Urszula Litwin, Danuta Sochacka
Rozważania dotyczące krajobrazów
obszarów chronionych na
przykładzie Bieszczadów
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 4/1/2, 59-66
2005
ROZWAŻANIA DOTYCZĄCE KRAJOBRAZÓW
OBSZARÓW CHRONIONYCH
NA PRZYKŁADZIE BIESZCZADÓW
Urszula Litwin, Danuta Sochacka
Katedra Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich Akademia Rolnicza w Krakowie
Streszczenie: Urbanizacja, nowoczesna technika oraz postęp cywilizacyjny powodują wiele zagrożeń dla środowiska. W związku z tym objęto różnymi formami ochrony prawnej obszary krajobrazu o wybitnych walorach przyrodniczych. Rozwiązanie trzech problemów: podziału krajobrazu na obszary o cechach pokrewnych, określenie stopnia ich przekształcenia, oraz waloryzacja jest celem ustalenia hierarchii wartości i skali potrzeb w zakresie zabiegów profilaktycznych, utrzymujących i naprawczych. Oparto się na analizie krajobrazu na obszarów objętych szczególną ochroną. Podzielono je na jednostki o cechach pokrewnych, określono stopień ich przekształcenia, oraz zapropo nowano formy działań prewencyjnych, porządkowych zabezpieczających i konserwa torskich. Strefa zainteresowań obejmuje obszar Bieszczadów, posiadających park naro dowy, dwa parki krajobrazowe oraz czternaście rezerwatów przyrody wraz z otuliną. Opracowanie jest fazą wstępną, poprzedzającą praktyczne opracowanie analizy krajo brazu na terenach chronionych.
Słowa kluczowe: parki narodowe i krajobrazowe, krajobraz, ochrona środowiska.
WPROWADZENIE
Jedną z podstawowych funkcji i form użytkowania parków narodowych jest udostępnienie turystyczne ich terenów, dotyczy to również parków kra jobrazowych i ich stref ochronnych na terenie, na którym mieszkańcy pro wadzą działalność gospodarczą. Endogenicznie niesie to najwięcej zagrożeń dla substancji przyrodniczej. Podstawowym założeniem z zakresu ochrony przyrody jest zachowanie wszystkich składników struktur i procesów natu ralnych, właściwych dla krajobrazu. Celem opracowania jest analiza krajo brazu na terenie rezerwatów przyrody, parków narodowych i krajobrazowych Adres do korespondencji - Corresponding author: Urszula Litwin, Danuta Sochacka Katedra Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich, Akademia Rolnicza w Krakowie
60 U. Litwin, D. Sochacka
i stref ochronnych [Litwin, Sochacka 1997, Sochacka, Morzyniec 1998], po dział na obszary o cechach pokrewnych i określenie stopnia ich przekształce nia oraz zaproponowanie form działań prewencyjnych, porządkowo-zabezpie- czających i naprawczych. Opracowanie stanowi fazę w stępną badań dotyczących ochrony i kształtowania krajobrazów obszarów chronionych.
PRZEDMIOT BADAŃ
Strefą zainteresowań objęto obszar Bieszczadów, który obejmuje park narodowy, dwa parki krajobrazowe oraz czternaście rezerwatów przyrody wraz z otuliną (rys. 1).
Bieszczadzki Park Narodowy składa się z dwóch części - mniejszej obej mującej szczytowe partie Połoniny Caryńskiej, i większej położonej w rejo nie tzw. gniazda Tarnicy i Halicza. W jego centralnej części położona jest miejscowość Ustrzyki Górne.
Jeden z dwóch parków - Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy jest zdecydowanie leśny, jego 83% powierzchni stanowią łasy. W krajobrazie tego parku znajdują się liczne przełomy rzeczne, progi skalne, wyjątkowe frag menty przyrody ożywionej i nieożywionej. Drugi, Park Krajobrazowy Doliny Sanu ma zróżnicowaną rzeźbę z naturalnymi zespołami leśnymi oraz bogatą florą i fauną (tab. 1).
