszubów na kaszubskim obszarze językowym Pomorza Zachodniego

w X IX wieku, [w:] Pomorze - trudna Ojczyzna?, red. A. Sekson, Poznań 1996, s. 25 n.

12

Nachricht von des Herrn Probst Haken Leben und Schriften, „Pommersches Archiv der Wis­

senschaften und des Geschmaks”, 3:1784, s. 333-341; E. Müller, Die evangelischen Geistli­

chen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart. T. II: Der Regierungsbezirk Köslin,

Stettin 1912, s. 456; J. Bernoulli, Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland,

Stosunek

Pomorza

129

z g o d n ie z d u ch em O św iecen ia, p ió re m , zaś je g o p iśm ie n n ic tw o w p o w ażn ej c z ę ­ ści p rz e k ra cz a ło lo k aln e g ra n ic e i sp o ty k ało się z u z n a n ie m sp o łeczn y m . O bjęcie w y m ie n io n y c h fu n k cji w 1771 r. i zasz c z y ty ze strony o św ieco n eg o B e rlin a (1773) je g o p o z y c ję i a u to ry te t je s z c z e b ard ziej w zm o cn iły . P re p o z y t H a k e n b y ł b a rd zo su m ien n y m i g o rliw y m p asto rem , i u rzęd n ik iem k ościelnym . C orocznie w izy to w ał w sz y stk ie p ara fie i e g z a m in o w a ł z k a te c h iz m u d zieci, a p o d le g a ło m u w 1771 r. 34 p a sto ró w o ra z p o n a d 100 szkół. P rzy każd ej o k azji w y w ie ra ł n a c isk n a p a s to ­ rów , p atro n ó w , ro d z ic ó w i d zieci, b y p iln ie u c z y ły się ję z y k a n ie m ie c k ie g o . Już w 1774 r. zw o łał syn o d p arty k u larn y p o św ięco n y m .in. w p ro w ad zen iu „jednolitego k atech izm u (niem ieckiego) w p arafiach ” . D o k o n ał reorganizacji sy nodu słupskiego, k tó re g o is to tą b y ła lik w id a c ja cy rk u łu k a sz u b sk o -n ie m ie c k ieg o , p raw ie w cało ści w łączo n eg o do cy rk u łu niem ieck ieg o . Te i inne d ziałan ia służyły ja k n ajszy b szem u w y p a rc iu ze szk ó ł i k o śc io łó w ję z y k a p o lsk ie g o , zaś k a sz u b sk ie g o ja k o ję z y k a p o to c z n e g o 13. W czasie w iz y ta c ji sz k o ły w G ard n ie W ielk iej w 1778 r. n a p o m n ia ł d z ieci u c z ą c e się p o p o lsk u , b y n ie sp rz e c iw ia ły się n a u c e ję z y k a n ie m ie c k ie g o , g d y ż „ je st [ona] z g o d n a z w ie lo k ro tn ie p o w ta rz a n y m ro z p o rz ą d ze n ie m k ró le w ­ sk im ” 14.

P re p o z y t H a k e n o d 1771 r. ro b ił w sz y stk o , ab y lu d n o ści k aszu b sk iej w p o d le ­ g ły m m u sy n o d zie ja k n a jszy b ciej z a sz c z ep ić n ie m ie c k ą k u ltu rę , a z w ła sz c z a j ę ­ zy k n ie m ie c k i, co sp o w o d o w a ć m ia ło je j w y n a ro d o w ie n ie . W p ie rw sz y c h la ta c h sw eg o słu p sk ie g o u rz ę d o w a n ia o sw ej d zia ła ln o śc i n a ty m p o lu o ra z o K a sz u b a c h w o g ó le - zd aje się - n ic nie p u b lik o w a ł. W iele w sk a z u je n a to , że cezu rę w ty m z a k resie stan o w i ro k 1776. P o d k o n ie c 1775 r. ra d c a K o n sy sto rz a E w a n g e lic k ie g o w S zczecin ie L u d w ig W ilh e lm B rü g g e m a n n (1 7 4 3 -1 7 7 2 -1 8 1 7 ) z w ró c ił się do p re p o z y ta H a k e n a - ja k do in n y c h je g o k o n fra tró w - o p rz e sła n ie o p isu h isto ry c z - n o -to p o g raficzn o -g eo g raficzn eg o S łu p sk a i o kolic celem w y k o rz y sta n ia g o w p rz y ­ g o to w y w a n y m p rz e z sieb ie o p isie h isto ry c z n o -g e o g rafic z n y m całe g o P o m o rz a p ru sk ie g o . H a k e n - p o d o b n ie ja k w ię k sz o ść p re p o z y tó w - sp e łn ił p ro śb ę sw ego p rzeło żo n eg o ju ż w p ierw szy m p ó łro czu 1776 r. i p rzesłał m u 16-stronicow y rę k o ­ p is pt. K u rze to p o g ra p h isc h e N a c h r ic h t vo n d e r K ö n ig l. P re u ß isc h e n H in ter-P o m .

