A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R 1 C A 36, 1989
M a rc el P acaut
LES C ISTER C IEN S A U X IIème S IÈC LE1
1. Le c o n t e x te : — P o u r c o m p r e n d r e la n a i s s a n c e d e C îte a u x , il fa u t c o n n a î t r e le c o n t e x t e d e la fin X Ième siècle. La p e r io d e e s t m a r q u é e a v a n t t o u t p a r la d iffusion d e la ré fo rm e d ite g r é g o r i e n n e , q u i a c o n sis té s u r l 'o b l ig a t i o n de l u t t e r c o n t r e la cu pidité, la v i o l e n c e e t l 'a m b i tio n d e p u is s a n c e . Il e n e s t ré su lté , d e u n e fa ço n g é n é r a l e , u n e é l é v a tio n d e la s p iritu a lité , qu i a c o n d u i t à le s p lu s h a u t e s e x i g e n c e s s p i r i tu e lle s. Or, c e tt e é l é v a t io n d e la s p i r it u a l it é i n t e r v i e n t à u n e é p o q u e où le m o n a c h i s m e b é n é d ic tin tr a d i ti o n n e l, e t p a r ti c u l i è r e m e n t l ’o r d r e d e C lu n y , p e r d s o n d y n a m is m e , j u s t e m e n t p a r c e q u e, p o u r d e s ra is o n s d i v e r s e s , il r e c h e r c h e tr o p la p u i s s a n c e e n s ’a c c é d a n t a u m i e x a v e c l 'a r i s t o c r a t ie l a ïq u e . C e la p r o v o q u e la f o n d a ti o n de n a u v e a u x in s titu ts m o n a s t i q u e s qui p r o p o s e n t u n r e n o u v e l e m e n t d e l ’a s c è s e e t u n e p lu s g r a n d e a u s t é r it é : C a m a ld o li e t V a ll o m b r o s a e n Italie, G r a n d m o n t e t La G r a n d e C h a r t r e u s e e n F r a n c e , e t a u s s i C îte a u x . 2. La p r e m i è r e h is to ir e d e C îte a u x : — C 'e s t e n 1048 q u e q u e l q u e s m o i n e s v e n u s d e l 'a b b a y e d e M o l e s m e s (près d e T r o y e s , e n C h a m p a g n e ) c o n d u its p a r l'a b b é R o b e rt, v i e n n e n t s 'é ta b lir d a n s u n l i e u x très à l'é c a rt, a u c o e u r d 'u n e g r a n d e fo rêt m a r a ic a g e u s e , a C îte a u x , to u t p r è s d e B eau n e , a u s u d d e Dijon. C es m o in e s on t q u i t té l e u r a b b a y e b e n e d i c t i n e p a r c e q u ’ils t r o u v a i n t q u e la v ie re li g i e u s e y é ta it tr o p tiède. Ils v o u l a i e n t r e n u e r a v e c l ’e s p r i t m o n a s t i q u e t r a d i t io n n e l e t r e s t a u r e r u n e a s c è s e tr è s dure.
1 W y k ła d p ro f. M . P a c a u t, p r z e b y w a j ą c e g o w Ło d z i z o k a z j i „ P o ls k o -f r a n c u s k ie j k o n f e r e n c j i m e d ie w is t y c z n e j " (18 -19 m a r c a 1980) m ia l m i e j s c e — p o z a o d c z y t e m
n a k o n f e r e n c j i — n a p o łą c z o n y c h s e m in a r ia c h ś r e d n i o w i e c z n y c h o r a z n a u k p o m o c n ic z y c h I n s ty t u t u H is to r ii. W z ię li u d z ia ł: i ч f. d r II. E v e r t- K a p p e s o w » , p r o f. S. K r a k o w s k i (o r g a n iz a to r : t łu m a c z ), d o c . V* C o r a n , d o c . R. R o s in , d r A . S w ie ż a w s k i, p o m o c n ic z y p r a c o w n ic y n a u k o w i i s t u d e n c i. W d y s k u s j i z a b ie g a li g ło s m. in . p ro f. C v o r t-P à p p e s o w a , d o c . C e r a n , dr A . S w ie ż a w s k i, d r J. S z y m c z a k .
