KOMUNIKATY–RELACJE
T o m a s z B i e r n a tMAŁŻEŃSTWO I RODZINA W OPINIACH MŁODYCH
POLAKÓW, NIEMCÓW I HISZPANÓW
1. Założenia międzynarodowego projektu
Porównanie opinii młodzieży z różnych krajów na temat małżeństwa i rodziny stało się celem międzynarodowych badań zainicjowanych przez Uniwersytet Car-la von Ossietzky’ego w Oldenburgu. W Car-latach 2003–2006 był tam realizowany pro-jekt badawczy Ehe und Familie im Wandel z udziałem sześciu ośrodków uniwer-syteckich z Polski, Litwy, Niemiec, Hiszpanii, Korei Południowej i Chile. Diagnozę wyobrażeń starszej młodzieży na temat małżeństwa, rodziny i prokreacji przepro-wadzono wśród starszej młodzieży (18–24 rok życia), uczącej się w różnych typach szkół ponadgimnazjalnych i wyższych. Sondaż opinii opierał się na wspólnie opra-cowanym kwestionariuszu ankiety. Badania właściwe poprzedził pilotaż, który służył do weryfi kacji narzędzia badawczego1. Po określeniu warunków próbki ba-dawczej (wiek, płeć, status społeczny, liczba przypadków) oraz rodzaju technik statystycznych przystąpiono do równoległych badań, które zostały przeprowadzo-ne w roku 2005. W niniejszym opracowaniu porównana została młodzież pocho-dząca z trzech krajów: Polski, Niemiec i Hiszpanii2. Ich dobór miał charakter ce-1 Zob. opublikowane wyniki badań pilotażowych: Familienvorstellungen von Jugendlichen,
F.W. Busch, W.D. Scholz (red.), Oldenburg 2003.
2 Por. raporty z badań, które stanowiły podstawę do napisania niniejszego artykułu: T. Biernat,
L. Dyczewski, P. Sobierajski, J. Szulich-Kałuża, Familienvorstellungen Jugendlicher in Polen, Würzburg 2006, s. 137–183; F.W. Busch, W.D. Scholz, Familienvorstellungen Jugendlicher in Deutschland, s. 25–85; G. Meil, Familienvorstellungen Jugendlicher in Spanien, s. 85–137 [w:] Familienvorstellungen zwischen Fortschrittlichkeit und Beharrung. Ergebnisse einer empirischen Untersuchung von Ehe- und Familien-vorstellungen Jugendlicher in internationalen Vergleich, F.W. Busch, W.D. Scholz (red.), Würzburg 2006.
lowy. Państwa te są członkami Unii Europejskiej i mają wspólne korzenie chrześcijańskie (przez wiele wieków zaliczane były do głównych krajów katolickich na kontynencie). Wielkość grup badawczych (w Polsce zebrano 2212 ankiet, w Niemczech – 2080, a w Hiszpanii – 1507), ich struktura (płeć, wiek, typ szkoły) oraz podobny czas diagnozy dają szansę na porównanie wyników sondażu o du-żym poziomie reprezentatywności. Przedstawiony poniżej artykuł ukazuje opinie młodzieży dotyczące defi niowania rodziny, znaczenia małżeństwa, stosunku do rozwodów, kohabitacji, związków homoseksualnych. W drugiej części tekstu uka-zane zostały niektóre czynniki społeczno-kulturowe, które stanowią interpretacyj-ny kontekst dla analizy wyników badań.
2. Skala międzynarodowych zróżnicowań dotyczących postrzegania
małżeństwa i rodziny
Prezentację rozpoczniemy od porównania sposobu defi niowania rodziny. W dzi-siejszych czasach obserwuje się ważne zmiany w tym zakresie, zachodzące jedno-cześnie na wielu płaszczyznach: politycznej, instytucjonalnej, prawnej, naukowej, jak i potocznej. Pojęcie rodziny jest dziś zastępowane określeniami: związek part-nerski, gospodarstwo domowe3, sieć wzajemnego wsparcia4, układ uczuć wartości i percepcji5, życie rodzinne6.
Poniższa tabela przedstawia, jak szeroki jest zakres przyjmowanych przez mło-dzież defi nicji rodziny7.
Tabela 1. Defi nicja rodziny (w %)
Formy życia rodzinnego Polska (Tak)
Niemcy (Tak)
Hiszpania (Tak)
Małżeństwo posiadające przynajmniej jedno dziecko 98 99 98
Małżeństwo bez dzieci 69 42 74
3 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002, s. 58.
4 Defi nicja rodziny Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego USA (2005),
http://wfne-twork.bc.edu/glossary_entry.pfp?=Family
5 D. Elkind, Th e Hurried Child and All Grown Up and No Place to Go, Reading 1988, s. 28. 6 W ten sposób rodzinę określa Europejska Konwencja Praw Człowieka postulująca w art. 8
ochronę „życia rodzinnego” (a nie rodziny!), która obowiązuje w Polsce od chwili jej ratyfi kacji, czyli od 19 stycznia 1993 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).
7 Wszystkie tabele przedstawione w artykule zostały opracowane na podstawie badań własnych
Formy życia rodzinnego Polska (Tak) Niemcy (Tak) Hiszpania (Tak)
Para bez ślubu posiadająca przynajmniej jedno dziecko 73 93 91
Para bez ślubu bez dzieci 19 17 59
Samotna matka posiadająca przynajmniej jedno dziecko 76 71 86 Samotny ojciec posiadający przynajmniej jedno
dziecko 76 71 86
Dwie lesbijki posiadające przynajmniej jedno dziecko 20 75 79 Dwóch homoseksualistów posiadających przynajmniej
jedno dziecko 18 74 77
Młodzi respondenci zgodnie uznali za rodzinę tradycyjny układ złożony z mał-żeństwa i dzieci. Za tą klasyczną defi nicją rodziny opowiedziało się niemal 100% badanych osób. Pewną zbieżność opinii można zauważyć w uznawaniu małżeństwa bez dzieci za rodzinę. W opinii dużej części ankietowanych posiadanie dziecka nie jest konieczne, aby związek małżeński postrzegać jak rodzinę. Za taką ograniczoną tylko do małżeństwa defi nicją rodziny opowiedziało się 69% Polaków i 74% Hisz-panów. Młodzi Niemcy rzadziej wskazywali, że małżonkowie bez dzieci stanowią rodzinę. Tylko cztery na dziesięć osób zaaprobowało taki sposób jej defi niowania (42%).
