Ewolucja katolickiej nauki społecznej w latach 1891-2002

(1)

Cracovia - Krakow, 8: 2003, 121-150 Stanislaw P Y S Z K A *

EWOLUCJA

K A T O L I C K I E J NAUKI S P O L E C Z N E J

W L A T A C H 1891-2002

Leon XIII

Ogloszenie e n c y k l i k i Rerum novarum przez L e o n a X I I I w d n i u 15 m a j a 1891 r o k u dalo poczs^tek temu, co dzisiaj n a z y w a m y n a u k ^ spoleczn^ K o s c i o l a , scislej - K o s c i o l a katolickiego, poniewaz Koscioly prawoslawne nie podj^ly tego tematu, zas Koscioly protestanckie z a j ^ l y siq p r o b l e m a t y k y spoleczna^ dopiero w ostatnich d z i e s i i c i o l e c i a c h X X w i e k u . Istnieje o g ö l n a zgoda s p e c j a l i s t ö w co do l y c z e n i a n a r o d z i n n a u k i spolecznej K o s c i o l a z ogloszeniem tej e n c y k l i k i . P r z e d t e m n i e i s t n i a l oficjalny n u r t n a u c z a n i a spolecznego, w ksztalcie zamierzonego ciygu f o r m a l n y c h w y p o w i e d z i U r z ^ d u Nauczycielskiego Kosciola. Kosciöl pod koniec X I X stulecia s t a l s i ^ s w i a d k i e m r a d y k a l n y c h p r z e m i a n politycz-n y c h , gospodarczych i spoleczpolitycz-nych oraz z politycz-n a l a z l s i ^ w sferze r ö z politycz-n o r a k i c h w p l y w ö w d o m i n u j y c y c h ideologii ( C A , n . 4). Zycie gospodarcze weszlo w okres tzw. „ d r u g i e j rewolucji przemyslowej", przypadajycej n a l a t a 1870-1914. Rerum novarum u w a z a s i ^ powszechnie z a poczytek n a u c z a n i a spolecznego K o s c i o l a w jego nowoczesnym u j ^ c i u {20L 1987). Wczesniej jedynie ostrzegano w i e r n y c h przed b l ^ d a m i (Grzegorz X V I , Mirari vos z 15 V I I I 1832; P i u s I X , Syllabus, 1864).

L e o n X I I I w y d a l j e d n a k przed o p u b l i k o w a n i e m Rerum novarum cais, seriq e n c y k l i k , nawiyzuj£i.c do z w y c z a j u datujycego s i ^ od 1740 r o k u w y d a w a n i a przez papiezy l i s t ö w p a s t e r s k i c h w r ö z n y c h s p r a w a c h

(2)

122 Stanislaw Pyszka

d u s z p a s t e r s k i c h i zaczs^l i m n a d a w a c autorytet d o k t r y n a l n y . G r ü n t pod Rerum novarum przygotowaly e n c y k l i k i wczesniejsze: Diuturnum illud

z 29 V I 1881 r o k u t r a k t u j y c a o pochodzeniu w l a d z y panstwowej; Humanum genus z 20 I V 1884 r o k u - o niebezpieczehstwie m a s o n e r i i ; Immortale Dei z 1 X I 1885 r o k u - o c h r z e s c i j a n s k i m u s t r o j u p a n s t w a ; Libertas praestantissimum z 20 V I 1888 r o k u - o c h r z e s c i j a h s k i e j koncepcji wolnosci i tolerancji; Sapientiae christianae z 10 I 1890 r o k u - 0 o b o w i y z k a c h spolecznych k a t o l i k ö w ; i p ö z n i e j s z a , u w a z a n a z a d r u g y po Rerum novarum, ale r z a d k o w y m i e n i a n a w cie^gu d o k u m e n t ö w spo-lecznych, Graves de communi z 18 11901 r o k u - o zasadach chrzescijah-skiej d e m o k r a c j i ( B M Z , s. 115).

Rerum novarum nie t y l k o podaje zasady d o k t r y n a l n e , ale r ö w n i e z p r z e d s t a w i a a n a l i z y S3^uacji spolecznej, o k r e s l a z a d a n i a i p o d s u w a p r a k t y c z n e r o z w i y z a n i a . W y d a n i e tej e n c y k l i k i n a s t ^ i l o w s z c z y t o w y m momencie trwajycego k o n f l i k t u spolecznego. W t e d y n a j w a z n i e j s z y m prob l e m e m prob y l a t z w . kwestia spoleczna, c z y l i sytuacja r o prob o t n i k ö w p r z e m y -slowych.

L e o n X I I I , opieraje^c teologi^ n a f i l o z o f i i chrzescijahskiej w w e r s j i neotomistycznej, c h c i a l zapobiec k r y z y s o w i ö w c z e s n e j teologii. Osie^gne^l jednosc i s p ö j n o s c w tej dziedzinie. N a d l u z s z y met^ p r z y s p i e s z y l j e d n a k k r y z y s f i l o z o f i i c h r z e s c i j a h s k i e j , poniewaz nie obronila s i ^ ona n a j p i e r w w E u r o p i e , a nast^pnie zostala n i e m a l calkowicie u s u n i ^ t a ze w s p ö l c z e s -nej k u l t u r y i nie m o g l a j u z , t a k j a k dotychczas, spelniac jednoznacznie f u n k c j i teoretycznej podstawy teologii, n a u k i o spoleczehstwie, a t a k z e n a u k i spolecznej K o s c i o l a .

D r a m a t y c z n y niewystarczalnosc tej podstawy u j a w n i l a n a j p i e r w kwestia modernistyczna w X X w i e k u , a nast^pnie t z w . theologie nouvelle w drugiej jego polowie. O p t y k a p r z y j ^ t a przez L e o n a X I I I oraz ciyglosc i jednorodnosc p r o b l e m a t y k i w n a u c z a n i u spolecznym K o s c i o l a u t r z y -m a l a s i ^ j e d n a k w praktyce n i e p r z e r w a n i e od L e o n a X I I I az po P i u s a X I I i J a n a X X I I I Mater et Magistra (1961).

PiusX

N a s t i p c a L e o n a X I I I , sw. P i u s X , nie n a p i s a l zadnej e n c y k l i k i spolecznej w s c i s l y m z n a c z e n i u tego slowa. P o r u s z a j y c s i ^ j e d n a k m i ^ d z y r u c h a m i swojego czasu: m o d e r n i z m e m , p i e r w s z y m i f o r m a m i A k c j i K a t o -l i c k i e j , r u c h e m Si-l-lon M a r c a S a n g n i e r a (proponujycym w swej ostatniej f a z i e „ c h r z e s c i j a h s t w o bez Kosciola") i Action Frangaise C h a r l e s a M a u r r a s a (proponujycym „Kosciöl bez chrzescijahstwa") oraz w r o g i m K o s c i o l o w i u s t a w o d a w s t w o m - c h a r y z m a t y c z n i e i z ewangeliczny w r a z l i w o s c i y wobec w y z w a h epoki w y c z u w a l n a j w i ^ k s z e zagrozenie, j a k i m b y l a l a i c y z a c j a w s z e l k i c h d z i e d z i n z y c i a ( B M Z , s. 124).

(3)

Pius XI

P i u s X I polozyl n a c i s k n a A k c j ^ K a t o l i c k y , ktorej z a d a n i a sformulo-w a l sformulo-w encyklice Ubi arcano Dei z 23 X I I 1922 r o k u oraz sformulo-w L i s c i e apostolskim Quae nobis z 13 II 1928 r o k u . M i a l a ona za zadanie odnowienie z y c i a katolickiego w rodzinie i spoleczehstwie przez c h r y s t i a n i z a c j i w s z y s t k i c h d z i e d z i n zycia i p r z e z w y c i i z a n i e l a i c y z m u oddzielajycego k u l t u r y od r e l i g i i . N a j b a r d z i e j z n a n y m dokumentem spolecznym tego papieza jest e n c y k l i k a Quadragesimo anno z 15 V 1931 r o k u „0 odnowieniu u s t r o j u spolecznego i dostosowaniu go do n o r m y p r a w a E w a n g e l i i " . Zaproponowala ona t z w . „ u s t r ö j korporacyjny", k t ö r y - wychodzyc z doswiadczeh sredniowiecznych cechöw i ö w c z e s n e j spöjnos ci gospodarki, k u l t u r y i r e l i g i i - m ö g l n a nowo zainspirowac spoleczehstwa X X w i e k u . C z a s y s i ^ j e d n a k z m i e n i l y n a tyle, ze -pomimo podejmowania p r ö b jego w c i e l a n i a w zycie w A u s t r i i i P o r t u g a l i i - nie z n a l a z l on j u z s p r z y j a j y c y c h politycznych, ekonomicznych i spo-lecznych w a r u n k ö w swego rozwoju. D w o m a k o l e j n y m i d o k u m e n t a m i spolecznymi P i u s a X I , s k i e r o w a n y m i n i e m a l jednoczesnie przeciw ö w c z e s n y m t o t a l i t a r y z m o m b y l y e n c y k l i k i Mit brennender Sorge z 14 III 1937 r o k u o sytuacji K o s c i o l a katolickiego w N i e m c z e c h h i t l e r o w s k i c h oraz Divini Redemptoris z 19 III 1937 r o k u „o bezboznym k o m u n i z m i e , k t ö r e g o celöw i s p o s o b ö w i c h r e a l i z a c j i nie da s i ^ pogodzic z E w a n g e l i y " .

Pius XII

P i u s X I I nie w y d a l zadnej oddzielnej e n c y k l i k i spolecznej, ale jest autorem imponujycego n a u c z a n i a spolecznego od swej programowej Summi Pontificatus z 20 X 1939 r o k u po Miranda prorsus z 1957 r o k u . Calosc n a u c z a n i a spolecznego P i u s a X I I m o z n a - nie bez w p l y w u f i l o z o f i i J a c q u e s a M a r i t a i n a i jego Humanizmu integralnego - nazwac d o k t r y n y chrzescijahskiego p e r s o n a l i z m u spolecznego. N a j l e p i e j w y r a z i l to on s a m w s w o i m Przemöwieniu wigilijnym z 24 XII1942 roku, n n . 1¬ 117. W tymze p r z e m ö w i e n i u w y m i e n i l podstawowe w a r u n k i p o r z y d k u i pokoju spolecznego. P r z e m ö w i e n i e to zostalo uznane n i e m a l powszech-nie z a p r a w d z i w y d e k l a r a c j ^ p r a w czlowieka, j a k b y manifest personaliz-m u chrzescijahskiego ( B M Z , s. 135). O niebjrwalej erudycji P a p i e z a swiadczy f a k t , i z ten d u z y c h r o z m i a r ö w tekst m a w y l y c z n i e dziesi^c p r z y p i s ö w , a p o s r ö d n i c h jest siedem odniesieh b i b l i j n y c h , d w a do sw. T o m a s z a z A k w i n u i jeden do sw. A u g u s t y n a . Z a p o n t y f i k a t u P i u s a X I I Kongregacja Öwi^tego O f i c j u m w y d a l a specjalny dekret z d a t y 14 V I I 1949 r o k u , odnoszycy s i ^ nie t y l k o do d o k t r y n , lecz i do k o n k r e t n y c h k a t o l i k ö w , k t ö r z y w y z n a j y k o m u n i z m , propagujy go l u b w s p ö l p r a c u j y

(4)

124 Stanislaw Pyszka

z k o m u n i s t a m i . Wedle d e k r e t u osoby te podlegajy ekskomunice ipso facto. P i u s X I I p o t w i e r d z i l to w p r z e m ö w i e n i u n a Boze N a r o d z e n i e 1952 r o k u . W i e l u duchownych w Polsce i w tzw. „ k r a j a c h d e m o k r a c j i l u d o w e j " poszlo n a k i l k a lat do w i ^ z i e n i a z a samo publiczne przeczytanie tego d e k r e t u . W t y m s a m y m p r z e m ö w i e n i u z 1952 r o k u P i u s X I I p o t ^ p i l ex post narodowy socjalizm n i e m i e c k i i w l o s k i , u t r z y m u j y c , i z jego

zwolennicy „chcieli zburzyc i zgniesc Kosciöl". W l i t e r a t u r z e n a u k o w e j cz^sto p o m i j a n y jest f a k t , ze p o n t y f i k a t P i u s a X I I w praktyce przygoto-w a l S o b ö r W a t y k a h s k i II i ze d o k u m e n t y tego Soboru najcz^sciej c y t u j y w y p o w i e d z i w l a s n i e tego P a p i e z a ( B M Z , s. 136).

