FOLIA OECONOMICA 249, 2011
WPROWADZENIE
U progu drugiej dekady XXI w. rachunkowoĞü ma kilkuwiekową historiĊ rozwoju praktyki, a takĪe stosunkowo bogaty dorobek naukowy w postaci teorii o róĪnym zakresie i stopniu szczegółowoĞci, powstałych w wyniku zarówno badaĔ dedukcyjnych, jak i empirycznych. Od lat 80. XX w., wraz z procesami globaliza-cji, przemianami w sferze gospodarki i społeczeĔstwa, zwłaszcza w procesach i metodach zarządzania oraz w technologii przetwarzania i komunikowania infor-macji, rozszerza siĊ dziedzina przedmiotowa nauki rachunkowoĞci, na którą skła-dają siĊ badania prowadzone w powiązaniu z praktyką rachunkowoĞci oraz wyniki tych badaĔ w formie teorii o róĪnym charakterze, zakresie i przedmiocie odniesie-nia. Do zakresu jej zainteresowania wchodzą oprócz problematyki rachunkowoĞci finansowej i zarządczej, wystĊpującej w krajowych podmiotach gospodarczych, m. in. zagadnienia rachunkowoĞci w podmiotach działających w skali miĊdzyna-rodowej i globalnej, kwestie nowych miar dokonaĔ działalnoĞci przedsiĊbiorstw oraz sprawozdawczoĞci wykraczającej poza ramy sprawozdaĔ finansowych.
Nauka rachunkowoĞci w XXI w. rozwija siĊ na fundamencie spuĞcizny ba-dawczej poprzedniego stulecia, lecz jest jednoczeĞnie nastawiona prospektyw-nie, a wiĊc dąĪy do sprostania wyzwaniom nowych czasów. RachunkowoĞü, naleĪąc do zbioru dyscyplin społecznych i nauk stosowanych, słuĪy bieĪącym i przyszłym potrzebom praktyki. Konieczne jest zatem, aby prace naukowe w dziedzinie rachunkowoĞci były ugruntowane metodologicznie, odnosiły siĊ nie tylko do analizy i oceny aktualnych regulacji prawnych w dziedzinie rachunkowoĞci finansowej i podatków oraz opisu nowych koncepcji i metod rachunkowoĞci zarządczej, lecz rozpatrywały przyczyny i skutki zastosowania regulacji rachunkowoĞci finansowej w Ğwietle teorii naukowych oraz w szero-kim kontekĞcie – ekonomicznym, społecznym, ekologicznym, kulturowym i etycznym – a takĪe analizowały przesłanki, uwarunkowania i rezultaty wdro-Īenia okreĞlonych koncepcji i metod rachunkowoĞci zarządczej.
Prezentowana publikacja zawiera zbiór dwunastu artykułów, bĊdących rezultatem badaĔ własnych przeprowadzonych przez autorów, pracowników
Katedry RachunkowoĞci na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego, a takĪe wiąĪących siĊ z tematyką działalnoĞci statutowej tej katedry. Główną ideą tego zbioru artykułów jest próba ukazania i objaĞnienia wybranych aktual-nych zagadnieĔ teorii i praktyki rachunkowoĞci w nawiązaniu do ewolucji tej dziedziny wiedzy i aktywnoĞci praktycznej.
Przedstawiane zagadnienia zostały ujĊte w dwie czĊĞci. CzĊĞü pierwsza obejmuje szeĞü artykułów, w których autorzy zawarli rozwaĪania na temat wybranych zagadnieĔ teorii i praktyki rachunkowoĞci zarządczej. Na czĊĞü drugą składa siĊ równieĪ szeĞü artykułów, objaĞniających niektóre problemy dotyczące wyceny w rachunkowoĞci finansowej, kwestie sprawozdawczoĞci oraz analizy sprawozdaĔ finansowych.