W obrębie tych parków znajduje się pięć większych miejscowości: Cisną, Wetlina, Stuposiany, Dwernik, i Zatwarnica
Na terenie BPN i parków krajobrazowych wydzielonych jest czternaście rezerwatów. Najwartościowsze elementy przyrody bieszczadzkiej objęto sta tusami rezerwatów przyrody jako unikatowe kompleksy, o wyjątkowych za sobach, z całym bogactwem rzeczy, zjawisk i procesów. Uderza ich wielka różnorodność, ilość w stosunku do całego obszaru oraz duże powierzchnie (tab. 2). Cechą charakterystyczną bieszczadzkich obszarów chronionych są ścisłe powiązania osadnicze [Cymerman, Falkowski, Hopfer 1992]. Mając do czynienia z tak czułą substancją, jaką jest krajobraz, warto z rozmysłem zastanowić się nad jego uporządkowaniem [Bogdanowski 1981], tym bardziej, że proces szybkiej urbanizacji i wymogi związane z ochroną zasobów przy rodniczych stanowią sprzeczność interesów. Możemy tego dokonać na zasa dzie przemyślanego kompromisu za pomocą zintegrowanych zespołów specja listów, w ramach planu przestrzennego poprzez ścisłe przestrzeganie ustalonych zasad, regulacji estetyki, zabezpieczenie i chronienie wartości śro dowiskowych i kulturowych, ale przy pełnym poparciu świadomego społe czeństwa. Przy takich opracowaniach narzuca się potrzeba systematyki krajobrazu w celu ustalenia hierarchii wartości i zakresu potrzeb i ewentu alnych zabiegów twórczych [Patoczka 1993].
G ra n ic a p a ń s tw S ta te fr o n ti e rs M ie js c ow oś c i Pl a ce s Ko lej R a ilw a y Rzeki River s S tr ef a o c h ro n n a P ro te ct io n zon e R e z e rw a ty ( pa trz ta b e la 1 ) R e s e rv e s (s ee Ta b le 1 ) P u n k ty w id o k o w y S c e n ie po in t J e z io ro Sol iń ski e S o li ń s k ie Lake B ie s z c z a d z k i P ar k N a ro d o w y T h e B ie s z c z a d z k i N a ti on a l Par k C iś n ia ń s k o -W e tli ń s k i P ar k K ra jo b ra z o w y C iś n ia ń s k o -W e tli ń s k i L a n d s c a p e P ar k P a rk K ra jo b ra z o w y D o lin y Sanu T h e San R iv e r Va ll ey L a n d s c a p e Par k R y s. 1. B ie sz cz ady . M a p a o bs za ró w chr oni ony ch Opr acowanie grafic zne M on ik a K r asz ew ska Fig. 1. The Bi esz cz a dy Mo u n tai n s M a p o f Prot ec ted Are as-a gra phic p re sen ta tio n
62 U. Litwin, D. Sochacka
Tabela 1. Wykaz parków na obszarze Bieszczadów
Table 1. List of parks within the Bieszczady Mountain Region Nazwa parku
Name of the Park
Rok powołania Established In
Powierzchnia [ha] Area [ha]
Bieszczadzki Park Narodowy 1973 27.064
Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy 1992 46.025
Park Krajobrazowy Doliny Sanu 1992 35.635
Razem 81.640
Acta Sei. Pol.
Źródło: Danych z BPN, opracowanie własne
Source: Data from the Reserves within the Bieszczady Mountains Region
Tabela 2. Wykaz rezerwatów na terenie Bieszczadów Table 2. List of parks within the Bieszczady Mountain Region
Nazwa Położenie
Powierz chnia
Rodzaj rezerwatu
Type of Reserve Elementy ochrony
Name Location Area
[ha] forestleśny krajobrazowylandscape
Elements of Protection Cisy na Górze Jawor gm. Baligród 3.02 • naturalne Gołoborze gm. Baligród wieś Raba 13.9 • naturalne gołoborze w miejscu rozległej wychodni piaskowca kwarcowego
Dźwiniacz gm. Lutowiska 10.51 • torfowisko
Hulskie im. Stefana Myczkowskiego gm. Lutowiska Wieś Krywe i Hulskie 189.87 • puszcza karpacka, pomnikowe buki, fauna: niedź wiedź brunatny, wilk, ryś, żbik, orzeł przedni, orlik
Krywe Pasmo Orytu 511.73 •
Meander Sanu ze zbiorowiskiem roślinnym
Litmirz Gm. Lutowisko 13.0 • torfowisko z zespołem
roślinnym Łokieć gm Lutowisko wieś Dź winiacz Górny 10.28 • torfowisko wysokie roślinami zielonymi
Olszyna kosa gm. Lutowisko wieś Strażnica
1.79 • obszar dawnego
pastwiska porośnięty przez olchę zieloną Olszyna
łęgowa
gm. Cisną wieś
Kalnica 13.69 •
las łęgowy z olchą czarną
cd. tabeli 2 Sine Wiry Odcinki rzeki Wetliny i Solinki 450.49 •
Przełom rzek Wetliny i Solinki, starodrzew bukowy i jodłowy
Tarnawa Gm. Lutowisko 34.4 • Rezerwat torfowiskowy,
sosna zwyczajna, bó® bagienny domieszką brzozy i świerka Woronikówka Gm. Baligród wieś Jabłonka 14.84 • stanowisko cisa pospolitego Zakole Gm. Lutowiska wieś Smolnik 5.25 • Torfowisko przejściowe i wysokie w zakolu Sanu Zwiozło Stoki Chryszczatej 17.4 • Rezerwat ścisły obejmujący dwa Jeziorka Duszatyńskie Źródło: opracowanie własne
Source: data from the Reserves within the Bieszczady Mountain Region
METODYKA I PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW BADAŃ
W artykule zaprezentowano wyniki badań stanowiące tylko część szero ko zakrojonych prac dotyczących krajobrazów obszarów chronionych. Ze względu na wagę problemu podano szczegółowe i zunifikowane zasady wyko nywania opracowań studialnych, które winne być obowiązkowo wykonywane do celów planistycznych.