Zarówno samotne matki z dzieckiem, jak i ojcowie z dzieckiem zostali przez dużą część młodzieży w porównywanych krajach uznani za rodzinę. Trzy czwarte badanych w Polsce i Niemczech, a jeszcze więcej w Hiszpanii objęło tą defi nicją samotnego rodzica z dzieckiem – bez względu na płeć rodzica. Na uwagę zasługu-je wysoki wskaźnik uznania za rodzinę także związków nieformalnych z dziećmi, i to u wszystkich badanych. Również kohabitujące pary bez dzieci są przez część młodzieży objęte defi nicją rodziny. W Polsce i Niemczech uczyniła to prawie jed-na piąta badanych, w Hiszpanii – aż trzy piąte.
Duże różnice między polską młodzieżą a niemiecką i hiszpańską zaznaczyły się w sposobie postrzegania związków homoseksualnych z dzieckiem i obejmowania ich defi nicją rodziny. Tylko jedna piąta badanych Polaków była skłonna nadać to miano. W Niemczech i Hiszpanii opowiedziało się za takim rozwiązaniem aż trzy czwarte respondentów. O ile polska młodzież, podobnie jak jej zachodni rówieśni-cy, traktuje kohabitację z dziećmi jak formę rodziny, to w przypadku par homo-seksualnych z dziećmi w zdecydowanej większości (cztery piąte badanych) nie aprobuje włączenia takich związków w zakres defi nicji rodziny. Wynika z tego, że młodzi Polacy bardziej opowiadają się za rodziną, która budowana jest na związku heteroseksualnym niż rówieśnicy z porównywanych krajów. Warto zauważyć, że
płeć małżonków odgrywa dla nich istotniejszą rolę w defi niowaniu rodziny niż warunek posiadania dzieci.
W świetle zaprezentowanych danych można stwierdzić, że defi nicja rodziny ulega rozszerzeniu. Obejmuje ona swoim zakresem także związki niesformalizo-wane, co może wskazywać na liberalizację postrzegania rodziny. Sposób defi nio-wania rodziny może świadczyć o dokonującej się transformacji świadomości społecznej, której przedmiotem jest rodzina. Poszerzanie defi nicji rodziny ruguje z niej elementy esencjalistyczne charakterystyczne dla tradycyjnego określania rodziny. Znikają z niej konstytuujące ją takie cechy, jak: heteroseksualność, mo-nogamiczność, prokreacyjność, społeczna formalizacja, trwałość i związek z reli-gią. Defi nicja rodziny jest bardziej konstruowana w zależności od potrzeb życia społecznego i kontekstu kulturowego niż w kategoriach jej stałej i niezmiennej natury (istoty)8. Wyniki badań mogą wskazywać na zachodzące w społeczeństwie zjawisko dekonstrukcji defi nicji rodziny, które jest odbiciem zachodzącej w prze-strzeni społecznej pluralizacji form życia małżeńsko-rodzinnego. Rodzina to taka forma życia, którą społeczeństwo chce uznać za rodzinę9. Popularyzacja niemał-żeńskich i nierodzinnych, tzw. partnerskich, form życia legitymizuje taki sposób jej postrzegania.
Tradycyjnie pojmowana rodzina tworzona jest poprzez małżeństwo. Na pyta-nie o znaczepyta-nie małżeństwa, aż 73% polskiej młodzieży uznało, że „małżeństwo ma dziś i będzie mieć w przyszłości duże znaczenie”. Podobną aprobatę dla wartości małżeństwa wyraziło 69% Niemców. Najmniejsze znaczenie małżeństwu nadawa-li młodzi Hiszpanie – uczyniło to tylko 38% pytanych osób.
Tabela 2. Znaczenie małżeństwa (w %)
Preferencje Polska Niemcy Hiszpania
Małżeństwo jest przestarzałą instytucją 7 14 20 Małżeństwo ma dziś i będzie mieć
w przyszłości duże znaczenie 73 69 38
Nie mam zdania 19 16 42
8 Por. T. Biernat, Przemiany defi niowania rodziny i ich konsekwencje, „Społeczeństwo i Rodzina”
2009, nr 2.
9 Na IV Światowym Kongresie Rodziny (11–13 maja 2007 roku) zaapelowano, aby rządy państw
nie zmieniały defi nicji rodziny. Jednym z przykładów politycznej walki o defi nicję rodziny może stanowić parlament Irlandii, który dnia 26 stycznia 2006 roku utrzymał defi nicję rodziny, nie włą-czając do niej związków tej samej płci, czym wzbudził sprzeciw wielu tzw. postępowych środowisk.
Tylko 7% respondentów z Polski opowiedziało się za stwierdzeniem, że „mał-żeństwo jest przestarzałą instytucją”. Odsetek osób, które zgodziły się z tą opinią, był dwa razy większy u młodzieży niemieckiej i trzy razy większy u hiszpańskiej (spora część badanych nie umiała określić swojego stanowiska). Świadczy to o du-żym przywiązaniu młodych Polaków do instytucji małżeństwa. Małżeństwo wy-daje się dla nich ciągle pożądaną i aprobowaną formą legalizacji związku. Trzeba nadmienić, że w Hiszpanii pojawił się dość duży odsetek osób niezdecydowanych, które nie były w stanie określić swojego stosunku do tej instytucji, co może wska-zywać na ambiwalentne postawy wobec małżeństwa.
