Rola Elbląga w Związku Miast Hanzeatyckich

Biskup, Marian

Rola Elbląga w Związku Miast

Hanzeatyckich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 217-232

M aria n Biskup

ROLA ELBLĄGA

W ZWIĄZKU MIAST HAN ZE AT Y CKICH

I

Zagadnienie roli Elbląga w Zw iązku M iast H anzeatyckich było p rzed­ m iotem tylko częściowego zainteresow ania daw niejszej, niem ieckiej histo­ riografii, i to w pow iązaniu z k w e stią c h a r a k t e r u i zasięgu średniow iecz­ nego h a n d lu Starego Miasta Elbląga. N ajpełniejsze przedstaw ienie dał E. C arsten n w znanej m onografii historii m iasta (r. 1937) 1. Ta bardzo szeroko zakrojona, ale w ad liw a k o n stru k c y jn ie „analizująca sy n te z a ” , ob­ ciążona znaczną liczbą potknięć faktograficznych, nie odpow iada naszy m dzisiejszym w ym aganiom . T rak to w ać ją dziś w ypada, przede w szystkim , jako zbiór m ateriałów , z rezerw ą p rz y jm u ją c jej ogólne wnioski, pełne su­ biektyw izm u, także w m ięd zy w o jen n y m d u ch u nacjonalistycznym . Rzecz c h arak tery sty czn a, iż dla naszego te m a tu istotne znaczenie m a stu d iu m M. M agdańskiego (r. 1939) o roli h a n d lu T orunia, a także o Z w iązku Miast H anzeatyckich, zaw ierające zestaw ienie jego zjazdów z la t 1358— 1403, a zarazem siłą rzeczy m o d y fik u jące n iek tó re zbyt optym istyczne s tw ie r­

dzenia C arstenna. Także najnow sza ro zp raw a M. P elecha (r. 1985), o roli G dańska w śró d p ru sk ich m iast H anzy do r. 1410, przynosi najpełniejsze zestaw ienie uczestnictw a ich na zjazdach tak w sam ych P ru sach , jak i ogólnolianzeatyckich do r. 1410 2. P ró b ę bilansu dotyczącą średniow iecz­ nego h a n d lu Elbląga dał, choć siłą rzeczy skrótow o, S. G ierszew ski (r. 1987) w polskiej historii m i a s t a 3. W tej s y tu a c ji n ad a l nieocenione są dla badacza „H anserecesse” (do r. 1535), jako p odstaw ow y fu n d a m e n t źródłowy, um ożliw iający k o re k tu rę n iek tó ry ch w cześniejszych poglądów.

Z g ó ry pow iedzieć w ypada, iż te m a t nasz trz e b a p rzedstaw ić w dw

óch-1 E . C a r s t e n n , ( J e s c h i c h t e d e r H a n s e n s t a d t E l b i n g , E l b i n g 1937, s s . 23 i i n . A u t o r t e n w y ­ k o r z y s t a ł r ó w n i e ż n l e d r u k o w a n ą p r a c ę Ы. B r o m b a c h a , S e e h a n c l è l u n d R e e d e r e i d e r S t a d t E l ­ b i n g u n t e r d e r H e r r s c h a f t d e s D e u t s c h e n O r d e n s , P h i l . D i s s . , K ö n i g s b e r g 1922. 2 M . M a g d a ń s k i , O r g a n i z a c j a k u p l e c t i u a i h a n d l u t o r u ń s k i e g o d o r o k u 1403, T o r u ń 1939. s s . 25 i п . , t a b l i c e I I i I I I ; M . P e l e c h , Z u r R o l l e D a n z i g u n t e r d e n p r e u s s i s c h e n H a n s e s t ä d t e n b i s 1410, w : D a n z i g i n a c h t J a h r h u n d e r t e n , h r s g . B . J ä h n i g , P . L e t k e m a n n , M ü n s t e r 1985 ( Q u e l ­ l e n u n d D a r s t e l l u n g e n z u r G e s c h i c h t e W e s t p r e u s s e n s , n r 23), s s . 61 i п . , t a b l i c e I — I I i I V . A u t o r t e n n i e z n a ł j e d n a k p r a c y M . M a g d a ń s k i e g o , c h o c i a ż w y n i k i d o r . 1403 u z y s k a ł z b i e ż n e . 3 S . G i e r s z e w s k i , E lb l ą g . P r z e s z ł o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć , G d a ń s k 1978, s s . 28 i n . K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O -W A R M IŃ S K IE , 1988, N R 3 - 4