Im m e d ia ts td t S to lp , w k tó ry m n a d w ó c h o sta tn ic h stro n a c h z a w a rł in fo rm a c je

0 lu d n o śc i k a s z u b s k ie j15. W z b u d z iły one z a in te re so w a n ia ra d c y k o n sy sto ria ln e g o B rü g g em an n a, z k tó reg o inspiracji p rep o zy t H ak en sp o rząd ził relatyw nie o b szern y m e m o ria ł, a w n im ja k o p ie rw sz y d o k o n a ł c h a ra k te ry s ty k i ję z y k a , zw y c z a jó w 1 o b y czajó w , stro ju , ż y w n o śc i, u m e b lo w a n ia itd. lu d n o śc i k aszu b sk iej sy n o d u

13

Z. Szultka, Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim..., s. 214; tenże, Szkoła kade­

tów w Słupsku (1769-1811), Gdańsk 1992, s. 105 n.

F. Tetzner, Die Slowinzen und Lebakaschuben, Land und Leute, Haus und Hof, Sitten und

Gebräuche, Sprache undLitteratur im östlichen Hinterpommern, Berlin 1899, s. 102.

15 Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej AP Szczecin), Rękopisy i Spuścizny (dalej RS.), 610, s. 15-16.

słu p sk ieg o . P rz e k a z te n , p o red ak cy jn ej o b ró b ce, ra d c a B rü g g e m a n n o p u b lik o w a ł w sw y m dziele. Z a je g o n ajp ew n iej sp ra w ą tra fił o n w 1779 r. do rą k A n to n a F. B ü sc h in g a , k tó ry z a m ie śc ił g o - ja k z o b a c z y m y - w w y d a w a n y m p rz e z siebie ty g o d n ik u .

N ie ste ty , n ie u d a ło się d o trz e ć do całej k o re sp o n d e n c ji i je j z a łą c z n ik ó w m ię d z y B rü g g e m a n n e m a H a k e n e m z la t 1 7 7 6 -1 7 7 9 . O m a w ia n y w yżej i z a w arty w v o n M a sso w a c h a ra k te ry sty ce p ro w in c jo n a ln e g o p ra w a p o m o rsk ie g o , w y s ła ­ nej do B e rlin a 6 c z e rw c a 1781 r., te k s t p rz e k a z u słu p sk ie g o p re p o z y ta b y ł ty lk o fra g m e n te m c a ło śc i, k tó ry w ic e p re z y d e n t o trz y m a ł o d B rü g g e m a n n a . T rafn ie stw ie rd z ił to je g o z n a la z c a re fe re n d arz W y ż sz e g o S ąd u K ra jo w e g o w S zczecin ie, P itz s c h k y 16. P o d o b n e g o z d a n ia b y li w sz y sc y je g o w y d a w c y 17. P o w staje p ytanie: ja k w y g lą d a ła i co z a w ie ra ła cało ść m a te ria łu p rze k a z an e g o p rzez H a k e n a B rü g g e- m a n n o w i, c z y li fra g m e n t, k tó re g o B rü g g e m a n n n ie p rz e k a z a ł v o n M a sso w o w i? M o g ę d o d ać, że n ie u d a ło się je g o o raz co je s z c z e w a ż n ie jsz e - a k tu p ra w n e g o w sp raw ie w y p ie ra n ia ję z y k a p o lsk ie g o p rzez ję z y k n ie m ie c k i z k o śc io łó w i szkół, o k tó ry m b ę d z ie m o w a - o d n a le ź ć w lic z ą c y m 18 o p a sły c h to m ó w z b io rze m a te ­ riałó w do p o m o rsk ie g o p ra w a p ro w in c jo n a ln e g o , zg ro m a d z o n e g o p rz e z v o n M as- s o w a 18. Z te g o w z g lę d u n in ie jsz e sp o strz e ż e n ia pełn ej sa ty sfak cji n ie p rzy n o szą.

W p rz e sła n y m p rz e z v o n M a sso w a p ru sk ie m u m in istro w i sp ra w ie d liw o śc i frag m en cie p rz e k a z u H a k e n a , słu p sk i p re p o z y t p ró b o w a ł n a k re ślić p o d ło ż e k o n ­ flik to w y c h sto su n k ó w m ięd zy lu d n o śc ią n iem ieck o - i k asz u b sk o ję z y c zn ą P o m o rza T ylnego, a n a stę p n ie stw ierd ził: „Istn ieje re sk ry p t stan o w iący , żeb y k az n o d z ie je, n a ile ty lk o m o żn a, z w racali u w a g ę n a u su n ię c ie ję z y k a k a sz u b sk ie g o , im [K aszu ­ bom ] n a rz u c a li ty lk o n ie m ie c k ic h n a u c z y c ieli i j e [dzieci] nie d o p u sz c z a li do k o n ­ firm acji, je ś li nie u m ie ją czytać po n ie m ie c k u ” 19. M o c ą teg o d o k u m en tu stw orzony zo sta ł sy stem u p o w sz e c h n ia n ia k u ltu ry n ie m ieck iej p rz e z K o śc ió ł e w a n g e lic k o ­ -au g sb u rsk i o raz g e rm a n iz a cji lu d n o śc i k a sz u b sk ie j, p o n ie w a ż p a sto rz y z o b o w ią ­ zan i b y li w p ie rw sz y m rzęd zie ru g o w a ć ję z y k p o lsk i (k a sz u b sk i) z ce re m o n ia łu k o śc ie ln e g o , n a stę p n ie p o w o ły w a ć ty lk o n a u c z y c ieli ze z n a jo m o ś c ią ję z y k a n ie ­ m ie c k ie g o , k tó rzy w in n i ję z y k te n zaszczep ić k aszu b sk im dzieciom . W p rzy p ad k u n ie p o w o d z e n ia , czy li n ie o p a n o w a n ia p rz e z nie u m ie ję tn o śc i c z y ta n ia p o n ie m ie c ­ ku, k a sz u b sk ie d zieci n ie m ia ły b y ć d o p u sz c z o n e do k o n firm a c ji. N a jw a ż n ie jsz e

16 Źródła do kaszubsko-polskich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, pod red. B. Wachowiaka. T. II. Pomorze Zachodnie w państwie brandenbursko-pruskim (1653—

-1815), wyd. Z. Szultka, Poznań-Gdańsk 2006, 194, s. 247-248.