W wielu krajach obserwuje się obecnie malejącą liczbę małżeństw i coraz póź-niejsze ich zawieranie10. Upowszechnia się życie w nieformalnych związkach i ży-cie w pojedynkę (tzw. single). Porównanie planów małżeńskich badanej młodzieży i stosunku do ślubu ujawniło, że zdecydowana większość respondentów chce w przyszłości żyć w sformalizowanym, zalegalizowanym związku małżeńskim, ale często poprzedzonym tzw. „małżeństwem na próbę”, czyli przedmałżeńską koha-bitacją. Ortodoksyjnych zwolenników małżeństwa, którzy aprobują życie z drugą osobą wyłącznie w związkach sformalizowanych, było najwięcej w Polsce – 34%, zdecydowanie mniej w Hiszpanii – 8% i Niemczech – 4%. Można zauważyć jednak duże podobieństwo między młodymi ludźmi w porównywanych krajach w zakre-sie wysokiego poziomu akceptacji kohabitacji przedmałżeńskiej. Chęć życia i mieszkania z partnerem/partnerką, aby się wzajemnie sprawdzić przed podjęciem decyzji o ślubie, pojawiła się w deklaracjach połowy badanych Polaków, zbliżonym odsetku Hiszpanów (45%) i znacznie większym młodych Niemców (68%). Z jednej strony może to świadczyć o stosunkowo dużym pragnieniu tworzenia związków małżeńskich, które jednak mają być poprzedzone kohabitacją, z drugiej strony wskazuje to na rezerwę i dystans młodych ludzi do instytucji małżeństwa. Małżeń-stwo jawi się jako instytucja ryzyka, a kohabitacja przedmałżeńska wydaje się pró-bą jego zmniejszania. Wspólne życie w nieformalnym związku ma dać czas na wzajemne sprawdzenie się i podjęcie właściwej decyzji. W tym podejściu można znaleźć pewne odniesienie do Giddensowskiej koncepcji czystych związków, od-instytucjonalizowanych, niejako wypreparowanych z normatywnego kontekstu społecznego i opierających się na samej relacji między osobami, które je tworzą11. Kohabitacja może być w tym przypadku traktowana jako forma testowania siły
10 Por. E. Sikora, Społeczne oczekiwania wobec związku i partnera życiowego [w:] Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współczesności, W. Muszyński, E. Sikora (red.), Toruń 2008, s. 313–315.
11 A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeń-stwach, Warszawa 2006, s. 65.
wzajemnej więzi i jej szans na przyszłość. Małżeństwo zostało zdecydowanie za-negowane przez fakt opowiedzenia się za trwałą kohabitacją przez 4% badanych Polaków, 10% Niemców i 13% Hiszpanów.
Tabela 3. Stosunek do ślubu (w %)
Preferowane rozwiązania Polska Niemcy Hiszpania*
W przyszłości chcę żyć z partnerem tylko w związku małżeńskim 34 4 8 Najpierw chcę żyć i mieszkać z partnerką/partnerem, aby
sprawdzić, czy ją/jego potem poślubię 50 68 45
Nie chcę brać ślubu, ale chcę żyć i mieszkać wspólnie
z partnerem/partnerką 4 10,5 13
Chcę żyć sam/sama bez partnera/partnerki 0,9 1 2
Tego jeszcze nie wiem 9 12 8
Już jestem w związku małżeńskim 1,6 0 1
* W kwestionariuszu hiszpańskim została dołączona dodatkowa odpowiedź: „Najpierw chcę żyć sam, a potem wziąć ślub lub mieszkać wspólnie z partnerem, partnerką” (23%).
Należy podkreślić, że tylko 1–2% młodzieży w porównywanych krajach chce pozostać na stałe w stanie dobrowolnie bezżennym i prowadzić tzw. single life
style, co kłóci się z obiegowymi opiniami, że liczba takich osób jest dużo większa.
Z analizy odpowiedzi jednoznacznie wynika, że młodzież pragnie w przyszłości funkcjonować w związkach, choć nie zawsze sformalizowanych.
Tabela 4. Opinie na temat kohabitacji (w %)
Stosunek do par żyjących bez ślubu Polska Niemcy Hiszpania
Uważam to za dobre rozwiązanie 18 24 71
Jestem przeciwny(a) temu 10 7 11
Jest mi to obojętne 72 69 18
Kohabitacja przedmałżeńska staje się aprobowanym sposobem przygotowania się do małżeństwa, która zmienia charakter tradycyjnego narzeczeństwa i związa-nej z nią obyczajowości. Aprobatę dla tego sposobu życia wyraziło 18% Polaków, 24% Niemców i zdecydowanie więcej Hiszpanów, bo aż 71%. Osób przeciwnych kohabitacji było najwięcej w Polsce – 18%, mniej w Niemczech – 7% i Hiszpanii – 11%. Warto zwrócić uwagę na odpowiedź: „jest mi to obojętne”, która u polskiej młodzieży i niemieckiej pojawiła się u siedmiu na stu respondentów. Obojętność w stosunku do tej kwestii zamanifestowało 18% młodych Hiszpanów. Dane te wskazują na duże podobieństwo opinii w kwestii kohabitacji między młodzieżą
polską i niemiecką oraz odmienne stanowisko u badanych w Hiszpanii. Młodzież pochodząca z tego kraju zdecydowanie silniej popiera ją jako preferowany sposób życia we dwoje.
Z problemem kohabitacji jest związana kwestia prawnego zrównania związków nieformalnych z małżeństwami, który to proces sukcesywnie postępuje w zachod-niej Europie (przypomnijmy, że w wielu krajach zostały one zrównane w prawie z małżeństwami). Za takim rozwiązaniem opowiedziała się jedna trzecia młodych Polaków (36%), połowa Niemców (51%) i aż siedmiu na dziesięciu młodych Hisz-panów (71%). Swój sprzeciw dla takich zmian w prawie wyraziło 42% Polaków, jedna trzecia Niemców – 33% i tylko 12% młodzieży hiszpańskiej. Odrzucenie prawnej możliwości zrównania związków nieformalnych z małżeństwami było zatem dużo większe w Polsce niż w pozostałych krajach. Największa część bada-nych Polaków rezerwuje prawa i stające za nimi przywileje tylko i wyłącznie dla małżeństw. Istnieje jednak stosunkowo duży odsetek osób opowiadających się za przyznaniem takich samych praw związkom kohabitacyjnym, co może świadczyć o skłonności do akceptacji ewentualnych zmian w tym zakresie.