P o drugiej wojnie swiatowej n a s t y p i l y ogromne z m i a n y w d z i e d z i n i e politycznej, spolecznej, gospodarczej czy k u l t u r a l n e j , a samo tempo t y c h z m i a n nie m a sobie r ö w n y c h w c a l y c h dotychczasowych dziejach l u d z k o s c i . W y s t a r c z y odnotowac t a k i e z j a w i s k a , j a k : zacieranie s i ^ p o d z i a l ö w k l a s o w y c h , wzrost o g ö l n e j swiadomosci spolecznej i politycz-nej, wzrost w s p ö l z a l e z n o s c i mi^dzynarodowej, r o z w ö j r a d i a i t e l e w i z j i czy wreszcie w y t w a r z a n i e energii atomowej. Kosciöl ze s w o i m i n i e z m i e n -n y m i z a s a d a m i m o r a l -n y m i -nie m ö g l pozostac oboj^t-ny wobec t y c h w i e l k i c h p r o c e s ö w . O g ö l n e zasady spoleczne domagaly s i ^ u w z g l i d n i e n i a d o k o n u j y c y c h s i ^ z m i a n , m u s i a l y byc wyrazone w j ^ z y k u nowej epoki. K w e s t i a spoleczna n a b r a l a w y m i a r ö w globalnych.

Jan XXIII i Pawet VI Sobör Watykanski II

K o l e j n e p o n t y f i k a t y papiezy J a n a X X I I I i P a w l a V I , j a k r ö w n i e z S o b ö r W a t y k a h s k i II opröcz u j a w n i e n i a k r y z y s u k a t o l i c k i e j n a u k i spolecznej p r z y n i o s l y takze o f i c j a l n y jej k o d y f i k a c j ^ . K r y z y s oparcia n a u k i spolecznej K o s c i o l a n a „filozofii chrzescijahskiej" t r w a l az do Mater et Magistra J a n a X X I I I (1961) i Soboru W a t y k a h s k i e g o II, k t ö r y ostatecznie s t w i e r d z i l , z c a l y m s z a c u n k i e m d l a filozofii sw. T o m a s z a i n e o t o m i z m u , i z raczej h a m u j y one a n i z e l i w s p o m a g a j y r o z w ö j teologii.

J a n X X I I I w swej encyklice Mater et Magistra z a m i e r z a l wypromo-wac n a nowo n a u k ^ spoleczny K o s c i o l a n a p r z e k ö r r ö z n y m k r y t y k o m podnoszonym w e w n y t r z samego K o s c i o l a i uscislic jej teoretyczny postac. J e d n a k z e po Mater et Magistra rozpoczyl swe obrady S o b ö r W a t y k a h s k i II (11 X 1 9 6 2 - 8 X I I 1965) i n a s t y p i l okres w i e l k i c h p r z e m i a n , w t r a k c i e k t ö r y c h zdano sobie sprawy, ze „filozofia chrzescijahska", n a k t ö r e j do czasu Mater et Magistra i Soboru chciano oprzec n a u k ^ spoleczny K o s c i o l a , nie jest s a m a przez s i ^ w y s t a r c z a j y c a , lecz w y m a g a uzupelnie-n i a 0 „ s p r a w d z o uzupelnie-n e wiadomosci z z a k r e s u e k o uzupelnie-n o m i i i uzupelnie-n a u k spoleczuzupelnie-nych", k t ö r e s y p r o d u k t e m w s p ö l c z e s n e g o spoleczehstwa i nie i s t n i a l y w

(5)

cza-sach sw. T o m a s z a , a nawet jeszcze w X I X w i e k u . T a k w i ^ c encyklice Mater et Magistra nie udalo s i ^ wypromowac n a u k i spolecznej K o s c i o l a w dotychczasowej, choc zmienionej formie.

Z n a j d o w a l a s i ^ ona w k r y z y s i e takze podczas Soboru W a t y k a h s k i e g o II, k t ö r y b y l n a jej temat absolutnie w s t r z e m i ^ z l i w y i u z y l w y r a z e n i a „ n a u k a spoleczna K o s c i o l a " w swoich dokumentach t y l k o jeden raz (w G S , n . 76, gdzie domagal s i ^ d l a K o s c i o l a „ p r a w d z i w e j swobody w uczeniu jego n a u k i spolecznej" bez o k r e s l a n i a j e d n a k blizej jej tresci). T e k s t tego f r a g m e n t u jest d y s k u s y j n y i p o w i n i e n w l a s c i w i e brzmiec: „ p r a w d z i w e j swobody w szerzeniu swej n a u k i o spoleczehstwie" (por. p ö z n i e j sze uscislenie k a r d . Roberta T u c c i S J , ö w c z e s n e g o eksperta soborowego, w: NSK 1998, s. 33, p r z y p i s 15).

W l i t e r a t u r z e tego okresu pozostalo wiele k r y t y c z n y c h u w a g co do samej i d e i n a u k i spolecznej Kosciola. Zlozylo s i ^ n a to wiele p r z y c z y n , w t y m takze z m i e r z c h pewnej epoki w h i s t o r i i Kosciola, w3rwolany przez w i e l k i e p r z e m i a n y soborowe i posoborowe. I s t n i a l j e d n a k takze istotny p o w ö d w e w n ^ t r z n y w samej n a t u r z e n a u k i spolecznej K o s c i o l a , w jej formie zaproponowanej przez Mater et Magistra: „ N a u k a o spoleczeh-stwie i zyciu spolecznym, k t ö r y Kosciöl k a t o l i c k i przekazuje i glosi, m a n i e w y t p l i w i e n i e z m i e n n y wartosc i aktualnosc. Kosciöl s w i ^ t y (...) sprecyzowal znakomicie (...) zasady zycia spolecznego, k t ö r y c h ludzie w i n n i przestrzegac w s w y m w s p ö l z y c i u . Idzie t u mianowicie o zasady ogölne, odpowiadajyce z a r ö w n o istocie rzeczy, j a k i r ö z n y m w a r u n k o m zycia spolecznego oraz r ö z n y m wlasciwosciom danej epoki. Dlatego mogy je uznac wszyscy" ( M M , n n . 218, 220).

F o r m i e tej zarzucono „ r o z t o p i e n i e s i ^ w f i l o z o f i i chrzescijahskiej". Oparcie przez Mater et Magistra n a u k i spolecznej K o s c i o l a n a „filozofii chrzescijahskiej", k t ö r a nie bylaby f i l o z o f i y t y l k o d l a chrzescijan, lecz d l a w s z y s t k i c h l u d z i , poniewaz jest f i l o z o f i y poprawnego r o z u m o w a n i a , zo-stalo - p a r a d o k s a l n i e - zrozumiane j a k o podstawowy p o w ö d jej slabosci {NSK 1998). J a n X X I I I chcial, by n a u k a spoleczna K o s c i o l a n a d a w a l a s i ^ d l a „ w s z y s t k i c h l u d z i dobrej w o l i " i by mogli j y podzielac wszyscy (por. M M , n . 220). N a u k a spoleczna K o s c i o l a jest bowiem w Mater et Magistra filozofiy, nie teologiy, i o ile teologii nie m o z n a u p r a w i a c bez w i a r y , to f i l o z o f i a , przeciwnie, programowo jej nie z a k l a d a (por. NSK 1998).

F o r m u l a n a u k i spolecznej K o s c i o l a zaproponowana w Mater et Magistra nie m i a l a szans n a powodzenie w czasach J a n a X X I I I zasad-nicze z d w ö c h p o w o d ö w : po pierwsze, nie udalo s i ^ w zadnej z p r ö b wypromowac n a nowo f i l o z o f i i sw. T o m a s z a , a po drugie, n a s t y p i l a ogromna eksplozja r ö z n y c h n u r t ö w posoborowej m y s l i teologicznej, nie odwolujycych s i ^ j u z do m y s l i sw. T o m a s z a , a nawet j y zwalczajycych. Teologia posoborowa poszla w i ^ c raczej w k i e r u n k u „ p o w r o t u do z r ö d e l "

(6)

i pogl^bienia biblijnego, odsuwajyc n a dalszy p l a n prawo n a t u r a l n e n a rzecz l y c z e n i a r o z u m u i w i a r y .

W y n i k i e m silnie akcentowanej przez S o b ö r W a t y k a n s k i II tendencji p o w r o t u do z r ö d e l bylo wysuni^cie n a p l a n pierwszy nie p r a w a n a t u r a l -nego, lecz p r a w a objawio-nego, w s z c z e g ö l n o s c i E w a n g e l i i (20L 1987, s. 2). Osiygni^to w s k u t e k tego dodatkowy korzysc: „ p r z e s u n i ^ c i e od p r a w a naturalnego k u E w a n g e l i i zblizylo n a u k ^ spoleczny K o s c i o l a i p r a w i e j y utozsamilo z n a u k y spoleczny protestancky" {20L 1987, s. 4). Idzie to po l i n i i s t o s u n k u K o s c i o l a katolickiego do i n n y c h w y z n a h c h r z e s c i j a h s k i c h , a nawet p o s z u k i w a n i a przezeh wartosci r e l i g i j n y c h poza chrzescijahstwem. „ K a t o l i c y mogy a nawet p o w i n n i , gdy s i ^ to t y l k o da, w s p ö l p r a c o w a c z l u d z m i stojycymi n a i n n y c h p l a s z c z y z n a c h ideowych w r o z w i y z y w a n i u p r o b l e m ö w spoleczno-gospodarczych czy politycznych, k r a j o w y c h czy swiatowych" {20L 1987, s. 4).