CzĊĞü pierwszą otwiera artykuł pt. Cechy współczesnych badaĔ i teorii
w dziedzinie rachunkowoĞci zarządczej, w którym A. Szychta wskazuje
charak-terystyczne cechy i aktualne problemy badawcze w rachunkowoĞci zarządczej jako nauce praktycznej i subdycyplinie nauk społecznych. W artykule autorka dąĪy do okreĞlenia celu badaĔ naukowych w dziedzinie rachunkowoĞci zarząd-czej, wskazania roli i form badaĔ empirycznych oraz przedstawienia istoty i typów teorii w tym zakresie nauki rachunkowoĞci. RozwaĪania w artykule zostały podzielone na nastĊpujące czĊĞci:
– rachunkowoĞü zarządcza jako nauka stosowana; – rola badaĔ empirycznych w rachunkowoĞci zarządczej;
– istota i typy teorii rachunkowoĞci a teorie w dziedzinie rachunkowoĞci zarządczej;
– w kierunku doskonalenia teorii rachunkowoĞci zarządczej.
W artykule pt. Zmiany w rachunkowoĞci zarządczej w kontekĞcie teorii
kosztów transakcyjnych I. SobaĔska sygnalizuje zmiany zachodzące w teorii
kosztów transakcyjnych, zarządzaniu i systemach rachunkowoĞci zarządczej przedsiĊbiorstw stosujących szczupłe formy produkcji i tworzących długotrwałe relacje z dostawcami. Zgodnie z teorią kosztów transakcyjnych, relacje te są okreĞlane jako hybrydowe. Jak wynika z badaĔ empirycznych prezentowanych w literaturze Ğwiatowej, relacje miĊdzyorganizacyjne tworzą nowe spektrum badawcze rachunkowoĞci zarządczej. W artykule przedstawiono istotĊ dwóch nowych technik rachunkowoĞci zarządczej: otwarte ksiĊgi rachunkowoĞci zarządczej (open book accounting) i łaĔcuchowy rachunek kosztów celu (target
costing), które tworzą informacje do miĊdzyorganizacyjnego zarządzania
kosztami w łaĔcuchu wartoĞci produktu finalnego.
Celem artykułu E. Zarzyckiej (MoĪliwoĞci integracji rachunku kosztów
działaĔ z metodami szczupłej rachunkowoĞci) jest odpowiedĨ na pytanie, czy
przedsiĊbiorstwa stosujące Lean Manufacturing mogą jednoczeĞnie wykorzy-stywaü rachunek kosztów działaĔ (ABC), czy teĪ ABC nie jest rachunkiem kosztów odpowiadającym logice szczupłego zarządzania. Po przedstawianiu ogólnej koncepcji rachunku kosztów działaĔ i charakterystyce szczupłego
przedsiĊbiorstwa, w artykule zaprezentowano przykłady zastosowania rachunku kosztów działaĔ w szczupłych przedsiĊbiorstwach, a takĪe argumenty przema-wiające za rezygnacją z zastosowania i wdraĪania ABC w związku ze specy-ficzną organizacją i charakterem przedsiĊbiorstw stosujących Lean
Manufactu-ring.
W kolejnym artykule w tej czĊĞci publikacji T. Wnuk-Pel (Historia rozwoju
rachunkowoĞci zarządczej według Johnsona i Kaplana na tle poglądów trady-cyjnych i alternatywnych) przytoczył opinie dotyczące rozwoju rachunkowoĞci
zarządczej głoszone przez amerykaĔskich profesorów, H. T. Johnsona i R. S. Kap-lana, na tle poglądów tradycyjnych i alternatywnych. Zdaniem autora artykułu, dokonana charakterystyka głównych podejĞü do historii rachunkowoĞci zarząd-czej pozwoliła dostrzec zmianĊ w jej zakresie. Postrzeganie historii rachunko-woĞci zarządczej zmieniło siĊ z ujĊcia prostego, rozpatrującego rachunkowoĞü zarządczą w izolacji, do bardziej złoĪonego i holistycznego.
W artykule pt. Ewolucja controllingu w praktyce amerykaĔskich i
europej-skich przedsiĊbiorstw autorka przedstawiła rozwój controllingu w
przedsiĊbior-stwach w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Francji, Austrii, Szwajcarii i Polsce. W Ğwietle przytoczonych wyników badaĔ empirycznych i opinii innych autorów, głównie zagranicznych, autorka konkluduje, iĪ controlling jest najbar-dziej rozwiniĊty w praktyce w Niemczech i Stanach Zjednoczonych, przy czym w USA ta dziedzina jest bardziej utoĪsamiana z rachunkowoĞcią zarządczą i elementami rachunkowoĞci finansowej, zaĞ w Niemczech – z obszarem zarządzania. Niemiecki controlling stopniowo przenikał do Francji, Austrii, Szwajcarii, Włoch i Polski. Controlling w stylu amerykaĔskim ma zaĞ zastoso-wanie w filiach amerykaĔskich korporacji.