Opierając się na ogólnych pojęciach o krajobrazie, należałoby wziąć pod uwagę trzy problemy: 1) podział krajobrazu na obszary o cechach pokrew nych; 2) stopień przekształcenia krajobrazu; 3) waloryzację krajobrazu.
W celu określenia cech pokrewnych należy wyznaczyć stanowiska infor macyjne jako miejsca obserwacji, z których krajobraz byłby oglądany dooko ła. Widoczne pole krajobrazowe byłoby obszarem osiągalnym tylko z jednego punktu. Tym sposobem suma pól wyznaczy krainę krajobrazową o cechach jednorodnych, odznaczających się tym samym stopniem przetworzenia krajo
brazu i tą samą wartością. Taki zasięg wystarczy do przeprowadzenia analizy krajobrazu, nie zaś do dalszego tła. Na badanym obszarze wyznaczono 11 krajobrazowych jednostek typologicznych o wspólnych wartościach środowi ska naturalnego i dziedzictwa kulturowego.
Na podstawie analizy materiału badawczego określono w procentach sto pień przetworzenia krajobrazu. Na rysunku 2 przedstawiono procentowy sto pień przetworzenia obszarów chronionych w Bieszczadach w ramach wyod rębnionych jednostek typologicznych.
64 U. Litwin, D. Sochacka
Rys. 2. Stopień przekształcenie krajobrazu Bieszczadów na obszarach objętych ochroną Opracowanie własne
Fig. 2. The degree of landscape transformation near Bieszczadów within protected areas
1) Krajobraz kulturowy zamknięty o dużej intensywności zabudowy, tworzący układy spoiste, regularne 95-100%.
2) Krajobraz kulturowy zamknięty o dużej intensywności zabudowy, tworzący układy swobodne (nieregularne) 85-90%.
3) Krajobraz kulturowy zamknięty o małej intensywności zabudowy, układy swobodne i regularne 80-85%.
4) Krajobraz kulturowy otwarty z zabudową skupioną 75-80%. 5) Krajobraz kulturowy otwarty z zabudową rozproszoną 65-75%. 6) Krajobraz kulturowy rolniczy otwarty bez zabudowy 50-65%.
7) Krajobraz naturalny o wyższym stopniu przetworzenia (nieliczne użytki przemienne i zabudowa skupiona) 45-50%.
8) Krajobraz naturalny o średnim stopniu przetworzenia (nieliczne użytki przemienne i użytki trwałe i zabudowa rozproszona) 30-45%.
9) Krajobraz naturalny o małym stopniu przetworzenia (tylko fragmenty użyt ków trwałych i zabudowa pasterska) 20-30%.
10) Krajobraz pierwotny zdewastowany przez siły przyrody (wichry, śniegi, osuwiska, powodzie, masowe pojawianie się szkodników itp.) 20-25%. 11) Krajobraz pierwotny nienaruszony 0-25%.
Waloryzując różne formy krajobrazu, na podstawie wybranej metody (Sóhngena, krzywej wrażeń, WNET itp.), można określić:
1) Strefę krajobrazu atrakcyjnego, która nie wymaga żadnych przekształceń, a nawet nie są one dopuszczalne, z wyjątkiem bieżącej konserwacji, a jego struktura podlega całkowitej ochronie.
2) Strefę krajobrazu estetycznego, do której należą zespoły krajobrazu natural nego i kulturowego otwartego i zamkniętego o wysokich walorach estetycz nych będące świadectwem kultury duchowej i materialnej.
3) Strefę krajobrazu naruszonego, która obok elementów wartościowych środo wiska naturalnego i kulturowego ma strefy o poważnych zakłóceniach este tycznych, wynikających z niewłaściwych stosunków społeczno-gospodarczych. Wymaga racjonalnej przebudowy elementów.
4) Strefę krajobrazu zdewastowanego, która jest przykładem realizacji krótko wzrocznych priorytetów gospodarczych. Wymaga dużych zmian w planach zagospodarowania przestrzennego i odtworzenia zdegradowanej substancji.