218

przedziałach chronologicznych: od połow y X IV w. do początku X V w. (w k ażd y m razie do r. 1410); do poło w y X V I stulecia. U k ła d ta k i wręcz narzuca m a teriał źródłowy, k tó r y n ak azuje położyć cezurę n a początku X V .stulecia, co rzecz jasna w iąże się tak że z p rzem ianam i s tru k tu r a ln y m i h a n d lu elbląskiego oraz pozycji gospodarczej, społecznej i politycznej m ia­ sta n a jp ie rw w ra m a c h P r u s K rzyżackich, a po r. 1466 — P r u s K ró le w ­ skich, jako części K o ro n y Polskiej.

K ró tk o tylko m ożna scharakteryzow ać głów ne ry sy h a n d lu Starego M iasta Elbląga od r. 1237, gdyż o n im jedynie może być mowa, wobec rzemieślniczego ty lk o c h a ra k te ru Nowego Miasta (lokowanego w r. 1347). Położenie Starego Miasta Elbląga — wówczas p rz y ujściu N ogatu do rzeki Elbląg, uchodzącej do Zalew u W iślanego — spraw iało, że now y ośrodek m ógł stać się c e n tr u m h a n d lu morśkiego, chociaż c h y b a już od początku niekorzystne było odległe w yjście n a o tw a rty Bałtyk, położone w środku Mierzei W iślanej naprzeciw ko Bałgi (cieśnina bałgijska). W każd y m je­ dnak razie w ciągu X III stulecia Elbląg w y ra s ta ł na czołowy p o rt m orski w ra m ach p a ń stw a Zakonu K rzyżackiego w P rusach, w yraźnie popieran y przez jego w ładze k rajo w e, mieszczące się także w Elblągu do r. 1309. Niedorozw ój portow ego Starego Miasta K rólew ca czy w arm ińskiego B ra ­ niew a sp r zy jały rozw ojow i Elbląga, chociaż od początku k o n k u re n c ją był dla niego h a n d e l Starego M iasta T orunia, częściowo i C hełm na (lokacje w r. 1233). H andel ty c h m iast m iał jed n ak w znacznej m ierze c h a ra k te r lądow y i tranzytow y. G roźniejszy natom iast okazał się, już w k ońcu X III w,, rozrost portow ego Gdańska, ko rzy stn iej usytuow anego n ad Motławą, przy ujściu W isły do Zatoki G dańskiej, a znajdującego się do r. 1308 pod zw ierzchnictw em słowiańskich w ładców P om orza Gdańskiego czy książąt W ielkopolski i K ujaw . Rozrost ten został zaham ow any po r. 1308, gdy G dańsk został przem ocą opanow any przez w ładze Zakonu K rzyżackiego i w łączony w r a m y jego p ań stw a w P ru sach , a następ n ie na w iele la t — po zniszczeniu w iększości zabudow y — zepchnięty chyba w łaśnie ze w zględu n a in teres Elbląga do ran g i w eg etu ją cej osady n a d Motławą; Odrodzenie życia m iejskiego w G łó w n y m Mieście G dańsku nastąpiło je­ dnak już p rzed połow ą X IV w., co stanow iło dla Elbląga groźną zapowiedź na najbliższą przyszłość. K orzy stn e nato m iast d la m iasta było położenie w pobliżu czołowego w ęzła dróg lądow ych z zachodu na w schód i p o łu ­ dnie, i przejścia n a Wiśle na w ysokości Tczewa. Trzeci czynnik w y w ie ra ­ jący w p ły w na s t r u k tu r ę h a n d lu elbląskiego to zaplecze, w pierw szym rzędzie ziem ie rozw ijającej się w łaśnie zachodniej stre fy P r u s K rzy żac­ kich, częściowo z W arm ią oraz ziemie Po m o rza Gdańskiego, do czasu ich pen e tra c ji przez rozw ijający się G dańsk. Dalsze n a to m iast południow e zaplecze — rozległe ziemie p ań stw a polskiego z Rusią Czerw oną i ówczes­ nego K ró lestw a W ęgierskiego — było w pierw szym rzędzie p e n etro w an e