Celem artykułu autorstwa T. Wnuka-Pela i J. Domagały (Badanie rozwoju
publikacji z zakresu rachunku kosztów działaĔ na podstawie artykułów opubli-kowanych w polskich czasopismach w latach 1994–2009) jest analiza publikacji
z zakresu rachunku kosztów działaĔ (ABC) i zarządzania na podstawie działaĔ (ABM), w szczególnoĞci zaĞ analiza ich liczby, struktury, tematyki i zastosowa-nych metod badawczych oraz poglądów wyraĪazastosowa-nych przez autorów. Badaniem objĊto 132 artykuły opublikowane w trzech czasopismach: „Controlling i Ra-chunkowoĞü Zarządcza”, „RaRa-chunkowoĞü” i „Zeszyty Teoretyczne Rachunko-woĞci”. Przeprowadzone badanie wykazało, Īe zarówno pojawienie siĊ pierw-szych publikacji z zakresu ABC/M, jak i wyraĨny wzrost ich liczby są w Polsce opóĨnione o ok. 6 lat w stosunku do takich krajów, jak USA i Wielka Brytania. W Polsce, podobnie jak w USA i Wielkiej Brytanii, najwiĊcej publikacji w zakresie ABC/M ukazało siĊ na łamach specjalistycznych czasopism dla praktyków (81,8%), lecz ich autorami byli w wiĊkszoĞci pracownicy naukowi (57,8%). WĞród metod zastosowanych do badania ABC/M dominują prace opisowe (69,7%), a w drugiej kolejnoĞci studia przypadków (22,0%). Badania w formie ankiet, przeglądy literatury czy prace analityczne wystĊpowały
sporadycznie. Rosnącej w czasie liczbie publikacji z zakresu ABC towarzyszył wzrost liczby publikacji dotyczących ABM oraz wzrost liczby odniesieĔ i powiązaĔ tych metod z innymi narzĊdziami rachunkowoĞci zarządczej.
Pierwszy artykuł w drugiej czĊĞci zbioru opracowaĔ (WartoĞü dla biznesu
i wartoĞü godziwa jako alternatywne koncepcje wyceny dla potrzeb sprawoz-dawczoĞci finansowej), dotyczy wyceny jako jednej z głównych
problematycz-nych kwestii we współczesnej rachunkowoĞci finansowej. SpoĞród wielu koncepcji wyceny wyróĪnia siĊ wartoĞü dla biznesu oraz wartoĞü godziwą, tzn. koncepcje bazujące na korzyĞciach ekonomicznych oczekiwanych z zasobów jednostki gospodarczej. PodejĞcia te, mimo wykorzystania róĪnych załoĪeĔ, pozwalają na przedstawienie ekonomicznej istoty aktywów jednostki.
Autorzy w drugim artykule tej czĊĞci publikacji (O sensie stosowania
mode-lu przeszacowania do wyceny Ğrodków trwałych) oceniają model kosztu
i modelu przeszacowania w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy jest sens stosowania modelu przeszacowania do wyceny Ğrodków trwałych. Autorzy zastanawiają siĊ, czy wykorzystując model kosztu, jesteĞmy w stanie dostarczyü uĪytecznych informacji na temat wartoĞci Ğrodków trwałych spółki? A jeĞli tak, to czy w MiĊdzynarodowym Standardzie RachunkowoĞci nr 16: „Rzeczowe aktywa trwałe” jest potrzebny model przeszacowania? Autorzy uwaĪają, Īe stosowanie modelu kosztu do wyceny Ğrodków trwałych nie umniejsza jakoĞci sprawozdaĔ finansowych, jeĞli są spełnione okreĞlone warunki. W artykule zaprezentowano takĪe wyniki badaĔ dotyczące modeli wyceny Ğrodków trwa-łych stosowanych przez spółki notowane na Giełdzie Papierów WartoĞciowych w Warszawie. Choü wyniki te nie miały zasadniczego wpływu na wnioski formułowane przez autorów, to jednak mogą stanowiü dodatkowy argument przemawiający za słusznoĞcią twierdzenia o niewielkiej przydatnoĞci modelu przeszacowania.