17 A. Haas, Die Kassuben, „Blätter für Pommersche Volkskunde”, 6:1898, 10, s. 153; W. Kę­ trzyński, Z archiwów i bibliotek szczecińskich, Sprawozdanie z czynności Zakładu Narodo­

wego Imienia Ossolińskich za rok 1908, Lwów 1909, s. 48; Z. Szultka, w: Źródła do kaszub­ sko-polskich aspektów..., t. II, 194, s. 247-248.

18 AP Szczecin, RS., 527-545.

S

P

...

131

je s t, że w ic e p re z y d e n t v o n M a sso w - n a jle p sz y z n a w c a p o m o rsk ie g o p ra w a p ro ­ w in c jo n a ln e g o , sy stem te n ak cep to w ał.

P o p ierał rów nież m eto d y je g o w d rażan ia p rzez p rep o zy ta H ak en a, któ ry stw ier­ d ził, że o d 1771 r. u d a ło m u się ju ż o b sa d z ić k ilk a p a ra fii p a sto ra m i n ie z n a ją cy m i ję z y k a p o lsk ie g o (k a sz u b sk ieg o ). A k tu a ln ie „ k a sz u b sk ie ” n a b o ż e ń stw a o d b y w a ją się je s z c z e w 12 p a ra fia ch , p rz y czy m w 7 z n ic h „ k a sz u b sk i” c e re m o n ia ł trw a ć m o że je s z c z e 50 lat, b o n ajm n iej p o ło w a w ie rn y c h nie ro zu m ie w y sta rc z a jąc o ję z y k a n ie m ie c k ie g o , ab y p ro w a d z ić w n im n a u c z a n ie. W p o z o sta ły c h 5 ję z y k p o lsk i z a m ie rz ał z n ieść n ie b a w e m , w c ią g u 5-6 lat, p rz y n a jb liższej z m ian ie p a ­ stora, o ile n a to w y ra ż ą zg o d ę p a tro n i i sz la c h ta p a ra fia ln a 20.

N ie z n a n y d o tą d z o ry g in a łu a k t p ra w n y z a słu g u je n a b a rd z o d u ż ą u w ag ę z w ie lu po w o d ó w . S ty m u lo w a ł b o w ie m g e rm a n iz a cję lu d n o ści k a sz u b sk ie j, ro z u ­ m ian ej ja k o św iad o m ą, in sp iro w a n ą p rz e z p a ń stw o p ru sk ie d z ia ła ln o ść , m a ją c ą n a celu zasz c z ep ie n ie je j szero k o ro zu m ian ej k u ltu ry n iem ieck iej o raz u tratę p rzez n ią je j to ż sa m o śc i e tn ic z n o -g ru p o w ej21. Z p rz e k a z u p re p o z y ta H a k e n a w y n ik a , że p a ń stw o p ru sk ie z a d an ie to n a ło ż y ło p rz e d e w sz y stk im n a K o śc ió ł ew a n g e lic k i, z o b o w ią z u ją c g o do w s p ó łp ra c y z p a tro n a m i k o śc io łó w i szkół. B a rd z o w ażn e je s t, że K o śc ió ł rz e c z y w iście cele te w sy n o d zie słu p sk im re a liz o w a ł w e w s p ó ł­

d z ia ła n iu ze szlach tą, co stw ie rd z ił H a k e n , a p o tw ie rd z ił h ra b ia C arl G u sta w v o n M ü n ch o w , p a tro n k o ś c io ła w M ik o ro w ie , k tó ry w sp o rze z k a s z u b s k ą lu d n o śc ią p arafii i c z ę śc ią szlachty parafialnej - te ż k aszu b sk ą, o obsadę k o śc io ła w M ikoro- w ie p rz e z n o w e g o p a s to ra zn a ją c eg o ję z y k p o lsk i (k aszu b sk i), 14 sty c z n ia 1779 r. stw ierd ził, że „ w ed łu g k ró le w sk ie g o z a rz ą d z e n ia nie n a le ż y w ięcej u c z y ć d zieci [Jugend] c h rz e śc ija ń s tw a w ję z y k u p o lsk im ”22.