Tabela 5. Opinie w sprawie zrównania prawnego kohabitacji z małżeństwami (w %)
Kategoria odpowiedzi Polska Niemcy Hiszpania
Jestem za tym, by małżeństwa i pary bez ślubu miały równe
prawa 36 51 71
Jestem przeciwny temu, by małżeństwa i pary bez ślubu
miały równe prawa 42 33 12
Nie wiem 22 16 18
Skala aprobaty dla zjawiska kohabitacji pozwala traktować ją jak fazę premał-żeńską, poprzedzającą formalizację związku. Kohabitacja, w opinii znacznej części badanych, wydaje się społecznie akceptowaną drogą do małżeństwa. Może być także uznana za wskaźnik braku zaufania do instytucji małżeństwa. U polskiej młodzieży dał się zauważyć największy sprzeciw wobec zrównywania prawnego nieformalnych związków partnerskich i małżeństw, co świadczy o uznawaniu wy-jątkowego statusu rodziny i tendencji do ochrony jej przywilejów zagwarantowa-nych w obeczagwarantowa-nych regulacjach prawzagwarantowa-nych.
Niskie zaufanie do instytucji małżeństwa potwierdzają także opinie na temat rozwodu. Młodzi ludzie włączają w swoje plany życiowe potencjalne ryzyko roz-wodu, co potwierdza duże przyzwolenie dla rozwodów u badanej młodzieży w po-równywanych krajach. Za rozwodem opowiedziało się dziewięć na dziesięć bada-nych osób w Niemczech i Hiszpanii (po 91%) i osiem na dziesięć w Polsce (78%).
Tabela 6. Opinie na temat rozwodu
Stosunek do rozwodu Polska Niemcy Hiszpania
Jestem zasadniczo przeciw rozwodom 17 6 4
Jestem za rozwodem, jeśli istnieją poważne powody 78 91 91
Nie mam zdania 5 4 5
Zasadniczy sprzeciw wobec tej praktyki zamanifestowało 17% Polaków i po kilka procent młodzieży z Niemiec (6%) i Hiszpanii (4%). Z danych wynika, że w razie wystąpienia okoliczności uniemożliwiających dalsze wspólne życie rozwód jest ewentualnością braną pod uwagę przez większość badanej młodzieży. Rady-kalni przeciwnicy rozwodu są nielicznie reprezentowani: w Niemczech i Hiszpanii stanowią oni 4–6%. W Polsce jest ich kilka razy więcej (17%), ale i tak odsetek negujących rozwód jest dużo mniejszy niż osób, które go akceptują.
Problem zawierania małżeństw przez pary homoseksualne jest dziś kwestią, którą część obserwatorów życia społecznego uważa za niezwykle ważną dla przy-szłych losów rodziny i społeczeństwa. Organizacje homoseksualne i partie lewico-we prowadzą aktywną kampanię na rzecz praw małżeńskich i adopcyjnych dla par homoseksualnych w wielu krajach europejskich, także w Polsce. W przestrzeni publicznej da się wyróżnić homoseksualny dyskurs, w którym przewijają się różne argumenty za wprowadzeniem zmian. Kwestia homoseksualizmu staje się dziś swoistym papierkiem lakmusowym pokazującym przemiany społeczne w zakresie prawa, moralności, obyczajowości i wiary religijnej. Transformacja świadomości społecznej w tym zakresie dotyczy fundamentalnych zagadnień dotyczących na-tury człowieka, jego tożsamości płciowej, kształtu demokracji, praw człowieka, pluralizmu, tolerancji, a także defi nicji rodziny. Jednym ze wskaźników przemian jest upowszechnianie się związków homoseksualnych oraz przyznawanie im praw małżeńskich i adopcyjnych12. Stosunek do związków homoseksualnych staje się dziś wskaźnikiem modernizacji (postmodernizacji?) społeczeństwa13.
Odpowiedzi na pytanie: „Czy pary homoseksualne powinny mieć prawo do zawarcia związku małżeńskiego i adoptowania dzieci?” ujawniły duże różnice mię-dzy młodzieżą w porównywanych krajach.
12 Tolerancja wobec osób o homoseksualnej orientacji seksualnej i walka z homofobią stała się
przedmiotem rezolucji Parlamentu Europejskiego z 2006 roku. Por.: Rezolucja Parlamentu Europej-skiego w sprawie homofobii w Europie P6_TA (2006) 0018 z 18 stycznia 2006, Internet: www.euro-parl.europa.eu/S.
13 Obserwując dyskusje na ten temat, można niekiedy odnieść wrażenie, że kwestia
homo-seksualna jest objęta nowym tabu politycznej poprawności (np. w kwestii badań dotyczących etiologii tego zjawiska, terapii osób homoseksualnych, zakresu praw, o które upominają się homo-seksualiści).
Tabela 7. Prawa małżeńskie i adopcyjne dla par homoseksualnych (w %)
Kategorie odpowiedzi Polska Niemcy Hiszpania
Uważam za słuszne, żeby pary homoseksualne mogły brać ślub 24 35 20 Uważam za słuszne, żeby pary homoseksualne mogły brać ślub
i posiadać prawo do adopcji 5 44 61
Nie uważam za słuszne, żeby pary homoseksualne mogły brać ślub 62 16 11
Nie wiem 9 6 8
Za prawem do ślubu dla związków homoseksualnych opowiedziała się jedna czwarta badanych Polaków (24%), jedna trzecia Niemców (35%) i jedna piąta Hisz-panów (20%). Dużo większe różnice ujawniły się w kwestii pełnego przyznania praw, o które ubiegają się homoseksualiści, a więc prawa do małżeństwa i adopcji. Za tym rozwiązaniem było tylko 4% młodych Polaków i zdecydowanie więcej, bo aż jedenastokrotnie – Niemców (44%) i piętnastokrotnie – Hiszpanów (61%). O ile w porównywanych krajach podobna grupa badanych zgadza się na małżeństwa dla osób o orientacji homoseksualnej (24–35%), to prawo do adopcji budzi więcej kontrowersji. Widać to szczególnie na przykładzie polskiej młodzieży (różnice między niemiecką i hiszpańską są także duże). Interesujące jest także porównanie odsetka osób odrzucających możliwość prawnej legalizacji związków homoseksu-alnych. W Polsce tego rozwiązania nie akceptowało aż 62% respondentów, w Niem-czech i Hiszpanii swój sprzeciw zgłosiło kilkakrotnie mniej badanych (odpowied-nio: 16% i 11%). O ile wśród polskiej młodzieży odsetek osób skłonnych do nadania praw związkom homoseksualnym (zarówno małżeńskich, jak i adopcyj-nych) wynosił łącznie 29%, to już w Niemczech stanowił 79%, a w Hiszpanii 81%. Są to duże różnice świadczące o przywiązaniu młodych Polaków do heteroseksu-alnego modelu małżeństwa. Również dzieci są postrzegane jako immanentny ele-ment rodziny złożonej z mężczyzny i kobiety. Taka rodzina jawi się większości polskiej młodzieży biorącej udział w badaniach jako najwłaściwsze środowisko wychowania i opieki. Na marginesie trzeba dodać, że liczba osób niezdecydowa-nych, wybierających odpowiedź „nie wiem”, była we wszystkich krajach podobna i mieściła się w przedziale 6–9%.