Ils d é c id e n t d o n c de r e v e n i r a u r e s p e c t le p lu s s t r ic t de la rè g le d e s a in t Benoît, q u 'ils i n t e r p r e t e n t t o u j o u r s d e la m a n i è r e la p lu s rude. Ils i n s i s t e n t s u r la v i e e n c o m m u n (cenobitism e), la s o l itu d e à l ’é c a r t d e la société, le fr u g a l it é d e l ’a l i m e n t a t i o n e t la sim plicité, m a is p lu s e n c o r e s u r la p a u v r e t é n é c e s s a i r e du m o n a s t è r e (et n o n s e u l e m e n t du m o in e): celuici n e p e u t p o s s e s e r q u e d e s t e r r e s q u e le s m o i n e s t r a v a i l l e n t p o u r v i v r e . Ils n e r é s e r v e n t p a s de t e r r e s à fa ire e x p l o i t e r p a r d e s p a y s a n s , p a s d e fiefs, p a s d e dîm es. Les d e b u t s s o n t t rè s difficiles, m a l g r é le s e f fo rts d e a a b b é s A u b r y e t E t ie n n e H a rd in g . M ais, e n 1100, le j e u n e B e r n a r d d e F o n ta in e , a v e c 30 c o m p a g n o n s , s e fait m o i n e à C îte a u x : c ’e s t s a i n t B e rn a rd . C e la l a n c e le n o u v e l o rd r e : d e 1115, il y a q u a t r e a u t r e s a b b a y e s (La F e rte , P o n tig n y , M o rim o n t, C l a i v a u t d o n t B e r n a r d d e v i n t l ’abbé). G râ c e a l ’e n t h o u s i a s m e e t a l 'a s s e n d a n t d e s a in t B e r n a r d le s a m is d 'é lite a t t i r é s p a r le m o n a c h i s m e d e C l u n y se d é t o u r n e n t d e C l u n y et v o n t v e r s C îte a u x . En 1153, à la m o r t d e s a in t B e rn a rd , il y a p lu s d e 350 a b b a y e s c i s t e r cie n n e s.
3. L 'o r d r e c is t e r c i e n e t so n rôle: — A l o r s q u e C l u n y é t a i t o rg a n is é d e façon m o n a s t i q u e (l'a bbé d e C l u n y d irig e to u t, il e s t le chel d e c h a c u n d e s c o u v e n t) , l e s c i s te r c i e n s se d o n n e n t u n e o r g a n is a ti o n fé dérale: c h a q u e é ta b l is s e m e n t e s t u n e a b b a y e qui élit l i b r e m e n t s o n a b b é e t qui a d h è r e à la C h a r t r e d u C h a r i t é q u i d efin it les lie n s d e s a b b a y e s e n t r e e l l e s ( a b b a y e m e r e e t l'a b b a y e -f ille , la p r e m i è r e a y a n t fo n d é 1 autre ). T o u s le s d e u x ans, t o u s les a b b é s s e r e u n i s s e n t e n c h a p it r e g é n é r a l e et d é c i d e n t e n s e m b l e d u r è g le m e n t é v e n t u e l l e m e n t à ré fo rm e r, e n v o t a n t s e l o n le s y s t e m m o j o r ita i r e .
G r â c e a c e tte o r g a n is a ti o n c o h é r e n t e e t so u p le, le s c i s te r c i e n s jou e n t u n rôle i m p o r t a n t d a n s la v i e r e lig ie u s e : e s s o r d u c u lte d e la V i e r ge, d u r c i s s e m e n t s u r les p r o b l è m e s d e s e x u a li t é (chastete), d iiiisio n de l ’a r t g o th iq u e .