N a u k a spoleczna K o s c i o l a do Mater et Magistra zachowyw^ala Cha-r a k t e Cha-r dogmatyczny, odzwieCha-rciedlajycy sytuacj^ Cha-r o z w i n i ^ t y c h k Cha-r a j ö w u p r z e m y s l o w i o n y c h , z w l a s z c z a E u r o p y Zachodniej i A m e r y k i P ö l n o c n e j . U w i d a c z n i a l o s i ^ to nawet w h e r m e t y c z n y m , scisle k a t o l i c k i m slownic-twie k o s c i e l n y m i europocentryzmie k o l e j n y c h p a p i e s k i c h d o k u m e n t ö w spolecznych. W t y m u j ^ c i u n a u k a spoleczna K o s c i o l a r e d u k o w a l a s i § do scisle k a t o l i c k i e j n a u k i spolecznej i co do tresci, i co do k r ^ g u o d b i o r c ö w , do k t ö r y c h b y l a adresowana, i co do slownictwa, w j a k i m b y l a w y r a z a n a . N a w e t jeszcze Mater et Magistra oraz poczytkowe r o z d z i a l y Pacem in terris „ z o s t a l y - paradoksalnie - zredagowane z n a u k o w y m chlodem" ( M i c h e l Schooyans 1979, w: NSK 1998, s. 59, p r z y p i s 68). „ T y m c z a s e m n a u k a spoleczna K o s c i o l a , j a k o n a u k a dotychczas z w a r t a , z a c z ^ l a s i ^ rozpadac n a p o s z c z e g ö l n e cz^sci w obliczu konkretnej sytuacji. Przejscie od o g ö l n y c h w y p o w i e d z i do szczegölowych r a d i i n s t r u k c j i bylo bardziej n i z logiczne. Rzeczywiscie swiat s t a l s i ^ t a k z r ö z n i c o w a n y i zlozony, ze nie istnieje j u z n i e m a l j a k i s jeden problem, k t ö r y m ö g l b y zostac postawiony w ten s a m s p o s ö b we w s z y s t k i c h k r a j a c h " (P. H e r d e r -D o r n e i c h 1968, w: NSK 1998, s. 60, p r z y p i s 69).

N i e t r u d n o stwierdzic, i z bylo to sprzeczne z u n i w e r s a l n y m i s j y K o s c i o l a . Jego nauczanie spoleczne w i n n o byc mozliwe do zastosowania do sytuacji w s z y s t k i c h k r a j ö w , l u d ö w i n a r o d ö w . N a u k a spoleczna K o s c i o l a coraz bardziej t r a c i Charakter „ d o k t r y n y " , a staje s i ^ naucza-n i e m d u s z p a s t e r s k i m . Dlatego j u z w Pacem inaucza-n terris (1963) J a naucza-n a X X I I I w i d z i m y przejscie od n a u c z a n i a t y p u dogmatycznego do n a u c z a n i a t y p u duszpasterskiego. P a p i e z ten r o z s z e r z y l po raz p i e r w s z y k r y g a d r e s a t ö w n a u c z a n i a spolecznego K o s c i o l a n a „ w s z y s t k i c h l u d z i dobrej w o l i " ( P T , n . 0), CO odtyd stalo s i ^ f o r m u l y kazdego kolejnego d o k u m e n t u , w t y m z w l a s z c z a spolecznego, K o s c i o l a . T y m s a m y m dokonano oddzielenia teoretycznych, ideologicznych l u b takze r e l i g i j n y c h r ö z n i c zdah, k t ö r e

(7)

p r z e s y d z a l y b y o wszelkiej mozliwosci w s p ö l p r a c y p r z y „ o d b u d o w i e zdro-wego l a d u spolecznego" ( P T , n n . 8-10) - od podejmowania „ n a podstawie cnoty roztropnosci (prawego rozumu)" (PT, n n . 5, 46-47, 153-156) p r ö b u z y s k a n i a k o n s e n s u „ w s z y s t k i c h , a p r z y n a j m n i e j w i e l u " , bydz tez „ z b l i z e n i a czy praktycznego spotkania, jeszcze wczoraj uznawanego z a niestosowne".

E n c y k l i k a t a z a w i e r a pierwsze ze strony papieskiego n a u c z a n i a spo-lecznego jasne sformulowanie „ p r a w " p o w i y z a n y c h z „godnosciy l u d z k i c h osöb" ( P T , n n . 24, 26, 34-35, 38, 48, 89, 122, 144-145, 158). N a u c z a n i e spoleczne K o s c i o l a zostaje oparte n a odwolaniu s i ^ do oczywistosci etycznych, co do k t ö r y c h z a k l a d a s i ^ mozliwosc konsensu „ w s z y s t k i c h l u d z i dobrej w o l i " {NSK 1998). Zostalo to w k r ö t c e potem doskonale rozwini^te w soborowym Dekrecie o wolnosci religijnej ^Dignitatis humanae" (z 7 X I I 1965 roku).

O d J a n a X X I I I dokonal siq zwrot, k t ö r y z n a l a z l swöj dalszy ciyg w n a u c z a n i u spolecznym P a w l a V I . Zwrot ten nie oznacza j e d n a k zer-w a n i a ciyglosci i jednorodnosci. Polega on n a zer-w y r a z n y m p r z e n i e s i e n i u a k c e n t ö w od o p t y k i „ w e w n y t r z u s t r o j o w e j " do o p t y k i w w y m i a r ach calego globu i calej l u d z k o s c i . T a k w i ^ c optyka s w i a t ö w (pierwszego i „ d r u g i e g o c z y l i trzeciego") z a s t y p i l a d a w n y optyk^ „ o k c y d e n t a l n y " , z n a m i e n n y d l a okresu L e o n X I I I - P i u s X I I . Z m i e n i l s i ^ w z w i y z k u z t y m takze Charakter d o k u m e n t ö w : s t a l s i ^ mniej dedukcyjny, skoncentrowany przede w s z y s t k i m n a zasadach, a p r z y b r a l f o r m y bardziej i n d u k c y j n e , opisowe, k o n c e n t r u j y c s i ^ bardziej n a f a k t a c h (por. M M , n n . 47-49).

Po drugie, m o z n a w t y m zwrocie dostrzec w y r a z n e z w i y z a n i e calosci spraw ekonomiczno-spolecznych ze s p r a w y swiatowego pokoju. T k w i t u t a j bezwzgl^dnie sluszne przekonanie, ze p r z y c z y n wojny nalezy szukac nie t y l k o w niesprawiedliwosciach u s t r o j u ekonomiczno-spolecznego, ale w c a l y m pogwalceniu podstawowych p r a w c z l o w i e k a (por. P T , n n . 9, 11). M o z n a by powiedziec, ze w r a z z t y m z n a m i e n n y m „ z w r o t e m " w s p ö l c z e s n a n a u k a spoleczna niejako „ p r z e k r o c z y l a " s a m y siebie, a r ö w n o c z e s n i e stan^la w s a m y m s r o d k u istotnych napi^c drugiej polowy dwudziestego stulecia. Jest przeto w p e l n i a d e k w a t n a i t r a f i a w s a m y g l ^ b i ^ zagadnien naszej w s p ö l c z e s n o s c i ( W O J , p u n k t 13).

K o l e j n a chronologicznie soborowa K o n s t y t u c j a duszpasterska Gaudium et spes (z 7 X I I 1965 roku) nie jest przez w s z y s t k i c h specjali-s t ö w bez zaspecjali-strzezeh - i w calospecjali-sci - z a l i c z a n a do d o k u m e n t ö w n a u k i spolecznej K o s c i o l a . Z a j m u j e s i ^ j e d n a k t e m a t a m i c h a r a k t e r y s t y c z n y m i d l a spolecznego n a u c z a n i a , choc w zakresie bardziej ograniczonym, n i z c z y n i y to poprzednie dokumenty spoleczne Kosciola. P o m i m o pewnych powierzchownosci swej r e f l e k s j i o w s p ö l c z e s n y m swiecie i jego proble¬ mach, d o k u m e n t w y r ö z n i a s i ^ t y m , i z rzecz5rwiscie „wiyze koscielne nauczanie z jego z r ö d l a m i b i b l i j n y m i " , a po w t ö r e „ u k a z u j e zgodnosc tego

(8)

n a u c z a n i a z podstawowymi w y m o g a m i post^pu ludzkiego, powszechnie u z n a w a n y m i przez k u l t u r y naszego czasu" {NSK 1998). M i m o to Gaudium et spes jest bardzo mocno osadzona w filozofii scholastycznej, 0 wiele bardziej n i z w „ w i e r z y c y m z r o z u m i e n i u " epoki {NSK 1998).

Nowe drogi

Jeszcze dalej od poprzedniej f o r m u l y n a u k i spolecznej K o s c i o l a odchodzi posoborowa e n c y k l i k a P a w l a V I Populorum progressio (1967). Cechuje j y „ a b s o l u t n a rzadkosc odniesieh, w y r a z n y c h l u b d o m y s l n y c h do poprzednio zgromadzonej calosci « n a u k i spolecznej», n i g d y z r e s z t y nie n a z w a n e j po i m i e n i u " {NSK 1998). N i e p r ö b u j e s i ^ w niej podjyc n a nowo a n i uscislic idei „ k w e s t i i spolecznej", poza bardzo i s t o t n y m s t w i e r d z e n i e m , ze „ d z i s i a j n a j b a r d z i e j idzie o to, aby wszyscy u z n a l i 1 j a k b y w y c z u w a l i , ze k w e s t i a spoleczna jest teraz s p r a w y calej ludzkos-c i " {PP, n . 3). E n ludzkos-c y k l i k a t a ludzkos-c h a r a k t e r y z u j e s i ^ nowosludzkos-ciy j ^ z y k a , r o d z a j u literackiego i s p o s o b ö w argumentowania. Zastosowanym swiadomie r o d z a j e m l i t e r a c k i m jest „ekshortacja, k t ö r a jest czyms wi^cej n i z nauczanie'' ( P a w e l V I , 1966). E n c y k l i k a s t a w i a sobie z a cel dostarczenie „ u n i w e r s a l n e g o spojrzenia t a k n a czlowieka, j a k i n a s p r a w y l u d z k i e " {PP, n . 13). Z y w a argumentacja logiczna apeluje do s u m i e h . O r y g i n a l -n y m eleme-ntem tej e -n c y k l i k i bylo cytowa-nie w s p ö l c z e s -n i e z y j y c y c h a u t o r ö w (m.in. Jacquesa M a r i t a i n a , M a r i e - D o m i n i q u e C h e n u O P , H e n r i de L u b a c a S J czy O s w a l d a v o n N e l l - B r e u n i n g a S J ) .