3. Znaczenie niektórych czynników społeczno-kulturowych
Istnieje wiele czynników, które należałoby uwzględnić, analizując różnice w opi-niach młodzieży dotyczących małżeństwa i rodziny w porównywanych krajach. Do najważniejszych można zaliczyć doświadczenia historyczne, stan procesów
modernizacyjnych społeczeństw, poziom religijności i pozycja Kościoła katolic-kiego, czynniki ideologiczne i polityczne. Poglądy na temat małżeństwa i rodziny zawsze były silnie związane z religią, a szczególnie z chrześcijaństwem (rodzina zajmuje ważne miejsce w nauczaniu Kościoła katolickiego). Czynnik ten w istot-ny statystycznie sposób różnicował opinie respondentów. Aby uczynić porówna-nie pełporówna-niejszym i lepiej zrozumieć zaobserwowane różnice, warto analizowane wyniki umieścić w kontekście pewnych zjawisk i procesów zachodzących w po-równywanych krajach. Trudno oczywiście uchwycić bezpośrednią zależność mię-dzy opiniami młodzieży a uwarunkowaniami społecznymi i kulturowymi w ich krajach pochodzenia, jednak niektóre uwagi mogą służyć jako istotne tło inter-pretacyjne.
Opinie młodych Hiszpanów wydają się najbardziej liberalne. Hiszpania w ostat-nich dwóch dekadach przeszła dynamiczny, głęboki proces modernizacji związany z wstąpieniem do struktur UE, przemianami gospodarczymi, społeczno-politycz-nymi i kulturowymi. Należy przypomnieć, że do niedawna był to jeden z najbied-niejszych i najsłabiej rozwiniętych krajów w zachodniej Europie. W świadomości Hiszpanów ciągle jest obecne doświadczenie wojny domowej z 1936 roku, faszy-zmu i wieloletniego panowania reżimu generała Francisco Franco (prawie czter-dzieści lat rządów) W istotny sposób zmieniała się religijność Hiszpanów i sytuacja Kościoła hiszpańskiego14. Silna pozycja tej instytucji i jej hierarchii w czasach rzą-dów generała Franco obecnie znacznie się osłabiła. W ostatnich latach Kościół hiszpański znajduje się w izolacji. Socjalistyczne, antyklerykalne rządy José L. Za-patero doprowadziły do zlikwidowania religii w szkołach. Kościół ma ograniczony dostęp do mediów, jest oskarżany o autorytaryzm i zacofanie w kwestiach rodziny i moralności. Hiszpania jawi się dziś jako państwo, które aktywnie realizuje pro-jekty UE w zakresie kształtowania nowej polityki rodzinnej. Celem działalności rządu jest budowanie tzw. nowego społeczeństwa, mającego zapewnić Hiszpanom powszechną „jakość życia”. Działania te są także nakierowane na przemianę spo-łecznej świadomości i obyczajowości związanej z małżeństwem oraz rodziną. Cho-dzi w nich o wyzwolenie społeczeństwa z więzów autorytarno-represyjnej, trady-cyjnej rodziny, z ciasnych schematów płci i lansowanie postmodernistycznych
14 Świadczą o tym badania ukazujące gwałtowne zmniejszanie się odsetka praktykujących
Hisz-panów (uczęszczanie na coniedzielną mszę). W 1970 roku wynosił on 87%, w 1993 – 52%, a w 2002 już tylko 25%. Jeszcze niższy poziom religijności reprezentuje młodsze pokolenie (do 30 roku życia). Badanie pt. „Młodzi Hiszpanie” z 1995 roku pokazało, że 77% respondentów zaliczyło się do wierzą-cych, lecz powtórny sondaż z 2005 roku ujawnił, że odsetek takich deklaracji zmniejszył się do 29% (tylko 10% młodzieży bierze udział w niedzielnych mszach świętych). N. Łuczyńska, Hiszpania: nieudana krucjata, „Więź” 2006, nr 12, s. 14–24.
projektów życia uwolnionych z tradycyjnych norm moralnych15. W 1998 roku Hiszpania zalegalizowała związki partnerskie (konkubinaty) zarówno hetero-, jak i homoseksulane, przyznając im część praw przynależnych małżeństwom. Prze-prowadzone niedawno zmiany prawne rozluźniły procedury rozwodowe oraz wprowadziły małżeństwa tej samej płci, przyznając im prawa identyczne z trady-cyjnymi małżeństwami (Ustawa nr 13 z 1.07.2005 roku o zmianie Kodeksu cywil-nego w kwestii prawa małżeńskiego).