M a is l e u r c o h e s io n e t l e u r a s c e n d a n c e l e s c o n d u is e n t à s 'o c c u p e r d e s g r a n d e s affaire s, a lo r s q u e l e u r v o c a t i o n p r e m i è r e a v a it é té d e se d e s i n t e r e s s e r du m o n d e . P lu s p a r ti c u li è r e m e n t , l 'a n d u c h is m e d e 1159, ils s o u t i e n n e n t u n a n i m e m e n t le p a p e A l e x a n d r e III. C elui-ci, d e sa p art, d o n n e le p r i v i l e g e d 'e x e m p tio n . De ce fait, ils d e v i e n n e n t u n s o r t e de m ilie u d u p a p e ( e n tr e a u t r e s , ils é t a i e n t le s p r e m i e r s à o r g a n i s e r la l u t t e c o n t r e les c a th a rs). D e v e n u s p u is s a n ts , ils t r a v a i ll e n t à c o n s e r v e r c e tt e p u is sa n c e .
D 'a u t a n t p lu s q u e le s s t r u c t u r e s s 'é t a n t p r o f o n d e m e n t t r a n s f o r m é e s d e p u i s la fin d u X I èœ,i siècle (e sso r d u c o m m e r c e , d e l 'e c o n o m ie b a s é e s u r l ’é c h a n g e e t la m o n n a ie ), ils se s o n t e n r ic h i s g r â c e a l e u r t r a v a i l et a u x e n t r e p r i s e s é c o n o m i q u e s re a l i é e s (d é fric h e m e n ts, a s s è c h e m e n ts , ir»
rig atio n s). Du coup, d e s les a n n é e s 1160, ils c e s s e n t de t r a v a i l l e r m a n u e l l e m e n t de façon s t r i c t e (ou ils r e s e r v e n t ce la a u fr è re s - c o n v e r s ); ils e n g a g e n t d e s p a y s a n s , ils p e r ç o i v e n t d e s dîm es, o n t d e s fo ire s e t d e s m o u lin s, a c q u é r a n t d e s p ro f its e t d e s r e n te s s a n s t r a v a i l direct. En fin, ils o n t p e r d u l e u r d y n a m i s m e initial e t n e v o n t p lu s j o u e r q u 'u n rôle s e c o n d a ire . Les te m p s n o u v e a u x s o n t c e u x d e s O r d r e s M e n d i a n t s d e s a i n t D o m i n iq u e e t d e s a in t F r a n ç o is d ’A s s i s e 2. U n iv e r s it é L y o n II S é m in a ir e e n r e c h e r c h e d 'h is t o ir e m é d i é v a l e M a r c e l P a c a u l C Y S T E R S I W X II W IE K U P od k o n ie c X I w . tz w . r e fo r m a g r e g o r ia ń s k a t r a c iła ju ż p ie r w o t n y d y n a m iz m . K la s z t o r y k lu n ia c k ie (C lu n y ) w ią z a ły s i ę z p o lit y c z n y m i a m b ic ja m i m o ż n o w ła d z tw a ś w ie c k i e g o . Z d r u g ie j s t r o n y — j a k o a n t y t e z a t e g o z j a w is k a — u j a w n ia ło s i ę d ą ż e n i e d o a s c e z y (m . in . k la s z t o r y w C a m a n d o li i V a llo m b r o s a w e W ł o s z e c h , a w o F r a n c ji w G r a n d e C h a r t r e u s e i w C ît e a u x ) . T u ta j to , w b a g n is t y m l e s i e n a p u s t k o w iu (na p o łu d n ie o d D ijo n ) w r o k u 1048 o s i e d l i ł o s i ę k ilk u m n ic h ó w p o d p r z e w o d e m o p a ta R o b e r ta . P r z y b y li z o p a c t w a w M o le s m e (w S z a m p a n ii), u w a ż a j ą c t a m t e j s z e ż y c i e r e l i g i j n e za s p r z e c z n e z r e g u ł ą ś w . B e n e d y k t a . P r a g n ę li ż y ć w d u c h u m o n a c h iz m u p ie r w o t n e g o ( a s c e z a , ż y c i e w e w s p ó l n o c i e , o d s u n i ę c i e o d z w a r t y c h g r u p s p o łe c z n y c h , w s t r z e m ię ź liw o ś ć , p r o s to ta i p r z e d e w s z y s t k im u b ó s t w o ) . Z a k o n i e c z n o ś ć u z n a li: z a k a z p o s ia d a n ia z ie m i n ie u p r a w ia n e j w ła s n y m i r ę k a m i, k o r z y s ta n ia z p r a c y c h ło p ó w n i e w o l n y c h , p o b ie r a n ia d z ie s ię c in . P o c z ą tk i k la s z to r u b y ły c i ę ż k i e , m im o w y s i ł k ó w o p a t ó w A u b r y i E t ie n n e H a r- d in g a . D o p ie r o o d r o k u 1110 o p a t B e r n a r d d e F o n t a in e ( p ó ź n ie j s z y ś w . B ern a rd ) w r a z z t r z y d z ie s t o m a t o w a r z y s z a m i r o z w in ą ł w p e łn i d z ia ła ln o ś ć k la s z to r u w C î t e a u x , ta k d a le c e , ż e w ro k u 1115 p o w s t a ł y c z t e r y n o w e k la s z t o r y , k tó r e z a a k c e p t o w a ł y r e g u łę c y s t e r s k ą , w c h w ili z a ś ś m ie r c i o p a ta B ernairda (ro k 1153) is t n ia ło ju ż w e F r a n c ji i w in n y c h k r a ja c h z a c h o d n ic h p o n a d 3 5 0 k la s z t o r ó w c y s t e r s k ic h .