C h a r a k t e r y s t y c z n y m r y s e m kolejnego chronologicznie d o k u m e n t u , L i s t u apostolskiego P a w l a V I Octogesima adueniens (1971), skierowane-go w 80. rocznic^ p u b l i k a c j i Rerum novarum do przewodniczyceskierowane-go P a p i e s k i e j K o m i s j i lustitia et Pax, k a r d . M a u r i c e ' a R o y ' a , jest to, i z p a t r z y n a zbiör f a k t ö w spolecznych z p u n k t u w i d z e n i a n a t u r a l n e g o „ s r o d o w i s k a " zycia ludzkiego. Örodowisko to „nie sprowadza s i ^ do zestawu z a s o b ö w n a t u r a l n y c h , lecz k s z t a l t u j e l u b p r z y n a j m n i e j w y w i e r a znaczny w p l y w n a zlozony jakosc zycia i swiadomosci osobowej c z l o w i e k a " {NSK 1998). Jego ochrony Octogesima adveniens u w a z a z a „ P r o b l e m spoleczny bardzo rozlegly, dotyczycy calej r o d z i n y l u d z k i e j " {OA, n . 21). „Trosce chrzescijan w n a j b l i z s z y c h l a t a c h " L i s t apostolski p r z e d k l a d a nowe problemy spoleczne, j a k i m i sy m . i n . z j a w i s k o u r b a n i z a -cji, „ t r u d n y dialog" m l o d y c h z d o r o s l y m i i „ s t a t u s kobiety" w spoleczeh-stwie {OA, n n . 7-13) - k t ö r e s t a n o w i y w rzeczywistosci „ w y z w a n i e rzucone m y d r o s c i czlowieka, jego zdolnosciom o r g a n i z a c y j n y m i umiej^t-nosci p r z e w i d y w a n i a " (OA, n . 10). L i s t apeluje o „ o r y g i n a l n o s c chrzesci-jahskiego w k l a d u n a rzecz p r z e k s z t a l c a n i a spoleczehstwa n a lepsze"

(9)

ale d z i ^ k i w y s i l k o w i „ u n i w e r s a l n e g o spojrzenia t a k n a czlowieka, j a k i n a s p r a w y l u d z k i e " (OA, n . 40). P r z y j m u j e s i ^ , i z Octogesima adveniens jest d o k u m e n t e m n a u c z a n i a papieskiego, w k t ö r y m swiadomosc

zlozo-nosci osydu historyczno-spolecznego i chrzescijahska odpowiedzialnosc osiygn^ly u p o c z y t k ö w lat siedemdziesiytych swöj n a j w y z s z y stopieh (NSK 1998).

K o l e j n y m chronologicznie - n i e p a p i e s k i m i niesoborowym, ale opubli-k o w a n y m w cztery miesiyce po Octogesima adveniens przez p r z 3 w r ö c o n y przez P a w l a V I s t a l y i n s t y t u c j ^ S y n o d u B i s k u p ö w po jego kolejnej sesji z w r z e s n i a - p a z d z i e r n i k a 1971 r o k u - b y l dokument O sprawiedliwosci w swiecie (De iustitia in mundo), n n . 1-70. O m a w i a on (w n n . 7-27) najwazniejsze ö w c z e s n e kwestie: k r y z y s powszechnej solidarnosci, prawo w s z y s t k i c h do rozwoju, w s k a z u j e n a „ n i e s p r a w i e d l i w o s c i wobec pozba-w i o n y c h glosu" ( e m i g r a n t ö pozba-w i u c i e k i n i e r ö pozba-w politycznych, przesla-dowanych z powodu w i a r y , ograniczenia praw j e d n o s t k i , w t y m j e h c ö w wojennych, nienarodzonych, domaga s i ^ prawdziwosci obrazu przeka-zywanego przez media, w a r u n k ö w do zycia oraz u z n a n i a d l a r o l i w zyciu spolecznym r o d z i n , s t a r c ö w , chorych, sierot i w s z y s t k i c h opuszczonych). W s k a z u j e tez (w n n . 30-64) n a poslannictwo E w a n g e l i i i m i s j ^ K o s c i o l a w dziedzinie sprawiedliwosci oraz p r a k t y k ^ sprawiedliwosci d o k o n j w a n y przez Kosciöl poprzez swiadectwo, wychowywanie do sprawiedliwosci, w s p ö l p r a c y m i y d z y K o s c i o l a m i l o k a l n y m i , w s p ö l p r a c y e k u m e n i c z n y i dzialanie miydzynarodowe.

N i e z a l i c z a n y do d o k u m e n t ö w n a u k i spolecznej K o s c i o l a , ale b l i s k i m y s l i P a w l a V I i publicznie bardzo pochlebnie przez niego przyjyty, b y l bezprecedensowy list-odpowiedz k a r d . M a u r i c e ' a R o y ' a n a Octogesima adveniens, s k i e r o w a n y przez niego do P a w l a V I w X rocznicy Pacem in terris w 1973 r o k u (tekst ten, z a t y t u l o w a n y Riflessioni nel X anniversa-rio della „Pacem in terris" znajduje siq w: Enchiridion Vaticanum 4. Documenti ufficiali della Santa Sede 1971-1973, E D B , B o l o g n a 1978, s. 1513-1595). Z o s t a l w n i m z a w a r t y n i e z w y k l e w a z k i postulat przejscia od k a t e g o r i i „ p r a w a naturalnego" do k a t e g o r i i „ p r a w czlowieka".

N i e b r a k uczonych (Francesco C o m p a g n o n i O P , O s w a l d v o n N e l l -B r e u n i n g S J , P h . Delhaye), k t ö r z y w przejsciu od „ p r a w a naturalnego" do „ p r a w c z l o w i e k a " albo tez od koncepcji „ p r z e d m i o t o w e j " p r a w a naturalnego do jego koncepcji „ p e r s o n a l i s t y c z n e j " w y o d r y b n i a j y znaczycy aspekt najnowszej ewolucji n a u k i spolecznej K o s c i o l a (NSK 1998). K a r d . M a u r i c e R o y poszukuje w swoim liscie w s p ö l c z e s n y c h o d p o w i e d n i k ö w i d e i „ n a t u r y " c z l o w i e k a i w s k a z u j e n a „ d y n a m i c z n y i historyczny Charakter" tej n a t u r y , k t ö r a „nie wystypuje w stanie czystym, lecz w z y w y c h i k o n k r e t n y c h osobach" ( R O Y , 2453). „ N a t u r a " czlowieka w y r a z a siq bardziej scisle w p e w n y m „ p o r z y d k u d z i a l a n i a czlowieka", u s t a n o w i o n y m przez samego Boga, (...) „w s u m i e n i u czlowieka, k t ö r e g o

(10)

130 Stanistaw Pyszka

S t w ö r c a u c z y n i l n a swoje podobienstwo, i n t e l i g e n t n y m i w o l n y m " ( R O Y , 2450).

O r y g i n a l n y m w k l a d e m l i s t u k a r d . M a u r i c e ' a R o y ' a jest u z n a n i e , i z w l a s n i e z m o t y w u w p i s a n i a „ p o r z y d k u " moralnego w „ s u m i e n i e " , t a k i „ p o r z y d e k " (lub odpowiednio: „ t a k a natura") posiada Charakter „ d y n a -m i c z n y i historyczny". O d w o l y w a n i e siy do „ p r a w c z l o w i e k a " bez odnie-s i e n i a do rzeczjrwiodnie-stych f o r m zycia odnie-spolecznego w celu u k o n k r e t n i e n i a siy i c h w w y t y c z n y c h d z i a l a n i a mogloby siy skohczyc podobnie, j a k zbyt f o r m a l i s t y c z n e o d w o l j w a n i e siy w przeszlosci do „ p r a w a naturalnego".

Rola swieckich w Kosciele

K o l e j n y m d o k u m e n t e m posynodalnym jest A d h o r t a c j a apostolska P a w l a V I Evangelii nuntiandi z 8 X I I 1975 r o k u . N i e jest ona w s c i s l y m sensie d o k u m e n t e m z z a k r e s u n a u k i spolecznej K o s c i o l a , ale zasluguje n a uwagy, poniewaz P a w e l V I p o w r ö c i l w n i e j , choc w bardzo z w i y z l e j f o r m i e , do t e r m i n u „ n a u k a spoleczna" K o s c i o l a . W d o k l a d n y m b r z m i e n i u t e r m i n ten nie wystypuje w p r a w d z i e w t y m dokumencie a n i r a z u , ale zostal w p i s a n y w r a m y r e f l e k s j i n a t e m a t s t o s u n k ö w p o m i y d z y podstaw o podstaw y m p o s l u g i podstaw a n i e m K o s c i o l a , j a k i m jest „ e podstaw a n g e l i z a c j a " , a z a d a n i a -m i K o s c i o l a w dziedzinie „ p o s t y p u c z l o w i e k a " l u b „ w y z w o l e n i a czlo-w i e k a " .

A d h o r t a c j a JSi;a^^eZw nuntiandi nie m ö w i niczego bardziej okreslone-go CO do wewnytrznej tresci n a u k i spolecznej K o s c i o l a , ale sytuuje tq n a u k y czy nauczanie w podstawowych r a m a c h „ e w a n g e l i z a c y j n e j " poslu-gi. A d h o r t a c j i tej z a w d z i y c z a m y k i l k a znaczycych stwierdzeh: „Rozd z w i y k m i y „Rozd z y E w a n g e l i y a k u l t u r y jest bez w y t p i e n i a „Rozd r a m a t e m n a -szych c z a s ö w . (...) Dlatego trzeba dolozyc w s z e l k i c h s t a r a h i z a b i e g ö w , zeby zewangelizowac t r o s k l i w i e l u d z k y k u l t u r y , czy raczej same k u l t u r y . J e s t rzeczy konieczny, zeby siy one odrodzily n a s k u t e k swego zespole-n i a z D o b r y N o w i zespole-n y . J e d zespole-n a k z e to zespolezespole-nie zespole-nie zespole-n a s t y p i bez gloszezespole-nia Dobrej N o w i n y " (EN, n . 20). „To gloszenie w i n n o przede w s z y s t k i m dokonywac siy przez swiadectwo (...). D o d a w a n i a takiego swiadectwa p o w o l a n i sy wszyscy chrzescijanie, k t ö r z y z tej r a c j i mogy byc p r a w d z i -w y m i glosicielami E -w a n g e l i i " (EN, n . 21). „ P o l e m -w l a s c i -w y m d l a i c h ewangelizacyjnej a k t y w n o s c i jest szeroka i bardzo zlozona d z i e d z i n a p o l i t y k i , zycia spolecznego, gospodarki; dalej, d z i e d z i n a k u l t u r y , n a u k i i s z t u k i , s t o s u n k ö w miydzynarodowych, s r o d k ö w spolecznego p r z e k a z u ; do tego dochodzy n i e k t ö r e d z i e d z i n y s z c z e g ö l n i e otwarte n a ewangeliza-cjy, j a k milosc, r o d z i n a , wychowanie dzieci i mlodziezy, praca zawodowa, c i e r p i e n i a l u d z k i e . I m wiycej bydzie l u d z i s w i e c k i c h o w i a n y c h duchem e w a n g e l i c z n y m , odpowiedzialnych z a te s p r a w y oraz w y r a z n i e i m

(11)

odda-n y c h , i i m bardziej kompeteodda-ntodda-nie zdolajy je wspierac oraz s w i a d o m i bydy o b o w i y z k u zaangazowania w s z y s t k i c h swoich s i l c h r z e s c i j a h s k i c h - k t ö r e czysto zostajy u k r y t e - t y m wiycej w s z y s t k i e te s p r a w y bydy sluzyc b u d o w a n i u K r ö l e s t w a Bozego i p r z y n o s z e n i u z b a w i e n i a w Jezusie C h r y s t u s i e ; nie tracyc czegokolwiek a n i nie uszczuplajyc efektywnosci h u m a n i s t y c z n e j , owszem, otwierajyc siq czysto n a pewne dziedziny wyzszego r z y d u " (EN, n . 70). „ E w a n g e l i z a c j a w i n n a zmierzac poprzez owy jednosc i r ö z n o r o d n o s c , do j a k i e j prowokuje przepowiadanie E w a n g e l i i w spolecznosci chrzescijahskiej" (EN, n . 75).