D la n aszy ch ro zw ażań n ajw ażn iejsze je s t, że h ra b ia p o w o łał się n a „królew skie z a rz ą d z e n ie ” , c zy li a k t p ra w n y w y d a n y p rz e z o rg a n p ań stw o w y , a n ie k o ścieln y , ani te ż n ie p rz e z sam eg o k ró la F ry d e ry k a II, b o w ó w c z a s v o n M ü n c h o w p o w in ie n u ż y ć te rm in u „ ro z k a z ” . Isto tn e je s t ró w n ież, że a k t te n zo sta ł w y d a n y n ajp ó źn iej w 1778 r., b o h ra b ia p o sia d a ł g o w C z e rw ie ń c u w sty c z n iu n a stę p n e g o ro k u . Jego w y d a w c ą b y ł n a jp ew n iej k o le g ia ln y Z a rz ą d P o m o rz a (R eg ieru n g ), ja k o w ła śc iw y o rg an p a ń stw o w y - o b o k K o n sy sto rz a E w a n g e lic k ie g o - d la są d o w n ic tw a , sp raw k o śc ie ln y c h i szk o ln y ch .

In te re su ją c y n a s a k t p ra w n y b y ł w y ra ź n y m za p rz e cz e n ie m p iety sty czn ej k o n ­ c e p c ji n a u c z a n ia k o ś c ie ln e g o i sz k o ln e g o lu d n o ś c i k a sz u b sk ie j w je j ję z y k u

20 Tamże, s. 248-249. 21

Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. I, Warszawa 1978, s. 647 stanowi, że

germanizacja to „narzucanie komuś kultury niemieckiej, języka niemieckiego, zmuszanie do przyjęcia narodowości niemieckiej”.

Źródła do kaszubsko-polskich aspektów..., t. II, 186, s. 237 „... und da nach der königlichen

Verordnung die jugend nicht mehr in der polnischen Sprache im christenthum unterrichtet wird...”.

o jc zy sty m , zaw artej w z a rz ą d ze n iu k ró la F ry d e ry k a W ilh e lm a I z 6 lip c a 1735 r., o p a rty m n a o p ra c o w a n y m p rz e z p ie ty stę F ra n z a S c h u ltz a z a rz ą d ze n iu z 3 k w ie t­ n ia 1734 r. d la P ru s K sią ż ę c y c h , w p ro w a d z o n y m w p o z o sta ły c h te ry to ria c h p a ń ­ stw a p ru sk ie g o . S tan o w iło o n o , że w m ie jsc o w o śc ia c h , w k tó ry c h w k a ż d ą n ie ­ dzielę k a z n o d z ie ja g ło si k azan ie p o n ie m ie c k u i p o k a szu b sk u lub p o p o lsk u , m u s z ą o d b y w a ć się k a te c h e zy n ie d z ie ln e w d w u ję z y k a c h , p rz y c zy m je d n o k a z a n ie m ia ł w y g ło sić lub k a te c h e zę p rz e p ro w a d zić n a u c z y c ie l lu b zak ry stia n , w e d łu g u z n a n ia p asto ra. N a stę p n ie k ró l stw ierd ził, że je g o w o lą je s t, a b y n a u c z y c iela m i lub k a n ­ to ra m i b y li a b so lw e n c i teo lo g ii, k tó rz y p o p a ru la ta c h tak iej p ra k ty k i m ie li b y ć w p ie rw sz e j k o le jn o ś c i p o w o ły w a n i n a p a s to ró w w k a s z u b s k ic h p a ra fia c h 23. W te n sposób król ch ciał zap ew n ić lu d n o ści k aszubskiej sta łą opiekę d u szpasterską, zaś d z ie c io m k a te c h e zę k o ś c ie ln ą i sz k o ln ą w ich ję z y k u o jc z y sty m lu b p o lsk im , k tó ry o ne d o b rze rozum iały. Z a rz ą d ze n ie to z o stało o d n o w io n e 28 p a ź d z ie rn ik a 1736 r. i stało się p o d s ta w ą p ra w n ą p raw d ziw ej ek sp lo z ji szk ó ł e le m e n ta rn y ch z p o lsk im ję z y k ie m n a u c z a n ia n a k a sz u b sk im o b sz a rz e ję z y k o w y m w sch o d n iej części P o m o rz a Z a c h o d n ie g o 24.

In te re su ją c y m je s t, że ak t te n w sk ró co n ej n ieco fo rm ie i innej ję z y k o w o w y d a n y zo sta ł w 1767 r. z a z g o d ą k ró la i Z a rz ą d u P o m o rz a (P o m m e rsc h e R e g ie ­ ru n g ) w a d re so w a n y m do d u c h o w ie ń stw a i n a u c z y c ie li z b io rze p ra w d o ty c z ą c y ch sp raw k o śc ie ln y c h i sz k o ln y c h 25. W id ać, że zaraz p o w o jn ie sied m io letn iej w ła ­ dze w S zczecin ie nie b y ły zd e c y d o w a n e n a p o d ję c ie o tw artej w a lk i o u p o w sz e c h ­ n ien ie w śró d e w a n g e lic k ich K a sz u b ó w w sch o d n iej części P o m o rz a Z a c h o d n ie g o ję z y k a n ie m ie c k ie g o o ra z w y p a rc ie z n a u c z a n ia k o śc ie ln e g o i sz k o ln eg o ję z y k a p o lsk ie g o , zaś z ż y c ia co d z ie n n e g o - k a sz u b sk ie g o . R e o rie n ta c ja tej p o lity k i n a ­ stą p iła n ie c o p ó ź n ie j, n ajp ew n iej p o d w p ły w e m tru d n o śc i z w d ra ż a n ie m w życie „g en e ra ln eg o re g u la m in u szk ó ł lu d o w y c h ” z 12 sie rp n ia 1763 r., o k tó ry c h d o w ie ­ d z ia ł się k ró l F ry d e ry k II w 1773 r. To stało się im p u lse m d la w ła d z cen tra ln y c h i p ro w in c jo n a ln y c h d la p o d ję c ia w ię k sz y c h w y siłk ó w o rozw ój sz k o ln ic tw a e le ­ m e n ta rn e g o (czytaj k a te c h e z y )26. N a ty m p o d ło ż u z ro d z iła się w la ta c h sied em

-23 Tamże, 163, s. 205-206.