Socjalistyczny rząd prowadzi w mediach szeroko zakrojone akcje propagando-we promujące nowoczesne style życia. Zmiany objęły także edukację szkolną, co znalazło swój wyraz we wprowadzeniu liberalnego wychowania seksualnego. Dzia-łania te wzbudziły wiele protestów hierarchów Kościoła hiszpańskiego, członków konserwatywnej Partii Ludowej i Hiszpańskiego Forum Rodziny. Swoje zaniepo-kojenie wyrazili również Jan Paweł II i Benedykt XVI, którego pierwsza pielgrzym-ka zagraniczna po wyborze na papieża odbyła się do Walencji, jak to określił jeden z biskupów hiszpańskich, „w celu obrony rodziny”. Badania prowadzone przed uchwaleniem prawa o małżeństwach homoseksualnych, jak i po jego wprowadze-niu pokazują duże poparcie Hiszpanów dla zmian (akceptuje je trzy czwarte spo-łeczeństwa). Obecnie głośno dyskutowana jest kwestia praw adopcyjnych dla par homoseksualnych. Warto nadmienić, że w wielu regionach tego kraju już istnieje możliwość adopcji dzieci przez te związki (Nawarra, Asturia, Aragonia, Kraj Ba-sków i Katalonia). Wszystko to wywołuje u obrońców tradycyjnej rodziny poczu-cie zagrożenia, a tradycyjne, monogamiczne, prokreacyjne i heteroseksualne ro-dziny stały się, według nich, prześladowaną i uciskaną mniejszością (takie jest np. stanowisko Hiszpańskiego Forum Rodziny). Hiszpania jest obecnie miejscem swo-istego eksperymentu społecznego, którego przedmiotem stała się rodzina. Wielu obserwatorów społecznych postrzega ją jak awangardę przemian w tym zakresie.
Odmienne społeczno-polityczne i kulturowe uwarunkowania występują w Niemczech. Faszyzm oraz ideologia narodowego socjalizm doprowadziły do realizacji totalitarnej inżynierii społecznej, której celem była eksterminacja całych grup i narodów. Warto wspomnieć tu też praktyki eugeniczne z aborcją, eutanazją i eksperymentami z wyhodowaniem rasy panów. Przegranie drugiej wojny świa-towej, podział kraju na wschodnie i zachodnie Niemcy przyniósł różne wzorce modernizacji kraju: kapitalistycznej i socjalistycznej. Stanowią one ważne tło dla kształtowania się niemieckiej rodziny. Polityka władz komunistycznych NRD po-legająca na programowej laicyzacji społeczeństwa, lansowaniu odhumanizowane-go wychowania seksualneodhumanizowane-go doprowadziła do obniżania norm moralnych
nych z małżeństwem i rodziną (ówczesną młodzież charakteryzowała wczesna inicjacja seksualna i rozwiązłość)16. Kraj ten miał niezwykle liberalne prawo doty-czące aborcji. Na zachodzie Niemiec przemiany rodziny wynikały z gwałtownej modernizacji kraju oraz procesów sekularyzacyjnych typowych dla całej powojen-nej Europy Zachodniej. Wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego przyniósł ze so-bą materialistyczny i hedonistyczny stosunek do życia, który wpłynął na kształt rodziny współczesnej.
Na pozycję rodziny niewątpliwie wpłynęła słaba pozycja Kościoła protestanc-kiego i katolicprotestanc-kiego (który jeszcze do niedawna stanowił mniejszość w tym prote-stanckim kraju). Kościół ewangelicki ma bardziej liberalny stosunek do małżeń-stwa, rodziny, moralności seksualnej, rozwodów. Poziom religijności Niemców jest coraz niższy17. Zanik religijności na wschodzie kraju był związany z programową laicyzacją prowadzoną przez komunistyczne władze. Inna sytuacja miała miejsce w zachodniej części kraju, gdzie Kościoły cieszyły się wolnością. Hierarchowie Kościoła katolickiego w Niemczech jednak bezpośrednio i pośrednio kontestowa-li papieskie nauczanie w kwestii rodziny. Warto tu choćby wspomnieć słynne oświadczenie biskupów z Königstein, które osłabiało negatywną wymowę encykli-ki Humanae vitae Pawła VI w kwestii niedopuszczalności antykoncepcji (stanowi-sko hierarchów wyłączało tę sprawę z nauczania Kościoła i pozostawiało indywi-dualnemu sumieniu człowieka). W ostatnich latach dyskusję wzbudziła kwestia funkcjonowania przykościelnych katolickich poradni rodzinnych, które wydawa-ły zaświadczenia umożliwiające aborcję (sprzeciw swój wobec tych praktyk wyra-ził Jan Paweł II). Jeszcze bardziej liberalne stanowisko w kwestii małżeństwa i ro-dziny przejawiał Kościół luterański (w dwóch landach udziela nawet błogosławieństw parom homoseksulanym).
W 1998 roku władze niemieckie przedefi niowały pojęcie rodziny, uznając za nią każdy „związek posiadający dzieci”. Rodziną stała się zarówno niezamężna matka, jak i homoseksualna para wychowująca dzieci. W 2001 roku zalegalizowa-ne zostały konkubinaty osób tej samej oraz odmienzalegalizowa-nej płci. Od 1 sierpnia tego samego roku obowiązuje Ustawa o zakończeniu dyskryminacji homoseksualnych
16 W sporcie stosowano praktyki eugeniczne polegające na „hodowli sportowców”. W tym celu
dokonywano manipulacji na genach i zarodkach ludzkich oraz wykorzystano mechanizmy ludzkiej płodności do uzyskiwania wysokich wyników sportowych (zapładnianie kobiet przez startem w za-wodach i dokonywanie aborcji po).
17 W Niemczech w 2008 roku najsilniejszą grupę stanowili bezwyznaniowcy – 33%, następnie
katolicy – 31,2%, a na trzecim miejscu ewangelicy – 30,5%. Informacja na temat religijności krajów uczestniczących w Euro 2008, Internet: eKAI za austriacką agencją „Katpress”: ekai.pl?serwi-s/?MID=15366.
związków partnerskich. Warunki zawarcia partnerstwa oraz skutki są podobne do tych, które dotyczą małżeństw (jednak tzw. Lebenspartnerschaft s nie jest małżeń-stwem)18. Związki te uzyskały dużą część praw przynależnym małżeństwom. W 2005 roku formalnie umożliwiono parom homoseksualnym adopcję dzieci19.