Wktad kard, Karola Wojtyty - Jana Pawla II

W a z n y m tekstem, nie o p u b l i k o w a n y m w p r a w d z i e potem az do 1991 r o k u , ale n a s w i e t l a j y c y m spoleczny wrazliwosc p ö z n i e j s z e g o p o n t y f i k a t u J a n a P a w l a II, jest w y w i a d k a r d . K a r o l a W o j t y l y , udzielony dr V i t t o r i o Possentiemu z mediolahskiego U n i w e r s y t e t u Sacra Cuore w d n i u 21 V I 1978 r o k u nt. Czy jest mozliwa nauka spoleczna Kosciola? W s p o m n i a n y tekst nie zostal opublikowany n a w y r a z n e zyczenie udzielajycego w y w i a d u , w k r ö t c e potem wybranego n a papieza, ale z a w i e r a w sobie zalyzkowo n i e m a l w s z y s t k i e w y t k i obecne p ö z n i e j w jego trzech e n c y k l i -k a c h spolecznych i b i e z y c y m n a u c z a n i u spolecznym.

Z J a n e m P a w l e m II niezaprzeczalnie otwiera siq n o w a f a z a historycz-n y c h losöw historycz-n a u k i spoleczhistorycz-nej K o s c i o l a po epoce jej k r y z y s u po Mater et Magistra, p r z e m i l c z a n i a jej w okresie soborowym i posoborowym oraz k r y t y k o w a n i a w E u r o p i e i A m e r y c e L a c i h s k i e j .

P i e r w s z a „ e n c y k l i k a spoleczna" J a n a P a w l a II Laborem exercens (1981), o p u b l i k o w a n a w 90. rocznicy Rerum novarum porusza n a w i y -zujyc do „ k w e s t i i spolecznej" L e o n a X I I I - problem „czlowieka w szero-k i m szero-konteszero-kscie tej rzeczywistosci, j a szero-k y jest praca" (LE, n . 1). J e s t ona w s a m y m sercu tej k w e s t i i (LE, n . 2). J a n P a w e l II nie z a w i e r a w swej encyklice streszczenia dotychczasowego n a u c z a n i a , a t y l k o k r ö t k o n a p o m y k a n a temat rozwoju „ n a u c z a n i a spolecznego" o sprawiedliwosci i pokoju. Laborem exercens jest p r z e n i k n i y t a przez j a s n y z a m i a r ulozenia pewnego r o d z a j u „biblijnej teologii pracy" (NSK 1998). N i e z w y k l e oryginalny - i przez n i e k t ö r y c h kontestowany j a k o zbyt mocny - jest akcent polozony przez J a n a P a w l a II n a „ p r a c y i pracowitosci, k t ö r e w a r u n k u j y takze caly proces w y c h o w a n i a w rodzinie" (LE, n . 10), mogyc sugerowac przypuszczenie, i z praca i pracowitosc moglyby siq okazac wazniejsze od r o d z i n y i spoleczehstwa: „ P r a c a stanowi podstawy k s z t a l t o w a n i a zycia rodzinnego (...). P r a c a jest p o n i e k y d w a r u n k i e m z a k l a d a n i a rodziny, r o d z i n a bowiem domaga siy s r o d k ö w u t r z y m a n i a , k t ö r e w drodze zwyczajnej czlowiek n a b y w a przez pracy" (LE, n . 10).

(12)

132 Stanistaw Pyszka

W i e l e w s k a z u j e n a to, ze ponowne wypromowanie n a u k i spolecznej K o s c i o l a przez J a n a P a w l a II jest co n a j m n i e j posrednio r e a k c j y n a teologiy w y z w o l e n i a (por. w y w i a d V i t t o r i o Possentiego z k a r d . K a r o l e m W o j t y l y Czy jest mozliwa nauka spoteczna Kosciota? z 21 V I 1978 r o k u i jego - j u z j a k o J a n a P a w l a II - Orqdzie do biskupöw w Puebla z 28 11979 roku, n . 39, w k t ö r y m zachycal do powrotu do „ n a u k i spolecznej K o s c i o l a , przezwyciyzajyc w y t p l i w o s c i i nieufnosc" oraz nowe sformulo-w a n i e jej sformulo-w Sollicitudo rei socialis, 1987, n . 41). W s k a z u j e n a to zbieznosc czasowa d w u „ I n s t r u k c j i " K o n g r e g a c j i N a u k i W i a r y ( „ I n s t r u k -cja o n i e k t ö r y c h aspektach «teologii w y z w o l e n i a » Libertatis nuntius'' z 6 V T I I 1 9 8 4 r o k u oraz „ I n s t r u k c j a o chrzescijahskiej wolnosci i w y z w o l e n i u Libertatis conscientia'' z 22 III 1986 roku) bezposrednio poprzedzajycych ty e n c y k l i k y . S z c z e g ö l n i e w a z n a jest d r u g a z „ I n s t r u k c j i " , k t ö r a przeciwstawiajyc siy teologii wyzwolenia, zaproponowala j a k o p o z y t y w n y a l t e r n a t y w y n a u k y spoleczny K o s c i o l a . W k o h c o w y m rozdziale V zat3rtu-l o w a n y m i V a u ^ a spoteczna Kosciozat3rtu-la: O chrzescijanskq praxis wyzwozat3rtu-lenia s t w i e r d z a siy, ze „ n a j w y z s z y zasady chrzescijahskiej m o r a l n o s c i spolecz-nej, opartej n a E w a n g e l i i i calej T r a d y c j i , poczywszy od c z a s ö w apostols k i c h i okreapostolsu Ojcöw K o apostols c i o l a az do oapostolstatnich w y apostols t y p i e h U r z y d u N a -uczycielskiego K o s c i o l a " jest „wielkie p r z y k a z a n i e m i l o s c i " i u s c i s l a , ze „ n a u c z a n i e spoleczne K o s c i o l a zrodzilo siy ze s p o t k a n i a o r y d z i a ewangelicznego i jego w y m o g ö w , w y r a z o n y c h zwiyzle w n a j w y z s z y m p r z y k a z a n i u m i l o s c i B o g a i blizniego oraz sprawiedliwosci z p r o b l e m a m i w y n i -k a j y c y m i z zycia spoleczehstwa" ( L C , n n . 71-72).

Z n a j d z i e to nastypnie swöj dobitny i s p ö j n y W5n:-az w s t w i e r d z e n i u Sollicitudo rei socialis, i z n a u k a spoleczna K o s c i o l a nalezy do „ d z i e d z i n y teologii, zwlaszcza teologii m o r a l n e j " (SRS, n . 41). Ö r o d k o w o e u r o p e j s k a teologia polityczna (Johann B a p t i s t M e t z ) oraz poludniowoamerykahskie teologie wyzwolenia (Gustavo G u t i e r r e z , Jose L u i s Segundo, H u g o A s s m a n n , L e o n a r d o B o f f i in.) p o k r y w a j y siy co do k r y t y k i , j a k y podnoszy pod adresem n a u k i spolecznej K o s c i o l a . W5^aczaly p r z e c i w k o niej zasadniczo d w a zarzuty: po pierwsze, nieskutecznosc, nieodpowied-niosc i o b i e k t y w n y nieprzydatnosc do w y p e t n i a n i a chrzescijahskiego z a d a n i a we w s p ö l c z e s n y m spoleczehstwie, z a r ö w n o b u r z u a z y j n y m t y p u zachodniego, j a k i b i e d n y m , z Trzeciego Ö w i a t a . Po drugie, w r y c z sprzeniewierzanie siy przez n a u k y spoleczny K o s c i o l a c h r z e s c i j a h s t w u , „ u k r y w a n i e chrzescijahstwa w f a l d a c h e t y k i spolecznej" (NSK 1998), plyniycie z p r y d e m procesu historycznego, z a m i a s t stawic m u czola, p r z y s t y p i e n i e do miydzynarodowego k a p i t a l i z m u oraz p r z e t w a r z a n i e teologii j a k o i n s t a n c j i k r y t y c z n e j w spolegliwy ideologiy polityczny. O b a te z a r z u t y powodowaly, ze „ n a u k a spoleczna K o s c i o l a " b y l a przez te n u r t y „ o d r z u c a n a z pogardy" ( I n s t r u k c j a Libertatis nuntius, X , n . 4).

(13)

D r u g a „ e n c y k l i k a spoleczna" J a n a P a w l a II Sollicitudo rei socialis (1987) zostala o p u b l i k o w a n a w 20. rocznicy e n c y k l i k i P a w l a V I Populo-rum progressio, w k t ö r e j zasadniczym przedmiotem a n a l i z b y l a k w e s t i a sprawiedliwego rozwoju l u d ö w . P a n o r a m a s w i a t a z okresu rozwazanego dwudziestolecia nie n a p a w a o p t y m i z m e m . P o m i m o p e w n y c h pozytyw-n y c h z pozytyw-n a k ö w (jak pozytyw-np. w i y k s z e wyczulepozytyw-nie pozytyw-n a godpozytyw-nosc i p r a w a czlowieka, t r o s k a o p o k ö j i srodowisko naturalne), o g ö l n a diagnoza jest negatywna. „W o g ö l n y c h zarysach, bioryc pod uwagy r ö z n o r o d n e c z y n n i k i , nie m o z n a zaprzeczyc, ze obecna sytuacja s w i a t a z p u n k t u w i d z e n i a rozwoju daje wrazenie raczej negatywne" (SRS, n n . 12, 13).

W s r ö d z j a w i s k negatywnych P a p i e z w y l i c z y l rosnycy i w zasadzie n i e z m i e n n y p r z e d z i a l m i y d z y b i e d n y m i i bogatymi oraz ograniczanie p r a w a do i n i c j a t y w y gospodarczej w imiq r ö w n o s c i , a w l a s c i w i e r ö w n a -n i a w döl. C a l y tq e -n c y k l i k y p r z e -n i k a glyboka t r o s k a o wlasciwe oblicze moraine spoleczehstw i n a r o d ö w . S p r a w i e d l i w y r o z w ö j jest m o z l i w y wylycznie j a k o owoc autentycznej solidarnosci, bowiem „wszyscy jestesmy naprawdy odpowiedzialni z a w s z y s t k i c h " {SRS, n . 38). W nu¬ m e r a c h 5-10 oraz 41 SRS porusza n i e z w y k l e w a z n y problem tozsamosci „spolecznej n a u k i " K o s c i o l a .