Kolejny artykuł (Regulacje prawne działalnoĞci oraz sprawozdawczoĞci
finansowej organizacji poĪytku publicznego w Polsce i na Ğwiecie w Ğwietle teorii agregacji) prezentuje regulacje prawne dotyczące działalnoĞci i
sprawoz-dawczoĞci finansowej organizacji poĪytku publicznego w Polsce i na Ğwiecie w Ğwietle teorii agencji. Organizacja poĪytku publicznego jest typem organizacji
not-for-profit, a jej specyfika wyraĪa siĊ w realizacji zadaĔ nie tylko
nieukierun-kowanych na cele finansowe, lecz przede wszystkim społecznie uĪytecznych, słuĪących dobru jednostki lub dobru publicznemu. Celem artykułu jest uzyska-nie odpowiedzi na wiele pytaĔ związanych ze sprawozdawczoĞcią finansową organizacji poĪytku publicznego oraz kontrolą nad działalnoĞcią tych jednostek, a w szczególnoĞci ze znaczeniem sprawozdawczoĞci organizacji poĪytku publicznego dla interesariuszy i jej wpływu na koszty agencji.
Z kolei artykuł pt. Podstawy teoretyczne sprawozdawczoĞci
odpowiedzi na pytanie, co skłania przedsiĊbiorstwa do ujawniania informacji odnoszących siĊ do zrównowaĪonego rozwoju oraz co wpływa na zakres prezentowanych informacji. RozwaĪania teoretyczne na ten temat zostały skonfrontowane ze stopniem rozpowszechnienia sprawozdaĔ zrównowaĪonego rozwoju i ich zakresem na Ğwiecie, co ustalono na podstawie badaĔ literaturo-wych, oraz w Polsce, co okreĞlono na podstawie badaĔ empirycznych przepro-wadzonych przez autora artykułu.
W nastĊpnym artykule (Problemy związane z wykorzystywaniem
wskaĨni-ków finansowych w praktyce Īycia gospodarczego) jego autorzy wyszczególnili
i objaĞnili problematyczne kwestie związane z obliczaniem i zastosowaniem wskaĨników finansowych w praktyce. WskaĨniki finansowe dostarczają in-formacji niezbĊdnych do oceny sytuacji finansowej i wyników działalnoĞci przedsiĊbiorstw. Pomimo swych zalet wskaĨniki finansowe mają liczne wady i niedoskonałoĞci, których powinni byü Ğwiadomi menedĪerowie i inni uĪyt-kownicy sprawozdaĔ finansowych (np. róĪne nazewnictwo i sposób obliczania tych samych wskaĨników, moĪliwoĞü manipulacji niektórymi z nich, problemy z porównywaniem ich poziomu z poziomem wskaĨników wyliczonych dla innych przedsiĊbiorstw). Autorzy w artykule wymieniają wady i ograniczenia analizy wskaĨnikowej, wskazują na problemy związane z jej praktycznym wykorzystaniem oraz proponują rozwiązania niektórych z nich.
Ostatni artykuł zamieszczony w prezentowanym zbiorze (Koncepcje zysku
w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna) zawiera opis koncepcji zysku
opracowanej w okresie miĊdzywojennym przez Mejera Lichtenszejna. Autor ten zaproponował klasyfikacjĊ teorii zysku w ujĊciu historycznym, wydzielając: „teorie naturalne”, „teorie Ğwiadomie dynamiczne” i „teorie dynamiczne w dalszym ich rozwoju”. Opracowanie M. Lichtensztejna, poprzez próbĊ ustruktu-ryzowania ekonomicznych koncepcji zysku, w pełni zasługuje na uwzglĊdnienie w dorobku historii rachunkowoĞci i moĪe stanowiü płaszczyznĊ odniesienia we współczesnych badaniach naukowych dotyczących istoty i pomiaru zysku w systemie rachunkowoĞci.
Autorzy poszczególnych artykułów i redaktor niniejszego zbioru wyraĪają nadziejĊ, Īe publikacja ta bĊdzie inspiracją do dalszych badaĔ dotyczących przedstawionych zagadnieĔ z zakresu teorii i praktyki rachunkowoĞci, a takĪe znajdzie zainteresowanie wĞród praktyków rachunkowoĞci i zarządzania.
Anna Szychta