24 Z. Szultka, Język polski..., s. 150 n.

25 _{Kurzer doch vollständiger Auszug, der in den Pommerschen Kirchen- und Consistorial-Ord-} nungen, denen Synodal-Statutis und Landtags-Recessen, auch in denen Königl. Preuß. und Churbrandenburgischen ausgegebenen Edicten, Befehlen und Rescripten, befindlichen das Kirchen- und Schul-Wesen im Herzogthum Pommern und Fürstenthum Camin betreffenden Gesetzen und Verordnungen, welche denen Präpositis, Predigern, Schullehren, Candidatis und Kirchen-Vorstehern zu wissen nöthig: auf vielfältiges Verlangen mit Fleiß gesammlet und zum bequemen Gebrauch, in alphabetischer Ordnung abgefasset sind. Mit Sr. Königl. Hoheit und der Königlich Preußischen Pommerschen Regierung gnädigsten Genehmigung, Stettin

1767, s. 16-17.

26 F. Vollmer, Die preussiche Volksschulpolitik unter Friedrich dem Grossen, Berlin 1918, s. 75 n.; Z. Szultka, Jązykpolski..., s. 150 n.

S

P

...

dziesiąty ch X V III w. p o lity k a g e rm a n izacy jn a w o b ec lu d n o ści kaszubskiej w sc h o d ­ niej części P o m o rz a Z a c h o d n ie g o . S p ra w ą o tw a rtą p o z o sta je k w e s tia z czyjej in i­ cjaty w y ; w ła d z p ro w in c jo n a ln y c h c z y p re p o z y ta H ak en a.

R o z k a z g a b in e to w y k ró la p ru sk ie g o F ry d e ry k a II (1 7 4 0 -1 7 8 6 ) z 14 k w ie tn ia 1780 r. z a p o c z ątk o w a ł 14-letnie p ra c e n a d k o d e k se m P ru sk ie g o P o m o rz a K ra jo ­ w eg o z 1794 r.27 A k t te n sta n o w ił m .in . o p rz y g o to w a n iu n o w e g o zb io ru p raw w ję z y k u n ie m ie c k im , k la ro w n e g o i z ro z u m ia łe g o p rz e z w sz y stk ic h o b y w ateli, o p arteg o n a p raw ie rz y m sk im i n a tu ra ln y m o ra z u w z g lę d n ia ją ce g o ustrój i o rg a n i­ zację p a ń s tw a p ru sk ie g o . W ty m celu k ró l p o le c ił d o k o n a ć p rz e g lą d u d o ty c h c z a ­ so w eg o p ra w a p ro w in c jo n a ln e g o , je g o sp isan ie i p o d d a n ie rew izji, ale n o w y o g ó l­ n o k ra jo w y k o d e k s m ia ł m ie ć w sto su n k u do n ie g o su b sy d ia ln y charak ter. D lateg o je d n y m z p ie rw sz y c h k ro k ó w n a d ro d ze do re a liz a cji k ró le w sk ie g o ro z k a z u b y ło sp o rząd zen ie ew id e n c ji i c h a ra k te ry sty k i p ra w p ro w in c jo n a ln y c h . W o d n ie sie n iu do p ro w in c ji P o m o rze z a d an ie to p rz y p a d ło z a rz ą d o w i P o m o rza, w ła śc iw e m u g łó w n ie d la sp raw p ra w n y c h i są d o w n ictw a, z w ie rz c h n ich k ró la i g ra n iczn y ch . W iele w sk a z u je n a to , że p o d ją ł się je w y k o n a ć sam o d z ie ln ie w ic e p re z y d e n t Z a ­ rz ą d u Ju liu s E. v. M assow , k tó ry ja k o „2 -te n P ra e sid e n t d e r R e g ie ru n g ” 6 k w ie tn ia 1781 r. w y s ła ł d o B e r lin a S is te m a tis c h e S a m m lu n g d e r e r in d e m K ö n ig lic h

P re u ß isc h e n H e rzo g th u m P o m m ern , exc lu siv e d e re r H e rrsc h a fte n L a u e n b u rg u n d B ü to w g e lte n d e n G esetze, S ta tu ten , W illkühren u n d G ew o h n h e itsre c h te en tw o r­ f e n vo n d e r P o m m e rsc h e n u n d C a m m in sc h e n R e g ie ru n g zu S te ttin m it d em A b l a u f

d es J a h re s 1 7 8 0 28.