T r z e c i a e n c y k l i k a spoleczna J a n a P a w l a II, Centesimus annus (1991), jest d o k u m e n t e m najbardziej wszechstronnym i n a j g l y b s z y m z

dotych-czasowych jego e n c y k l i k spolecznych. S t a n o w i podsumowanie n a u k i spolecznej K o s c i o l a , w s k a z u j y c n a to, co w niej najistotniejsze. J a n P a w e l II proponuje popatrzec wstecz, dokola i w przyszlosc. D i a g n o z a L e o n a X I I I po stu l a t a c h z d u m i e w a p r z e n i k l i w o s c i y zasadniczych ocen (np. CO do przyszlego r o z k l a d u k o m u n i z m u i socjalizmu). J a n P a w e l II zdaje siy byc przeswiadczony, ze nie w y s t a r c z y obalic s t r u k t u r y k o m u n i z m u , ale koniecznie trzeba przezwyciyzyc go w e w n y t r z n i e (por. J . Tischner, Widnokrqg,,., „ Z n a k " n r 433/1991, s. 43).

E n c y k l i k a t a powraca do problemu niewlasciwej w i z j i czlowieka ( P U E , n . 20). U jej zrodel lezy m . i n . a t e i z m socjalistyczny. P o z b a w i a on osoby jej f u n d a m e n t u ( C A , n . 13) oraz p r o w a d z i do i g n o r o w a n i a godnosci i odpowiedzialnosci osoby ( C A , n . 13). M a on zrödlo w oswieceniowym racjonalizmie, k t ö r y cechowala n a d m i e r n i e optymistyczna w i z j a czlo-w i e k a , a s t y d f a l s z y czlo-w a koncepcja l u d z k i e j czlo-wolnosci. Wolnosc t a zostala oderwana od o b o w i y z k u p o s z u k i w a n i a p r a w d y ( C A , n . 4). J e s l i bowiem oderwie siy l u d z k y wolnosc od posluszehstwa prawdzie, r y z y k u j e siy wypaczenie jej sensu. T a k a wolnosc moze wzgardzic B o g i e m , b l i z n i m i stac siy n i e c z u l a n a w s z e l k y niesprawiedliwosc {CA, n . 17).

J e s t to p i e r w s z a e n c y k l i k a p a p i e s k a o akcencie p o l s k i m , poniewaz w k l a d P o l a k ö w w p r z e m i a n y r o k u 1980-1989 stanowi ilustracjy konkretnego w p l j r w u n a u k i spolecznej K o s c i o l a n a historiy [zob. proroczy wypowiedz k a r d . K a r o l a W o j t y l y , z a w a r t y w jego W3rwiadzie z 21 V I

(14)

1978 r o k u : „ N a w e t (najczysciej) bez f o r m a l n e j znajomosci jej tresci n a u k a t a (spoleczna Kosciola) bydzie siy s p o t y k a l a ze swiadomosciy l u d z i i spoleczenstw niejako samorzutnie. (...) C h r z e s c i j a n i n moze w s z c z e g ö l n y s p o s ö b doswiadczyc slusznosci n a u k i spolecznej K o s c i o l a j a k o E w a n g e l i i spolecznej n a s z y c h c z a s ö w " ( W O J , p u n k t 30)].

N a u k a spoleczna K o s c i o l a „ m a s a m a w sobie wartosc n a r z y d z i a ewangelizacji: j a k o t a k a glosi ona B o g a i tajemnicy z b a w i e n i a w C h r y -stusie k a z d e m u czlowiekowi i z tej samej r a c j i objawia c z l o w i e k a same-m u sobie" ( C A , n . 34). , A b y poznac czlowieka, c z l o w i e k a prawdziwego, c z l o w i e k a integralnego, trzeba poznac B o g a " ( P a w e l V I , Przemöwienie na zamkniqcie obrad Soboru w d n i u 7 X I I 1965 r o k u ; C A , n . 55; por. B M Z , s. 164-167). E n c y k l i k a t a jest datowana n a 1 V , d z i e h zarezerwo-w a n y przez cale dziesiyciolecia d l a socjalistycznego r u c h u robotniczego. S t a n o w i to w y r a z przejycia przez Kosciöl i n i c j a t y w y i odpowiedzialnosci z a c z l o w i e k a oraz swiadczy o ostatecznym fiasku ideologii b i o r y c y c h n a siebie w y l y c z n y odpowiedzialnosc z a swiat pracy.

O s o b n y m sposobem n a u c z a n i a spolecznego przez J a n a P a w l a II s y tresci w y p o w i a d a n e w t r a k c i e jego p o d r ö z y , w czasie k t ö r y c h u m i e j y t n i e p r z e k l a d a on n i e z m i e n n e zasady moraine n a j y z y k k o n k r e t u .

Listy Episkopatöw krajowych

W chronologicznym n u r c i e r o z w o j u n a u c z a n i a spolecznego K o s c i o l a , j a k i n a s t y p i l z w l a s z c z a od p o n t y f i k a t u J a n a X X I I I i Soboru W a t y k a h

-skiego II, nie mozemy pominyc f a k t u , ze w l a t a c h o s i e m d z i e s i y t y c h X X w i e k u n i e k t ö r e E p i s k o p a t y K o s c i o l a katolickiego w r ö z n y c h k r a j a c h zaczyly oglaszac bardziej znaczyce n i z dotyd dokumenty, w y r a s t a j y c e z w l a s n y c h doswiadczeh lokalnej rzeczywistosci spolecznej i do niej siy odnoszyce. S p o s r ö d n i c h warto zwröcic uwagy z w l a s z c z a n a t r z y , ze w z g l y d u n a i c h donioslosc i r o z m i a r y . P i e r w s z y dokument to oswiadcze-nie Stalej R a d y katolickiego E p i s k o p a t u F r a n c j i , opublikowane w 1982 r o k u pod t y t u l e m Pour de nouveaux modes de vie, D r u g i to l i s t p a s t e r s k i katolickiego E p i s k o p a t u U S A , w y d a n y pod t y t u l e m The Challenge of Peace z 1982 r o k u . T r z e c i m z t a k i c h w l a s n i e d o k u m e n t ö w jest bardzo obszerny L i s t p a s t e r s k i k a t o l i c k i c h b i s k u p ö w a m e r y k a h s k i c h Sprawie-dliwosc gospodarcza dla wszystkich, Katolicka nauka spoteczna a gospo-darka USA z 18 X I 1986 r o k u , n n . 1-365. M o g y byc one u w a z a n e z a reprezentat3wne d l a s t o s u n k u pomiydzy n a u k y spoleczny K o s c i o l a a opi-n i y p u b l i c z opi-n y (NSK 1998). Z w l a s z c z a teopi-n trzeci d o k u m e opi-n t czerpie n i e w y t p l i w i e inspiracjy z n a u c z a n i a spolecznego K o s c i o l a ostatnich lat, z w l a s z c z a z n a u c z a n i a spolecznego J a n a P a w l a II, ale tez s a m nie pozostaje bez w p l y w u n a e n c y k l i k y spoleczny P a p i e z a Sollicitudo rei

(15)

socialis (30 X I I 1987), aby z k o l e i znalezc w niej rozleglejsze tlo interpretacyjne, okreslone tresciy pojycia rozwoju. L i s t p a s t e r s k i b i s k u p ö w a m e r y k a h s k i c h Sprawiedliwosc gospodarcza... stanowi zasto-sowanie zasad n a u k i spolecznej K o s c i o l a do a n a l i z y i oceny gospodar-k i U S A .

W t y m sensie w s p ö l c z e s n e nauczanie spoleczne z a w i e r a r ö w n i e z bodzce do w l a s n y c h p r z e m y s l e h sposobu d z i a l a n i a w n a s z y m spoleczeh-stwie, w r ö z n y c h d z i e d z i n a c h jego zycia, w t y m takze w sferze polskiego zycia gospodarczego znajdujycego siy ciygle w bardzo t r u d n e j , k r y z y s o -wej sytuacji i domagajycego siy w s p o s ö b palycy w s z e l k i e j ozywiajycej go, u z d r a w i a j y c e j i d y n a m i z u j y c e j i n s p i r a c j i . N a tie L i s t u E p i s k o p a t u U S A wydaje siy „palyco potrzebne uzdrowienie m y s l e n i a moralnego i moralnej odpowiedzialnosci w s t o s u n k u do takze naszej polskiej gospo-d a r k i " (por. wstyp gospo-do pelnego w y gospo-d a n i a t e k s t u tego L i s t u w: „Zycie K a t o l i c k i e " , R o k V I I , n r 5/1988, s. 5 i nast.). N i e s p o s ö b t u nie wspo-mniec takze l i s t ö w p a s t e r s k i c h P r y m a s a Tysiyclecia i l i s t ö w pasterskich E p i s k o p a t u P o l s k i w czasie jego prymasowstwa, k t ö r e d a l y p o d w a l i n y pod S i e r p i e h '80 i powstanie Solidarnosci. Z j a w i s k o to w y m a g a konty-n u a c j i u t r z y m a konty-n e j co konty-n a j m konty-n i e j konty-n a t y m s a m y m poziomie.

Dwie fazy rozwoju katolickiej nauki spolecznej

P o d s u m o w u j y c , w n a u c z a n i u K o s c i o l a , a jeszcze wczesniej w jego postawie w k w e s t i i spolecznej, daje siy odnotowac pewien d w u f a z o w y proces rozwojowy. Przede w s z y s t k i m m a miejsce przejscie od powszech-nie wystqpujqcego nauczania teologii moralnej, tez f i l o z o f i i spolecznej, zachyt d u s z p a s t e r s k i c h i k a t e c h i z m o w y c h m a k s y m (typu dekalogowego „nie k r a d n i j " albo „nie okradaj p r a c o w n i k ö w ze slusznej zaplaty", zaliczany ch do g r z e c h ö w , k t ö r e „ w o l a j y o pomsty do nieba" i j a k o t a k i e p r z e k a z y w a n y c h przez cale w i e k i z a r ö w n o w i e l k i m j a k i „ m a l u c z k i m " ) , do formalnego nauczania Papiezy, ktöre podsumowuje, potwierdza, aktualizuje i docenia starq i nowq chrzescijanskq mysl spolecznq.

Cztery etapy

P a t r z y c z historycznego p u n k t u w i d z e n i a , stopniowy r o z w ö j spolecz-nego n a u c z a n i a papieskiego przebiegal w czterech zasadniczych etapach.