Niemcy należą do jednych z najbardziej liberalnych społeczeństw. Jak widać, poglądy niemieckiej młodzieży plasują się między jeszcze bardziej liberalnymi opiniami młodych Hiszpanów i bardziej tradycyjnymi Polaków.
4. Specyfika postaw polskiej młodzieży
Analizując wyniki badań przeprowadzonych w Polsce, trzeba zwrócić także uwagę na niektóre polskie uwarunkowania. Polacy uważani są za naród familiocentrycz-ny, rodzina niezmiennie wskazywana jest jako jedna z najważniejszych wartości. Na jej obecny kształt i funkcjonowanie wpłynęło doświadczenie rozbiorów, dwóch wojen światowych, okupacji hitlerowskiej oraz okres komunizmu, które z jednej strony osłabiły biologicznie i materialnie rodzinę, ale z drugiej, paradoksalnie, słu-żyły jej integracji i trwaniu. Jak pokazują historycy, polska rodzina w trudnych czasach była ostoją wolności, polskości i religii. Dawała Polakom nadzieję i siłę, chroniła przed zewnętrznymi czynnikami, które im zagrażały. System komuni-styczny narzucony siłą w Polsce po drugiej wojnie światowej doprowadził do osła-bienia i dezintegracji rodziny. Socjalistyczna, nachalna modernizacja rodziny miała w istocie antyrodzinny charakter. Sprowadzała się do lansowania ograniczającego prokreację modelu rodziny (legalizacja aborcji i dostępność antykoncepcji), degra-dacji kobiety prymitywną formą feminizmu, osłabiania więzi rodzinnej i między-pokoleniowej socjalistycznymi wzorcami awansu społecznego oraz laicyzacji, któ-ra zubażała jej duchowy wymiar. Sytuację rodziny dodatkowo utrudniały wszechobecna bieda i różne formy społecznej demoralizacji (np. pijaństwo). Mimo tych wszystkich negatywnych zjawisk rodzina jest „jedną z nielicznych instytucji społecznych, których nie zdołał zniszczyć socjalizm”20. Polska rodzina była w cza-sie PRL-u wspierana przez Kościół katolicki, który miał słabą pozycję w państwie,
18 T. Brzóska, Rejestracja stanu cywilnego za granicą. Związki partnerskie, „Technika i USC” 2002,
nr 3, s. 7.
19 W ostatnich latach zauważa się rosnącą tendencję do życia w nieformalnych związkach.
Według danych statystycznych z 2006 roku w dawnej RFN jest nieco ponad 20% związków tego typu, a w części należącej do byłego NRD, aż 42%. Internet: Niemcy: coraz więcej osób żyje w nieformal-nych związkach (źródło KAI). www.piotrskarga,pl/ps,978,2,0,1,I,informacje.html
ale silną w społeczeństwie. Na dzisiejszą sytuację rodziny rzutuje zarówno jej prze-szłość, jak i teraźniejszość21. Na opinie polskiej młodzieży wpływa większy po-ziom jej religijności (w porównaniu z młodzieżą niemiecką i hiszpańską) oraz większe przywiązanie do rodziny22. Zaobserwowane różnice mają także związek z późniejszym opuszczaniem domu rodzinnego przez polską młodzież (przebywa ona w domu rodzinnym dłużej niż w przypadku rówieśników w porównywanych krajach)23. Dłuższe przebywanie w domu rodzinnym wynika z przedłużonej edu-kacji młodzieży oraz większego uzależnienia materialnego od rodziny, którego główną przyczyną jest brak pracy i mieszkań dla młodych ludzi. Tradycyjne po-strzeganie rodziny ujawniające się w poglądach badanych Polaków wiąże się z na-uczaniem Kościoła katolickiego w Polsce, a w szczególności Jana Pawła II. Jedną z charakterystycznych cech polskiej młodzieży, którą można łączyć z nauczaniem papieża Polaka, jest negatywny stosunek do aborcji. W przeprowadzonych bada-niach za nieograniczoną aborcją opowiedziało się tylko 10% respondentów w Pol-sce, w Niemczech 43%, a w Hiszpanii 50%.
Przedstawione wyniki pokazują, w czym polska młodzież jest podobna, a w czym różni się od swoich rówieśników w porównywanych krajach w kwestii stosunku do małżeństwa i rodziny, postrzegania ich wartości oraz planów życio-wych z nimi związanych24. Młodzi Polacy wydają się bardziej przywiązani do tra-dycyjnie pojmowanej instytucji małżeństwa i rodziny niż młodzi Niemcy i Hisz-panie. Można to zauważyć w defi niowania rodziny, przypisywaniu znaczenia małżeństwu, poziomie aprobaty dla kohabitacji, stopniu akceptacji praw dla związ-ków homoseksualnych oraz stosunku do rozwodu. Wartość małżeństwa i rodziny wydaje się wyższa niż w pozostałych porównywanych krajach, co może wiązać się ze swoiście polską rodzinnością (ostatnie badania OBOP z września 2008 roku pokazały, że dla 88% Polaków rodzina jest najwyższą wartością). Polska młodzież w dużo mniejszym stopniu jest skłonna akceptować przyznawanie praw związkom homoseksualnym niż jej zachodni koledzy. Jej rysem charakterystycznym jest rów-nież silny sprzeciw wobec aborcji.
21 M. Kubiak, Demografi czne uwarunkowania polityki rodzinnej państwa [w:] Małżeństwo i ro-dzina w ponowoczesności…, s. 17–32.
22 Por. L. Dyczewski, Więź między pokoleniami w rodzinie, Lublin 2003.
23 K. Slany, Orientacje małżeńskie i rodzinne młodzieży akademickiej w Polsce (próba weryfi kacji teorii drugiego przejścia demografi cznego), „Problemy Rodziny” 2001, nr 3, s. 26.
24 Analizę interesujących korelacji między opiniami młodych Polaków a różnymi zmiennymi
socjodemografi cznymi można znaleźć w pracy: T. Biernat, P. Sobierajski, Młodzież wobec małżeństwa i rodziny. Raport z badań, Toruń 2007.