W sz c z eciń sk im A rc h iw u m P a ń stw o w y m z a c h o w a ł się je g o lic z ą c y 512 stro n b ru lio n , w cało ści sp isan y rę k ą p re z y d e n ta d ro b n y m m a c z k ie m , ale b a rd zo n ie s ta ­ ran n ie, b o z lic z n y m i sk ró tam i w y razó w , sk re śle n ia m i, g lo sa m i, m a rg in a lia m i itd. sp rzed 6 k w ie tn ia 1781 r. i p o ty m te rm in ie (czerw o n y m a tram en tem ). F o lia ł te n w p e łn i - zd aje się - z ro z u m ia ły b y ł ty lk o au to ro w i. N ie trz e b a d o d aw ać, że je g o o d cz y ta n ie i zro z u m ie n ie s ą b a rd z o tru d n e.

N a s. 7 5 -7 7 rę k o p is u v o n M a s s o w w y p o w ie d z ia ł się w sp ra w ie ję z y k a w asp ek cie p raw n y m . S tw ierd ził, że ję z y k p u b lik a c ji p ra w i in te rp re ta c ja u ż y ty c h w n ic h w y ra ż e ń m a ją du że zn aczen ie. C h o ciaż o b ecn ie ję z y k n ie m ie c k i n a P o m o ­ rzu je s t p o w sz e c h n ie u ży w an y , to w n ie k tó ry c h o k o lic a c h je s t w u ż y c iu ję z y k „ w e n d y jsk o -n ie m ie c k i”, o c zy m p isze w sw o im B e sc h re ib u n g B rü g g e m a n n 29. 27

H. Conrad, Die geistige Grundlagen des Allgemeinen Landrechts fü r die Preussischen Staa­

ten von 1794, Köln-Opladen 1958, s. 13 n.; S. Salmonowicz, Prawo karne oświeconego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Toruń 1966, s. 202 n.;

Z. Szultka, Reformy prawa i sądownictwa, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701—

-1806), pod red. B. Wachowiaka, oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Lukasie­

wicz, B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 569 n.; G. Kucharczyk, Przejawy kryzysu wewnętrznego

państwa i zaczątki reformy ustroju, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej..., s. 707 n.

28 AP Szczecin, RS., 546, s. 1-2.

S tw ierd ził, że bliżej o k o lic z n o śc i trw a n ia k a sz u b sz c z y z n y w y ja ś n ia in fo rm a c ja słu p sk ieg o p re p o z y ta C h ristia n a W. H a k e n a 30, k tó rą o trz y m a ł o d B rü g g em an n a. R a d c a K o n sy sto rz a je j je d n a k n ie o p u b lik o w a ł w sw y m dziele. D o d a ł, że p rz e k a z H a k e n a z a w ie ra w y k a z p ara fii, w k tó ry c h o d b y w a ją się n a b o ż e ń stw a p o k asz u b - sku o ra z p rz y to c z y ł g o p raw ie w d o sło w n y m b rz m ie n iu . R o z p o c z y n a ł się o n od słów : „ U n te r d en N a c h k o m m e n ” i k o ń c z y ł na: „Ich b in A u g e n z e u g e d a v o n u n d w äre b ei E in fü h ru n g ein es P re d ig ers, d e r ih n e n [K aszubom ] n ic h t cassu b [i]sc h g e n u g w ar, fü r d en die K irch e v e rsc h lo ß e n , d en sie ste in ig e n w o llte n , b a ld m it ihm a u f d e m K irch h o fe u m g e b ra c h t”31.

P o n ie w a ż te k s t te n z o s ta ł ju ż k ilk a k ro tn ie w y d a n y w ję z y k u n ie m ie c k im i w p o lsk im p rz e k ła d z ie, nie m a p o trz e b y je g o p o n o w n e g o p u b lik o w a n ia . D o d ać należy, że v o n M a sso w o p a trz y ł g o n a s tę p u ją c ą u w ag ą: „D iese g rü n d lic h e N a c h ­ ric h t d es P ra e p o siti H a k e n e n th ä lt a lles w a s h ie rv o n b e m e rc k t z u w e rd e n v erd ien t; in d e sse n h a t m a n b is j e z t b ei P u b lic a tio n d e r G e setze v o n h ie r a u f d en U n te r­ sch ied d e r ca ssu b [i]sc h e n S prache k e in e R ü c k sic h t g e n o m m en . O b b ei g e ric h tl i ­ chen] V e rh a n d lu n g e n] se lb ig e n b e o b a c h te t w ird , w ird des C o e slin sc h e n H o fg e ­ ric h t32 in d ie se n S p ren g el d ie se r T h eil v o n P o m m e rn 33 lieg t, v ie le ic h t [!] n ä h [r]es n a c h w e ise n k ö n n e n ”34.

W ic e p re z y d e n t v o n M a sso w w y so k o o c e n ił w ię c p rz y to c z o n y p rz e z siebie fra g m e n t re la c ji p re p o z y ta H a k e n a 35, a n a stę p n ie , n a w ią z u ją c do ju ż w cześn iej

tych stronach Brüggemann zamieścił przekazy pastorów Johanna F. Backego z Wrzosowa (1762-1805) koło Kamienia Pom. i Christiana W. Hakena ze Słupska. Ten sam tekst Hakena kilka miesięcy później opublikował Anton F. Büsching (1723-1793) na łamach wydawanego przez siebie: „Anton Friedrich Büschings Wöchentliche Nachrichten von neuen Landchar­ ten, geographischen, statistischen und historischen Büchern und Sachen”, 7:1779, Stück 25, s. 197-201. Oryginał przekazu prepozyta Hakena znajduje się w Landesarchiw Greifswald i został ostatnio opublikowany w: Źródła do kaszubsko-polskich aspektów..., t. II, nr 195, s. 249-256. Por. K. Kallaur, Ludwig Wilhelm Brüggemann i jego dzieło. Z dziejopisarstwa

pomorskiego XVIII i początków XIX wieku, Słupsk 2011, s. 82-86, 92 n.