Pierwszy etap b y l raczej negatywny. Syllabus (1864) p a p i e z a P i u s a I X , r o z u m i a n y j a k o w y k a z potypionych blydöw tamtego czasu jest wazn y m i s y m b o l i c z wazn y m w y r a z e m postawy zajmowawaznej j u z wczeswazniej waznie t y l -ko przez P i u s a I X , ale takze przez jego p o p r z e d n i k ö w , n a p r z y k l a d

(16)

w walce przeciwko m a s o n e r i i i i n n y m t a j n y m stowarzyszeniom, przeciw-ko laicprzeciw-kosci i a n t y k l e r y k a l i z m o w i , przeciwprzeciw-ko l i b e r a l i z m o w i , socjalizmowi itd. N a l e z y zauwazyc, ze do n a j starszych p r a k t y k K o s c i o l a , t a k z e podczas obrad S o b o r ö w , nalezalo bardziej sprzeciwianie siy, u j a w n i a n i e i potypianie blydöw, a n i z e l i z a j m o w a n i e p o z y t y w n y c h i u k i e r u n k o w a -n y c h -n a r ö z -n e t e m a t y sta-nowisk: tezy pozytyw-ne, w t y m t a k z e dogmaty, czysto b y l y s k u t k a m i u p r z e d n i c h potypien.

U podstaw tej p r a k t y k i znajdowalo siy byc moze pewne historyczno-k u l t u r o w e zalozenie, historyczno-k t ö r e p r z y historyczno-k o n c u X I X w i e historyczno-k u n i e m a l j u z tracilo s w y aktualnosc: ze istnieje c y w i l i z a c j a c h r z e s c i j a n s k a albo c h r z e s c i j a h s k a cecha n a r o d ö w ( p r z y n a j m n i e j n a Zachodzie), k t ö r e lyczyloby p r z y j m o w a -nie w s p ö l n y c h zasad w i a r y , Kosciöl zas m i a l b y siy poczuwac do obo-w i y z k u p o t y p i a n i a kazdego, k t o by siy nie godzil z t y m s t a n e m rzeczy i c z y n i l b y to d l a z b a w i e n i a w i e r n y c h , samego siebie, a t a k z e samej tej c y w i l i z a c j i . M n i e j troszczono siy o bezposredniy interwencjy z w l a s z c z a w problemy spoteczne, bydz dlatego, ze nie b y l y one odczuwane i r o z u -m i a n e w s w y -m p r a w d z i w y -m z n a c z e n i u n a pozio-mie k l a s r z y d z y c y c h (koscielnych i cywilnych), a byc moze z powodu samej ogölnosci pojycia „ludu", z a w y j y t k i e m moze k l a s y robotniczej; bydz tez dlatego, ze latwo bylo p o m y l i c te problemy z p r o b l e m a m i polity czny mi, z a w i e r a j y c y m i zasady p o r z y d k u publicznego, podstawy w l a d z y , p a n s t w a i t d .

N a l e z y t u dodac, ze n a postawie K o s c i o l a moglo siy byc moze odbic szeroko rozpowszechnione - w gruncie rzeczy w p e l n i uzasadnione - przekonanie, ze p o w i n i e n on t r z y m a c siy wlasciwej d l a niego d z i e d z i n y etyczno-religijnej i pozostawic gospodarce i spoleczehstwu r o z w i j a n i e siy zgodnie z i c h w l a s n y , w z g l y d n i e autonomiczny, d i a l e k t y k y . Kosciöl l u b raczej S t o l i c a A p o s t o l s k a , niestety s k a z o n a w pewnej m i e r z e w l a d z y doczesny czy to w P a h s t w i e K o s c i e l n y m i p a h s t w a c h b i s k u p i c h , czy tez w s w y c h stosunkach z i n n y m i p a h s t w a m i , i n g e r o w a l w s w i a t doczesny raczej z p e r s p e k t y w y politycznej, j a k o jego s k l a d n i k i podmiot w s p ö l o d -p o w i e d z i a l n y z a jego -porzydek. S t y d b r a l siy -przewaznie negatjrsvny Charakter ingerencji w s t o s u n k u do ö w c z e s n y c h r u c h ö w politycznych i pewien niedostatek p r z y w i y z y w a n i a w a g i do p r o b l e m ö w spolecznych, d o p ö k i nie w k r a c z a l y one n a teren w i a r y r e l i g i j n e j , moralnosci czy z a s a d p o r z y d k u politycznego. B y l a to postawa obronna, po czy sei z w i y z a n a z epoky i z l u d z m i tej epoki.

W tej postawie m o z n a j e d n a k dostrzec element a k t u a l n y t a k z e d z i s i a j , co wiycej, d z i s i a j z r o z u m i a l y bardziej n i z w przeszlosci j a k o zasadniczy d l a K o s c i o l a : element s z a c u n k u (a nie t y l k o wyobcowania czy u c i e c z k i od odpowiedzialnosci) w obliczu stopniowych p r z e m i a n spole-czehstwa i j e g o i n s t y t u c j i , k t ö r e nie m i e s z a l y siy z w l a s c i w y m K o s c i o l o w i p o r z y d k i e m etycznym i r e l i g i j n y m , lecz przebiegaly w jego swietle i -k i e d y zachodzila t a -k a potrzeba - b y l y p o w s t r z y m y w a n e i oczyszczane z wypaczeh, w k t ö r e t a k latwo popadaly.

(17)

W drugim etapie dojrzewanie swiadomosci r o l i K o s c i o l a w dziedzinie spolecznej doprowadzilo go do zajycia przezen nowego stanowiska, ulat-wionego takze przez nowe w a r u n k i polityczne, w k t ö r y c h siq z n a l a z l w r a z z ostateczny u t r a t y w l a d z y doczesnej (1870). Stanowisko to polegalo n a podchodzeniu z p u n k t u w i d z e n i a U r z y d u Nauczycielskiego K o s c i o l a do p r o b l e m ö w z w i y z a n y c h ze z j a w i s k a m i spolecznymi, k t ö r e Kosciöl jasniej z a c z y l sobie u s w i a d a m i a c (np. w dziedzinie gospodarczej: z j a w i s k a k a p i t a l i z m u , monopoli, anonimowych grup k a p i t a l o w y c h , k w e s t i i robotniczej i t d . ; w dziedzinie spoleczno-gospodarczej: z j a w i s k a k o o p e r a t y w i z m u , k o r p o r a c j o n i z m u , z w i y z k ö w zawodowych i t d . ; w dziedzinie politycznej: z j a w i s k a r e z i m ö w t o t a l i t a r n y c h , demokracji, i n t e r n a -c j o n a l i z m ö w , dopusz-czania l u b odrzu-cania mozliwos-ci wojen itd.).

O d L e o n a X I I I i jego n a s t y p c ö w coraz jasniej sza staje siq m y s l , ze chrzescijanie r ö w n o l e g l e z odnowy r e l i g i j n y w i n n i w s p ö l p r a c o w a c n a d odnowy spoleczny w obrybie zbawczej f u n k c j i , j a k y Kosciöl s p e l n i a w s t o s u n k u do w s z y s t k i c h wartosci, i n s t y t u c j i i f o r m zycia czlowieka. O t w i e r a siq t y m s a m y m n o w a droga w podchodzeniu i t r a k t o w a n i u pro-b l e m ö w s w i a t a , k t ö r y d l a h i e r a r c h i i stanowi U r z y d N a u c z y c i e l s k i Kosciola; d l a „ k a t o l i k ö w " natomiast, c z y l i czlonköw Kosciola, k t ö r z y chcy isc z a i n s p i r a c j y i n a u c z a n i e m k o s c i e l n y m , drogy ty stanowi dzialalnosc spoleczna i p o l i t y c z n a . J e s t to droga od p o c z y t k u k o n t r o w e r s y j n a i t r u d n a . P r z e d s t a w i a ona nie do k o h c a wyjasnione t y t u l y i sposoby i n t e r w e n c j i K o s c i o l a i s a m y c h k a t o l i k ö w w zycie spoleczne. J e d n a k z e z u p l y w e m czasu i w m i a r y dojrzewania w y d a r z e h coraz jasniej uwydat-n i a siy pozycja „ m i s t r z y uwydat-n i " , j a k y z a j m u j e Kosciöl takze w s t o s u uwydat-n k u do zasad etyczno-spolecznych, k t ö r y m i moze i p o w i n n a siy inspirowac w zyciu civitas (spolecznosc) doczesna.

T a k z e k i e d y w r a z z P i u s e m X I i P i u s e m X I I dokumenty papieskie zaglybily siy bardziej w kwestie prawnicze i polityczne organizacji spoleczehstwa (jak u c z y n i l P i u s X I w s t o s u n k u do u s t r o j u korporacyjne-go, a P i u s X I I u p o m i n a j y c siy o u s t r ö j demokratyczny przeciwko totali-taryzmowi), w s z e l k i e w y p o w i e d z i K o s c i o l a n a s t y p u j y w k l u c z u U r z y d u Nauczycielskiego K o s c i o l a . To samo m o z n a powiedziec o dokumentach J a n a X X I I I i P a w l a V I , k t ö r e d o t y k a j y takze pewnych a s p e k t ö w technicznych w s p ö l c z e s n e g o rozwoju spolecznego.

J e d n a k z e odnotowuje siy p e w n y röznicy w postawie U r z y d u N a u c z y -cielskiego K o s c i o l a od L e o n a X I I I do P i u s a X I I w o d r ö z n i e n i u od p ö z n i e j s z e g o . P i e r w s z e bylo przewaznie dedukcyjne. Potwierdzalo i u p o m i n a l o siy o zachowanie zasad p r a w a naturalnego i E w a n g e l i i , a nastypnie wyprowadzalo z n i c h r o z w i y z a n i a zagadnien, k t ö r y m nale-zalo stawic czola, osydzajyc je j a k b y z göry. N i e oznacza to, by owo M a g i s t e r i u m dedukcyjne nie znalo p r o b l e m ö w , ale patrzylo n a nie i t r a k t o w a l o je z tej w l a s n i e p e r s p e k t j w y .

(18)

W trzecim etapie papieze: P i u s X I I w swoich orydziach i p r z e m ö w i e -n i a c h r a d i o w y c h , a -nastyp-nie J a -n X X I I I w d w u e -n c y k l i k a c h Mater et Magistra (1961) oraz Pacem in terris (1963), u t r z y m u j y c siy jeszcze n a poziomie d o k t r y n y i n i e o m a l t r a k t a t u , poswiycili j e d n a k wiycej m i e j s c a „ f e n o m e n o l o g i i spolecznej". W tej nowej perspektywie m i e s c i siy szcze-g ö l n i e e n c y k l i k a Mater et Maszcze-gistra, j a k k o l w i e k nie posluszcze-guje siy w y l y c z n i e metody i n d u k c y j n y . T a k z e e n c y k l i k a Populorum progressio (1967) i l i s t apostolski Octogesima adveniens (1971) P a w l a V I u t r z y m u j y siy n a tej l i n i i w swych czysciach d o k t r y n a l n y c h . Podobnie jest w p r z y -p a d k u r ö z n y c h d o k u m e n t ö w soborowych i synodalnych.