S to p n io w o j e d n a k z a a n g a ż o w a n ie k la s z t o r ó w c y s t e r s k i c h w r ó ż n e g o r o d z a ju sp r a w a c h ś w ie c k ic h , o c h a r a k t e r z e p o lit y c z n y m , o b n iż y ło ic h r o lę r e lig ij n ą . N a p r z y k ła d w r o k u 1159 j e d n o m y ś ln i e p o p a r li p a p ie ż a A le k s a n d r a III w j e g o w a l c e 2 W y k ła d s w ó j p ro f. P a c a u t o p a r ł p r z e w a ż n ie n a w ła s n y c h b a d a n ia c h , z a w a r t y c h m . in . w k s ią ż k a c h i a r t y k u ła c h : L e s o r d r e s m o n a s t i q u e s e t r e l i g i e u x a u M o y e n - A g e (N a th a n 1970), L ' o p o s i t i o n d e s c a n o n i s t e s a u x d o c t r i n e s p o l i t i q u e s d e s a i n t B e r n a r d (C o n g r è s d e D ijo n , 1953), La n o t i o n d e p a u v r e t é d a n s la r è g l e d e s a i n t B e n o i t ( M e la n g e s P e r r o y , 1973), C i t e a u x , r e c h e r c h e b a n a l e e t e x p e r i e n c e o r i g i n a l e („ C a h ie r s d 'H is t o ir e ” 1974), S t r u c t u r e s m o n a s t i q u e s , s t r u c t u r e s p a r o i s s i a l e s , s t r u c t u r e s d i o c e s a i n e s ( M e la n g e s F o u r n ia l 1978), in n e a r t y k u ły I h a s ła m . in . w : E n c y c l o p e d i s U n i v e r s a l i s i E n c y c l o p e d i a B r i t a n n i c a .
z F r y d e r y k ie m Barba,r o s s ą i a n ty p a p ie ż a m i. C y s t e r s i b ra li u d z ia ł w o r g a n iz o w a n iu w y p r a w y p r z e c iw A lb ig e n s o m (K a ta r o m ). P a p ie ż e u w o ln ili c y s t e r s ó w o d r ó ż n e g o r o d z a ju o b c ią ż e ń o b o w ią z u j ą c y c h d u c h o w ie ń s t w o . Z a n ik ło p ie r w o t n e u b ó s t w o c y s t e r s ó w , k t ó r z y b o g a c ili s i ę s z y b k o n ie t y l k o d z ię k i h a n d lo w i, g o s p o d a r c e p i e n i ę ż n e j , a le i p r z y m u s o w e j p r a c y p o d d a n y c h , p o b ie r a n iu d z i e s ię c i n itp .
W r e z u lt a c ie z a n ik ła r o la r e lig ij n a C y s t e r s ó w . N a s t a ł y c z a s y z a k o n ó w ż e b r a c z y c h : D o m in ik a n ó w i F r a n c is z k a n ó w .