30 Christian Wilhelm Haken (1723-1791), prepozyt słupski w latach 1771-1791. 31 AP Szczecin, RS., s. 546, s. 75-77.

32

Coeslinsche Hofgericht - koszaliński Sąd Nadworny. 33 Pommern - Pomorze [Zachodnie].

34 AP Szczecin, RS., 546, s. 77. 35

Nie mogę zrozumieć, na jakiej podstawie K. Kallaur w: Ludwig Wilhelm Brüggemann..., s. 85 doszedł do następujących ustaleń: „Ustaleniem stanu faktycznego (...) jest obszerna opinia J.E. v. Massowa z początku 1780 r. o nacjach, zwyczajach, mowie, charakterze i zasięgu ludności kaszubskiej w synodzie słupskim, przede wszystkim z dorzecza Słupi i Łeby, oraz o potrzebie wyparcia języka kaszubskiego poprzez zaniechanie prowadzenia katechez koś­ cielnych i nauki w szkołach w języku polskim i zastąpieniu go językiem niemieckim. Von Massow wyjaśnienie tak ważnych dla siebie kwestii oparł na bezpośrednich spostrzeżeniach radcy konsystorza oraz na przekazie słupskiego prepozyta Hakena zamieszczonym w opisie Brüggemanna”.

S

P

...

w yrażonej u w ag i o jê z y k u p u b lik o w an y ch ak tó w p raw n y ch , przy zn ał, że d o tąd nie b ran o p o d u w a g ê m o ż liw o śc i ich o g ła sz a n ia w jê z y k u k a sz u b sk im . Sam u c h y lił siê o d o d p o w ie d z i n a p y tan ie: cz y jê z y k k a sz u b sk i m o że b y ć jê z y k ie m p rz e w o d u w Sądzie N ad w o rn y m w K oszalinie, w łaściw y m terytorialnie d la kaszubskiej czêœci P o m o rz a i d o d ał, że w tej k w e stii b liż sz y c h in fo rm a c ji u d z ie lić m o że k o sz a liń sk i Sąd. W id ać, że v o n M a sso w ro zu m iał, iż a k ty p ra w n e n a P o m o rz u Z a c h o d n im , z u w a g i n a lu d n o ść k a s z u b s k ą m ó w ią c ą sw y m jê z y k ie m o jc z y sty m i n ie ro z u m ie - j ą c ą jê z y k a n ie m ie c k ie g o ja k o jê z y k a u rz ê d o w e g o , w ty m ja k o są d o w eg o , w in n e b y ć p u b lik o w a n e ró w n ie ż w je j jê z y k u o jc z y sty m , k tó ry z p o d a n y c h w z g lê d ô w w in ie n b y ć ró w n ież jê z y k ie m sąd o w y m w Sądzie N a d w o rn y m w K o szalin ie, w ła ś ­ ciw y m d la sp ra w szlach eck ich . Tak je d n a k d o tą d nie b y ło , ale v o n M a sso w p rz e ­ szed ł n a d ty m w 1780/81 r. i w la ta c h n a stê p n y c h o b o jêtn ie. O z n a c z a to , że nie p o d jął żad n y ch d ziałań m ający ch n a celu po ło żen ie k re su d y sk ry m in acji jêzy k o w ej k aszu b sk iej sz lach ty p o w ia tó w słu p sk ie g o i m ia ste c k ie g o . O ty m , że n ie w sz y stk a szlach ta ty c h p o w iató w jê z y k niem ieck i znała, zaśw iad czy ł pru sk i u rzêd n ik sądow y - ju s ty c ja riu s z d o m e n y lê b o rsk o -b y to w sk iej F rie d ric h W . T h iele, k tó ry zn ał jê z y k p o lsk i i z ty c h w ła śn ie p o w o d ó w u b ie g a ł siê w 1761 r. o za tru d n ie n ie w Sądzie N a d w o rn y m w K o szalin ie. P o d k reślił p rz y ty m , że ó w cześn ie żad en słu p sk i u rz ê d ­ n ik są d o w y lu b n o ta riu sz n ie zn ał jê z y k a p o lsk ie g o i k a sz u b sk ie g o . M in iste r sp ra ­ w ie d liw o śc i Jo se p h P.P. de Jarg ies sp e łn ien ie je g o p ro śb y u z a le ż n ił o d d ecy zji d y re k to ra S ądu N a d w o rn e g o w K o sz a lin ie , której n ie u d a ło siê u s ta lić 36. W s z y s t­ k o w sk azu j e n a to , że b y ła o n a n e g a ty w n a , b o w io s n ą 1781 r. sp o ty k a m y T h ie le g o ja k o ju sty c ja riu sz a d o m en słupskiej i sm ołdzińskiej, ro zp atru jąceg o sp ó r o obsadê p a ra fii w S m o łd zin ie, w k tó ry m w y stê p o w a ł ró w n ie ż p re p o z y t H ak en , ja k zaw sze p rz e c iw n y p o w o ła n iu ró w n ie ż n a n ią n o w e g o p a s to ra zn a ją c eg o jê z y k p o lsk i37.