R o l a E l b l ą g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h ₂₁₉

częściowo przez Chełmno, zwłaszcza zaś przez Toruń, jako głów nego od­ biorcę i pośrednika dostarczanych sta m tą d p ro d u k tó w rolnych, leśnych i kopalin (zwłaszcza miedzi). Musiało to rzutow ać u jem n ie n a przyszłość Elbląga, ale i Skłaniać miasto do w spółdziałania z T o ru n ie m w sferze han d lo w ej i do oferow ania swoich usług portow ych. W yraźnie sp r zy jały nato m iast Elblągow i silne od p o czątku zw iązki jego k upców z lubeckimi, podbudow ane w spólnotą pochodzenia pierw szych g ru p elbląskiego miesz­ czaństwa.

Elbląg w y ró sł więc do k ońca X III' w. n a p o w ażn y ośrodek p o rto w y P r u s K rzyżackich, k tó r y w oparciu o dowóz surow ców leśnych, częściowo i zboża z P r u s i ziem pom orskich oraz polskich zdołał rozw inąć k o n ta k ty h andlow e z k ra ja m i sfe ry bałtyckiej, a tak że Morza Północnego, sp ro w a­ dzając s ta m tą d przede w szystkim a r t y k u ły rzem ieślnicze z su k n e m na pierw szym m iejscu oraz r y b y i sól. K u p c y elbląscy n a w łasnych statk ach bądź drogą lądow ą zaczynali już wówczas docierać do ośrodków książę­ cego Po m o rza Gdańskiego z Tczew em n a czele, do K sięstw a Pom orskiego (Słupsk, Kołobrzeg, Gryfia), Danii, zwłaszcza Skanii, głównego łowiska śledzi bałtyckich. N aw iązali te ż k o n ta k t y z n ie k tó ry m i m iastam i Westfalii, skąd niek tó re rodziny przenosiły się zresztą do Elbląga. W d ru g ie j poło­ wie X III w. d o tarli tak ż e do F lan d rii, w chodząc obok pionierskich t u to- runian, na ten czołowy europejski ry n e k h a n d lu su k n e m flam an d zk im (flandryjskim ), a także do N iderlandów . P rz e d r. 1278 sięgnęli do dalszej stre fy Morza Północnego, do Norwegii, dostarczając ta m zboże w zam ian za ryby. S tatk i elbląskie d ocierały już wówczas do ośrodków zachodniej Anglii (Boston), zapoczątkow ując — z czasem ożyw iony — h a n d e l suknem w zam ian za leśne to w a ry p ru sk ie oraz zboże i piwo elbląskie, a także przewożąc w ełnę angielską do Flandrii. N a koniec k u p c y elbląscy p o jaw i­ li się także w ę F ran cji, a z biegiem czasu i w Hiszpanii. W n iek tó ry ch z ty c h k r a j ó w elblążanie u zyskiw ali p e w n e p rz y w ile je (jak np. w N o r­ wegii zw olnienie od p ra w a nadbrzeżnego — r. 1278) 4 bądź też p rz y po­ m ocy L u b ek i p a rty c y p o w a li w p rzy w ile ja c h przez n ią już otrzy m an y ch . N ie ulega więc w ątpliwości, iż zapew ne u stęp u jąc Toruniow i pod w zglę­

dem wielkości m a s y tow arow ej, Elbląg stał się od końca X III w. głó w n y m p o rte m P ru s , a sta tk i elblążan o d g ry w a ły czołową rolę n a B a łty k u i Mo­ rzu P ó łn o c n y m 5. M iarą rozw oju h a n d lu m orskiego Elbląga i jego flo ty jest podjęcie na przełom ie X III— X IV w. ro zbudow y p o rtu , m.in. przez zbudow anie ciągłego nabrzeża oraz zabudow a lewego brzegu rzek i Elbląg (W yspy Spichrzów), a także rozw ój stoczni (Łasztowni) 6.