PODSUMOWANIE
Właściwe i rozważne działania w parkach narodowych i krajobrazowych muszą być oparte na wielokierunkowych badaniach, w zakres których wcho dzą:
1. Studia środowiska naturalnego z określeniem zmian i wyznaczeniem stopnia antropogenicznego przetworzenia; w krainach makro- i mikrokrajobrazo- wych. Ważne będzie ustalenie cech charakterogennego krajobrazu w formie kartograficznej, co się przyda przy ustaleniu granicy otuliny rezerwatów przyrody, zarówno z punktu widzenia pejzażowego, jak i organizacji rolnic twa zbliżonego do naturalnego oraz innej działalności gospodarczej.
2. Szczegółowe badanie krajobrazu cywilizacyjnego, tzn.: osadnictwa, kształtu i form zabudowy, przyczyn ekonomicznych powodujących jego tworzenie, czynników obyczajowo prawnych i kulturowych oraz rozwoju w procesie historycznym i trendów bieżących. Badania takie pozwolą ustalić ekologicz ny model dalszego rozwoju, porządkowania istniejącej substancji budowlanej z uwzględnieniem interesów mieszkańców. Zagadnieniem, etycznie waż nym, jest konieczność zachowania świadectw kultury duchowej i materialnej regionu oraz możliwość adaptacji wartościowych elementów tej kultury 3. Studia ekonomiczne określające typ, kierunek i wydajność produkcji rolnej,
stosunki własnościowe i tendencje przemian, w powiązaniu z możliwościami powstania stanowisk pracy poza rolnictwem.
4. Utworzenie bazy informacji w zakresie trzech głównych zagadnień: środowi ska naturalnego, rozwoju przestrzennego, zabudowy i stosunków gospodar czych. Opracowanie danych łącznie z konfrontacją w przestrzeni będzie stanowić podstawą do kompleksowego projektowania regionu.
Proponowana forma i sposób przeprowadzenia studiów krajobrazowych wydaje się koniecznością zwłaszcza dla obszarów szczególnie cennych takich jak Bieszczady. Jak pisze Kostka [1995] Obecny stan ilościowy bieszczadzkich
66 U. Litwin, D. Sochacka
zasobów przyrody jest znaczny, a ich stan jakościowy czyni z Bieszczadów region reprezentatywny pod względem zasobów przyrody dla całych Karpat. To sprawia między innymi, że Bieszczady zyskały wyjątkowe znaczenie, jako szczególnej wartości obszar chroniony w skali kontynentalnej [Zob. UICN: Parkis for Life. Action for Protected Areas Europe. 1994], a mają także waż ne znaczenie w realizacji światowej strategii ochrony przyrody [J.A. McNe- ely (ed) parks for Life IUCN 1992].
PIŚMIENNICTWO
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M. Nowak Z., 1981 Architektura krajobrazu. PWN Warszawa- Kraków.
Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A., 1992 Krajobrazy wiejskie. Wyd. ART. Olsztyn. Kostka M. S., 1995. Ekologiczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego
Karpat południowo-wschodnich. CEEW Krosno.
Litwin U., Sochacka D., 1997. Regionalizm w osadnictwie Gorców. Nauk. AR we Wrocławiu Zesz. Konf. XIV nr 312. Wroclaw.
Patoczka P., 1993. Studium architektoniczno-krajobrazowe Parku Narodowego wraz z otuli ną - wnioski ze wstępnego etapu prac. Roczniki Bieszczadzkie T. 2, Ustrzycki Dolne . Sochacka D. Morzyniec W., 1997. Regionalizm osadnictwie w procesie rozwoju osad pieniń
skich. Zesz. Nauk. AR w Krakowie 317. Kraków.
DISCUSSING THE LANDSCAPE WITHIN PROTECTED AREAS USING THE BIESZCZADY MOUTAINS AS AN EXAMPLE
Abstract. There are many environmental threats caused by urban development, mod ern technology and the progress of civilization. Owing to this fact, various protection forms were developed to protect areas with exceptional landscape amenities. In order to set up a hierarchy of values and a scale of needs in the range of prophylactic, main tenance and repair treatments, it is necessary to address the following three issues: 1. dividing landscapes into areas showing similar characteristics;
2. determining the degree of their transformation; 3. landscape evaluation.
For the purpose of this study, the basis assumed was an analysis of landscapes within areas remaining under special protection. These areas were divided into sub-regions based on related characteristics; for each one, a degree of transformation was deter mined. Following this, preventative means, organization, protective and conservation measures are discussed. The areas in question are located within the Bieszczady Mountains Region, in which there is one national park, two landscape parks and four teen nature reserves with protection zones. This study constitutes an initial phase of the entire project to be followed by a practical analysis of the landscape within the protected areas.
Key words: national and landscape parks, landscape, and environmental protection. Zaakceptowano do druku 2005.06.28
Accepted for print