C o siê ty c z y w y w o d ó w v o n M a sso w a o K a sz u b a c h , to w id a ć , że sw e o n ic h p o g lą d y o p a rł ró w n ie ż n a p rz e k a z ie p a s to ra J.F . B a c k e g o , k tó ry w śró d n ic h nie p ra c o w a ł i in fo rm a c je o n ic h c z e rp a ł z drugiej rçk i, b o w y ra ź n ie n ie m ó g ł o d d z ie ­ lić sp ra w k a s z u b sk ic h o d n ie m ie c k ic h i d lateg o m .in . jê z y k k a sz u b sk i u to ż sa m ia ł i m ie n ił „ w e n d y jsk o -n ie m ie ck im ” . Z a n im p o sz e d ł v o n M a sso w 38, k tó re g o sta n o ­ w isk o w sp raw ie „ w y ru g o w a n ia ” jê z y ^ w k a sz u b sk ie g o i lite w sk ie g o z la t 1803­ - 1 8 0 4 b y ło p o c h o d n ą je g o sto su n k u w o b e c jê z y k a k a sz u b sk ie g o z la t 1780­ - 1 7 8 1 .

W arto d o d ać, że w sp raw ie K a sz u b ó w w p o w ie c ie słu p sk im w 1779 r., zd aje siê z in sp ira c ji A n to n a F. B ü sc h in g a - w y p o w ie d z ia ł siê ró w n ie ż in n y w y so k i d y g n ita rz p ru sk i - p ie rw sz y p re z y d e n t K a m e ry W o jen n o -S k arb o w ej w G ąb in ie,

36 Źródła do kaszubsko-polskich aspektów..., t. II, 171, s. 215-216. 37 Tamże, s. 197-198, 259, 261.

38 LIW. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung, t. 1, s. LXV-LXVIII; AP Szczecin, RS., 546, s. 55-57.

p o c h o d z ą c y z O b je z ie rz a v o n W obeser. U k a z a ła się o n a n a ła m a c h ty g o d n ik a B ü sc h in g a 39. N a jw a rto śc io w sz e je j fra g m e n ty z o sta ły o p u b lik o w a n e w 2 0 0 6 r 40 S k o n c e n tro w a ł o n s w ą u w a g ę n a w sk a z a n iu p a ra fii o n a jlic z n ie jsz ej lu d n o śc i k a ­ szubskiej i n ie k tó ry c h c z y n n ik a c h je j w y p ie ra n ia p rz e z e le m e n t n iem ieck i.

Z y g m u n t S zu ltk a

The relationship between the President of Administration

of Pomerania and the Prussian Minister of Justice,

E.W.E. von Massow to the Kashubain language

Julius Eberhard W. E. von Massow (1750-1816) was born in Dretyń near Miastko. During the years of 1773-1777 he was director of the County Court in Chojnice and therefore had contact with Kaszubians. Later he was president of the Administration of Pomerania in Szczecin and Prussian Justice Minister of various faiths and schools (1798-1806). Already as a well-known lawyer, in the year 1780 he compiled complex information for the central administration regarding the system and organization of the Szczecin War Treasury Department [Ger: Kiegs-und Domänen-Kammer] (province of Pomerania) where he recorded the backwardness of the Kaszubian people concerning law and judgments and of the lack of knowledge of German administrative language. However, he did not propose any changes to ameliorate the discrimination. Similarly he was indifferent to his relationship to the problems of the Kaszubian people in elementary schooling.

tłum. Stanisław Frymark

39

„Anton Friedrich Büschings Wöchentliche Nachrichten von neuen Landcharten, geographi­ schen, statistischen und historischen Büchern und Sachen”, Jg 7: 1779, 32. Sück, s. 181-183. 40 Źródła do kaszubsko-polskich aspektów..., t. II, nr 193, s. 246-247.

Stosunek

Pomorza

137

Z y g m u n t S zu ltk a

Die Stellung des Präsidenten des Vorstandes von Pommern

und des preußischen Minister für Gerechtigkeit Julius

E.W.E. von Massow der kaschubischen Sprache gegenüber

Zu s a m m e n f a s s u n g

Julius Eberhard W.E. von Massow (1750-1816) geb. in Dretyń (deutsch Treten) in der Nähe von Miastko. Von 1773 bis 1777 war er Direktor des Landesgerichts in Konitz und auf Grund dieser Funktion musste er mit Kaschuben in Berührung kommen. Später war er Präsident des Vorstandes von Pommern in Stettin und hatte die Funktion des preußischen Minister für Gerechtigkeit, Glauben und Schulwesen (1798-1806) ausgeübt. Schon1780, als namhafter Jurist, bearbeitete er für die Zentralgewalt umfassende Informationen über Aufbau und Organisation des Stettiner Vorstandes der Kriegs- und Domänen-Kammer (der Provinz Pommern), wo er sprachliche Benachteiligung der kaschubischen Bevölkerung feststellte, die aus ihrer mangelnden Kenntnis der Amtssprache Deutsch folgte, er schlug aber keine Veränderungen vor, die diese Diskriminierung abschaffen konnten. Seine Stellung gegenüber der sprachlichen Benachteiligung der kaschubischen Bevölkerung im Bereich des elementaren Schulwesens war ähnlich gleichgültig.