W czwartym etapie w w y p o w i e d z i a c h p a p i e s k i c h - a propercjonalnie t a k z e w w y p o w i e d z i a c h K o n f e r e n c j i E p i s k o p a t ö w i S y n o d ö w B i s k u p ö w - bardziej n i z Charakter t r a k t a t ö w d o k t r y n a l n y c h w y b i j a siy j u z n a pierwsze miejsce c h a r a k t e r orydzi, apeli, a n i e k i e d y nawet oswiadczeh, k i e r o w a n y c h do w i e r z y c y c h i n i e w i e r z y c y c h , chociaz opartych n a bazie d o k t r y n a l n e j i opisujycych z j a w i s k a spoleczne. M o z n a by powiedziec, ze osiygniyto moment prorocki w w y p o w i a d a n i u siy K o s c i o l a w d z i e d z i n i e spolecznej, byc moze takze w r e a k c j i n a p e w n y powszechny „ n a d w r a z l i -wosc" n a „ d o k t r y n y spoleczny", podawany w w y t p l i w o s c nie t y l k o co do jej prawomocnosci, ale nawet co do samego jej i s t n i e n i a . N i e ulega w y t p l i w o s c i , ze m i s j a p r o r o k a jest t r u d n a i p e l n a niebezpieczehstw. Powody do sprzeciwu m o z n a l a t w i e j znalezc w slowach i d z i a l a n i a c h p r o r o k a , a n i z e l i w t r a k t a t a c h . M o z n a t a m znalezc t a k z e d y s k u s y j n e w y p o w i e d z i , apele skierowane w p r ö z n i y , a nawet blydy w ocenie historycznej i ideologicznej. Moment prorocki moze zatem oznaczac zlagodzenie surowosci i pewnosci U r z y d u Nauczycielskiego K o s c i o l a i moze okazac siy bardziej p l y n n y od i n n y c h m o m e n t ö w i s p o s o b ö w d z i a l a n i a . W okreslonych w a r u n k a c h h i s t o r y c z n y c h moze on okazac siy o b o w i y z k o w y m sposobem w y p e l n i e n i a wlasciwej K o s c i o l o w i „ m i s j i ewangelizacyjnej w s r ö d l u d z i ubogich", poniewaz zawsze, poza i ponad r ö z n y m i sposobami i m o m e n t a m i chodzi o niesienie „ D o b r e j N o w i n y " , E w a n g e l i i , i o gloszenie jej - j a k p i s a l sw. P a w e l - „w pory i nie w pory".

J a k n a p i s a l papiez P a w e l V I , „ p r o b l e m y spoleczne (...) n a l e z y umiescic w szerszym kontekscie nowej c y w i l i z a c j i . W a k t u a l n y c h p r z e m i a n a c h , t a k g w a l t o w n y c h i s z y b k i c h , czlowiek w c i y z o d k r y w a siebie n a nowo i p y t a siy o sens wlasnego i s t n i e n i a i o sens b y t o w a n i a l u d z k i e j zbiorowosci. Chociaz powytpiewa, czy korzystac z doswiadczeh przeszlosci, k t ö r y u w a z a z a z a m k n i y t y i zbyt odmienny, to j e d n a k potrzebuje s w i a t l a d l a swojej przyszlosci - odczuwanej j a k o n i e p e w n a 1 z m i e n n a - ze strony p r a w d n i e z m i e n n y c h i wiecznych, k t ö r e go p r z e r a s t a j y , ale k t ö r y c h slady p o t r a f i , j e s l i zechce, sam odnalezc (por. 2 K o r 4,17)" (ÖA, n . 7; por. takze: P a w e l V I , Przemöwienie do Papieskiej Komisji «lustitia et Pax», „ L ' O s s e r v a t o r e Romano" z dn. 9-10 X I I 1977

(19)

r.: ,JZasady nauki spolecznej Kosciola pozostajq wciqz aktualne, lecz by byly one zrozumiale i skuteczne, ich tresc musi zostac uscislona z myslq 0 naszej epoce i jej potrzebach''). Kosciöl d z i a l a i naucza w tej szerszej perspekt5rwie. I i m bydzie w i e r n i e j s z y swej m i s j i co do s p o s o b ö w , osöb 1 ducha, t y m bardziej bydzie przekonujycy i bydzie m ö g l wesprzec czlowieka we w s z y s t k i c h f o r m a c h zycia, w t y m takze w jego p r z e m i a -nach spolecznych.

G l ö w n e idee, wystypujyce mocniej l u b slabiej w p o s z c z e g ö l n y c h dokumentach i dominujyce n a d c a l y wylozony w n i c h w swietle p r a w a naturalnego i E w a n g e l i i k a t o l i c k y n a u k y spoleczny, sy nastypujyce:

1) wartosc i p r a w a czlowieka j a k o osoby; 2) koniecznosc zbudowania spoleczehstwa uporzydkowanego i kierujycego siy z a s a d a m i pokoju; 3) pozytywna wartosc k u l t u r y , postypu i rozwoju spolecznego; 4) nauczy-cielska fimkcja K o s c i o l a , k t ö r e m u nieobce sy l u d z k i e problemy, otwar-tego n a postyp, lecz takze „ e k s p e r t a w sprawach l u d z k o s c i " (por. P a w e l V I , Orqdzie do Narodöw Zjednoczonych z dn. 4 X 1965 r o k u , n . 1), w ewolucji i b u d o w a n i u nowej spolecznosci. F u n k c j a n a u c z y c i e l s k a K o s c i o l a jest takze podstawowy uslugy, j a k i e j spolecznosc potrzebuje, poniewaz z a p e w n i a jej w y z s z y obiektjrwnosc prawdy, bez k t ö r e j sprawiedliwosc jest z l u d n a , a w s p ö l z y c i e w pomyslnosci i pokoju n i e m o z l i -we (SPI, s. 20).

Trzy problemy

M ö w i y c jeszcze inaczej, w odniesieniu do ewolucji k a t o l i c k i e j n a u k i spolecznej w i n n i s m y w y r ö z n i c t r z y problemy.

Pierwszy z n i c h dotyczy znaczenia obecnego nauczania spolecznego Kosciola. K a t o l i c k a n a u k a spoleczna od L e o n a X I I I do d z i s i a j przeszla glyboky ewolucjy z a r ö w n o w zakresie tresci, j a k i w s a m y m znaczeniu s f o r m u l o w a h , t a k ze obecnie te same w y r a z e n i a oznaczajy tresci, k t ö r e pod p e w n y m i w z g l y d a m i sy k o n t y n u a c j y dorobku przeszlosci, lecz pod i n n y m i glyboko siy r ö z n i y . W i e l u k a t o l i k ö w , nie znajyc ewolucji zwlaszcza posoborowej k a t o l i c k i e j n a u k i spolecznej, s y d z i , ze gdy Kosciöl dzisiaj m ö w i o swojej „ n a u c e spolecznej", rozumie j y w znaczeniu, j a k i e m i a l a ona w czasach przedsoborowych, i s t y d odruchowo sy gotowi j y odrzucic.

Drugi problem dotyczy ogölnej przydatnosci spolecznego nauczania Kosciola do rozwiqzywania problemöw wspölczesnego swiata. O d d z i a l y -w a n i e K o s c i o l a -w dziedzinie s t o s u n k ö -w spolecznych -wydaje siy -w i e l u skazone z b y t n i m m o r a l i z m e m , nie docierajycym do obiektywnych struk-t u r a l n y c h k o r z e n i z l a , a zwlaszcza, ze inspirowane przez struk-ty n a u k y doswiadczenia polityczno-spoleczne nie p r z y n i o s l y jakoby oczekiwanych r e z u l t a t ö w .

(20)

Trzeci problem jest jeszcze bardziej zasadniczy: dotyczy wprost pra-womocnosci spolecznego nauczania Kosciota. W i e l u dzis przeczy, ze z E w a n g e l i i m o z n a w ogöle w y p r o w a d z i c „ n a u k y spoleczny" i ze K o s c i ö l m a prawo wypowiadac siy w d z i e d z i n a c h spoleczno-gospodarczych.

I n n i sy z d a n i a , ze „ k a t o l i c k a n a u k a spoleczna" obiektywnie w s p ö l -d z i a l a w s p o s ö b konieczny z k o n s e r w a t y z m e m spolecznym, z w l a s z c z a w t a k i c h d z i e d z i n a c h j a k rozwody, aborcja, eutanazja, s r o d k i a n t y k o n -cepcyjne, m a l z e h s t w a homoseksualne, i n z y n i e r i a genetyczna i t p .

Jeszcze i n n i m a j y swiadomosc, ze k a t o l i c k a n a u k a spoleczna w okresie p o n t y f i k a t u J a n a P a w l a II i d z i y k i jego osobowosci nie t y l k o o d n a l a z l a w l a s n y s p ö j n o s c i tozsamosc, ale osiygnyla niespotykany dotyd w p l y w i ekspansjy, potwierdzone powrotem do koncepcji p r a w c z l o w i e k a i i d y c y m i w s l a d z a n i m w y d a r z e n i a m i po 1980 r o k u w E u r o p i e S r o d -kowo-Wschodniej, kohcem zimnej wojny, rozpadem b l o k ö w i u k l a d u j a l t a h s k i e g o , rozpadem Z S R R i d o k o n u j y c y m siy n a n a s z y c h oczach poszerzeniem N A T O i p e r t r a k t a c j a m i w o k ö l poszerzenia U n i i E u r o -pejskiej.

C h r o n o l o g i c z n y w y b ö r wazniejszych d o k u m e n t ö w , ilustrujg^cych ewolucja katolickiej n a u k i spolecznej

oraz wazniejsze publikacje

E u g e n i u s z I V , B u l l a Dudum nostras z 13 stycznia 1435 r o k u , k t ö r a s p r z e c i w i a l a siy h a n d l o w i n i e w o l n i k a m i z W y s p K a n a r y j s k i c h . P a w e l III, E n c y k l i k a Veritas ipsa z 2 czerwca 1537 r o k u n a t e m a t

godnosci l u d z k i e j I n d i a n - stwierdzajyca, ze sy oni prawdziwymi ludzmi - oraz b r o n i y c a i c h p r a w do wolnosci i u z y t k o w a n i a d ö b r , czego nie mogy byc pozbawieni przez sprowadzenie i c h do r o l i n i e w o l n i k ö w .

B e n e d y k t X I V , E n c y k l i k a Vix pervenit z 26 czerwca 1746 r o k u n a temat godziwosci pobierania procentu od pozyczonych pieniydzy. „ W e d l u g n a u k i k a t o l i c k i e j pozyczka jest z n a t u r y swej d a r m o w a i m i l o s i e r n a , a u p r a w n i e n i e do pobierania od niej procentu moze w y p l y w a c t y l k o z r a c j i s z c z e g ö l n y c h okolicznosci z e w n y t r z n y c h , przeobrazajycych j y w i n n y rodzaj k o n t r a k t u " . W s r ö d t y c h okolicznosci w y m i e n i a siy lucrum cessans, damnum emergens, periculum sortis i titulus legis.

P i u s I X , E n c y k l i k a Quanta cura z 8 X I I 1864 r o k u , § IV: Syllabus complectens praecipuos nostrae aetatis errores, z b i ö r 80 tez u p o r z y d k o w a n y c h w 10 d z i a l a c h tematycznych.

L e o n X I I I , E n c y k l i k a Diuturnum illud z 29 V I 1881 r o k u o pochodze-n i u w l a d z y papochodze-nstwowej.