U polskiej młodzieży zaznacza się także liberalne postrzeganie niektórych zja-wisk związanych z małżeństwem i rodziną. Wskazuje na to choćby duża aprobata dla kohabitacji i wysoki odsetek osób pragnących tworzyć tzw. małżeństwa na
pró-bę oraz akceptacja rozwodów. Analiza pokazuje, że w opiniach młodzieży
z porów-nywanych krajów uwidaczniają się przemiany w postrzeganiu małżeństwa i rodzi-ny. Najbardziej liberalne opinie ujawniły się u młodych Hiszpanów, mniej liberalne u Niemców i bardziej tradycyjne u Polaków. Opinie wskazują na duży poziom in-dywidualizacji w postrzeganiu i ocenianiu zjawisk związanych z rodziną. Moderni-zacja społeczeństwa determinuje zmianę postaw wobec małżeństwa i rodziny, co wyraża się odchodzeniem od tradycyjnych norm regulujących życie małżeńskie i rodzinne. Instytucja małżeństwa i rodziny podlega sekularyzacji, co oznacza, że w coraz mniejszym stopniu jest regulowana nakazami płynącymi z religii wynikiem czego jest redukcja sakralnego i transcendentnego wymiaru tych instytucji.
Konsekwencją rewolucji seksualnej było wyłączenie sfery seksualnej człowieka z pola działania norm społecznych i religijnych, co w efekcie przyczyniło się do jej deinstytucjonalizacji. W świetle uzyskanych wyników można postawić tezę, że kolejnym etapem tego procesu może być prywatyzacja małżeństwa i rodziny. W dzisiejszym zachodnim społeczeństwie instytucje te stają się bardziej indywi-dualnym, niż społecznym projektom życiowym. Indywidualizacja i polimorfi zacja form życia małżeńsko-rodzinnego staje się znakiem dzisiejszych czasów. Przepro-wadzone badania porównawcze pokazują istnienie podobieństw związanych z przemianami postrzegania i wartościowania małżeństwa i rodziny. Nie oznacza to bynajmniej ich detronizacji. Rodzina pozostaje jednym z najgłębszych ludzkich pragnień oraz ciągle pożądaną wartością życia.
L I T E R AT U R A:
Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002. Biernat T., Przemiany defi niowania rodziny i ich konsekwencje, „Społeczeństwo i Rodzina”
2009, nr 2.
Biernat T., Społeczno-kulturowe uwarunkowania światopoglądu młodzieży w okresie
trans-formacji, Toruń 2006.
Biernat T., Sobierajski P., Młodzież wobec małżeństwa i rodziny. Raport z badań, Toruń 2007.
Brzóska T., Rejestracja stanu cywilnego za granicą. Związki partnerskie, „Technika i USC” 2002, nr 3.
Elkind D., Th e Hurried Child and All Grown Up and No Place to Go, Reading 1988. Familienvorstellungen von Jugendlichen, F.W. Busch, W.D. Scholz (red.), Oldenburg 2003. Familienvorstellungen zwischen Fortschrittlichkeit und Beharrung. Ergebnisse einer
empiri-schen Untersuchung von Ehe- und Familienvorstellungen Jugendlicher in internationalen Vergleich, F.W. Busch, W.D. Scholz (red.), Würzburg 2006.
Giddens A., Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych
społe-czeństwach, Warszawa 2006.
Kubiak M., Demografi czne uwarunkowania polityki rodzinnej państwa [w:] Małżeństwo
i rodzina w ponowoczesności. Szanse – zagrożenia – patologie, W. Muszyński, E. Sikora
(red.), Toruń 2008.
Łuczyńska N., Hiszpania: nieudana krucjata, „Więź” 2006, nr 12.
Małżeństwo i rodzina w nowoczesnym społeczeństwie, L. Dyczewski (red.), Lublin 2007.
Murawski K., Rodzina i wolność, „Wiedza i Życie” 1997, nr 5.
Sikora E., Społeczne oczekiwania wobec związku i partnera życiowego [w:] Miłość, wierność
i uczciwość na rozstajach współczesności, W. Muszyński, E. Sikora (red.), Toruń 2008.
Skibiński P., Zapatero – nowy wzorzec lewicy, „Rzeczpospolita”, 21.04.2007.
Slany K., Orientacje małżeńskie i rodzinne młodzieży akademickiej w Polsce (próba weryfi
-kacji teorii drugiego przejścia demografi cznego), „Problemy Rodziny” 2001, nr 3.
Szawiel T., Wiara i Kościół w Europie, „Więź” 2003. Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002.
Internet:
Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie homofobii w Europie P6_TA (2006)0018 18 stycznia 2006, http://www.europarl.europa.eu/S
Informacja na temat religijności krajów uczestniczących w Euro 2008, Internet: eKAI za austriacką agencją „Katpress”, http:??ekai.pl?serwis/?MID=15366.
Niemcy: coraz więcej osób żyje w nieformalnych związkach (źródło KAI), www.piotrskar-ga,pl/ps,978,2,0,1,I,informacje.html
SUMMARY
Th is article presents a comparison of the research results concerning youth views on mar-riage, family and having children. It is a result of an international research project titled
(2003–2006). Th e survey was carried out among young people in the age group of 18–24 (pupils and students of various types of schools, colleges and universities). Th e author of the text focused on the comparison of the representative groups from: Poland, Germany and Spain. Th e results show the similarities and diff erences between young people as shown by their opinions on the defi nitions of family, the signifi cance of marriage, attitudes to divorce, informal marriages and homosexual couples. Th e presented analyses show various processes linked to the transformation of the contemporary family and marriage in Europe. In the light of the research results family appears as a elementary social institution but taking various forms nowadays. Family, in youth opinions, doesn’t has to lean on formalized relationship consisting of a man, and a woman who have children. Th e author points at the disappearance of the traditional social norms which have, until now infl uenced the creat-ing and functioncreat-ing of family, and appearance of new ones which are not explored enough. Th e family changes are infl uenced by the processes of the individualization and seculariza-tion. Th e comparison shows signifi cant diff erences between countries. Th e most tradi-tional perception of marriage and family was manifested in Poland and the most modern in Spain. Th e second part of the article contains an analyses of the chosen socio-cultural determinants of the youth opinions in the compared countries..