4 E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s s . 49 i n .

5 M . M a g d a ń s k i , H a n d e l T o r u n i a n a m o r z u го w i e k a c h ś r e d n i c h , R o c z n i k i H i s t o r y c z n e , 1935, t. 11, s . 9.

220

Do pierwszej połow y XIV w. n astąp iła n a jw y ra ź n ie j in tensyfikacja k o n ta k tó w h andlow ych Elbląga, szczególnie z A nglią i F la n d rią oraz D a­ nią (Skania), jeszcze p rz y b raku w y ra ź n e j k o n k u ren cji ze stro n y odradza­ jącego się dopiero Gdańska. Szczególnie a k ty w n y m usiał być han d el Elbląga — obok T orunia i Chełm na — z F lan d rią, przy czym nastąpiło tam w y raźn e zbliżenie kupców w estfalskich do pruskich, ułatw ione częś­ ciową w spólnotą pochodzenia. Te 3 głów ne m iasta p ru s k ie stw orzyły, oko­ ło r. 1292— 1294, związek regionalny, k tó r y zaczął w ystępow ać na fo ru m zew n ętrzn y m w spraw ach hand lo w y ch P rus, zwłaszcza wobec Lubeki, chociaż decyzje jego b y ły uzależnione od a p ro b a ty w ładz Zakonu K rz y ­ żackiego, podejm ującego w łasny w ielki han d el z e w n ętrzn y i w ew nętrzny. W ten sposób Elbląg n a jd a le j od schyłku X III w. w łączał się w raz z To­ runiem i C hełm nem do H anzy kupców , usiłującej, pod przew odem L u­ beki, u trzy m ać i poszerzyć p rzyw ileje handlow e uzyskane od w ładców w strefie B ałty k u i Morza Północnego (na czele z Flandrią). Elblążanie w pierwszej połowie XIV w. działali w spólnie z p ru sk im i i w estfalskim i k u p ­ cami na terenie N iderlandów i w r. 1340— 1341 uzyskali w spólny p rz y w i­ lej od hrabiego W ilhelm a holenderskiego. K orzystali też z p rzy w ileju k u ­ pieckiego k a n to r u w Brugii, k tó r y w r. 1347 uzyskał swój s ta tu t, dzielący kupców hanzeatyckich n a 3 te rc ja ły (D rittel) z w łasn y m i dw om a starszy ­ mi Hanzy. J e d e n z tych tę rcjaló w obejm ow ał g ru p ę kupców w estfalskich i pruskich. W r. 1356 k a n to r b ru g ijsk i został p odporządkow any w ładzy miast Hanzy, w ty m i przedstaw icieli te rcjału w estfalsko-pruskiego. W ro ­ kow aniach z w ładzam i k a n to r u w B rugii w czerw cu 1356 r. uczestniczyli także przedstaw iciele T o ru n ia i Elbląga 7. W ślad za B rugią podporządko­ w ane niebaw em zostały dalsze k a n to r y (Londyn, Bergen, N owogród Wielki). Posunięcia te spow odowały w y k ry stalizo w an ie się zrzeszenia m iast Hanzy, k tó re nie tyle zastąpiło daw ne, luźne związki kupców nie­ mieckich, ile nałożyło się n a nie. Od około 1356 r. Związek Miast Ilan ze- atyokich — H anza m iast w nim zrzeszonych, przejęła opiekę n a d jej członkami na forum zew nętrznym , ale zarazem przyznaw ała sobie praw o kontrolow ania poszczególnych u g rupow ań (a więc i g r u p y pruskich h an - zeatów). N astępow ać to miało zwłaszcza na ogólnohanzeatyckich zjazdach, uczestnictwo w k tó ry ch było najb ard ziej w idom ym św iadectw em p rz y ­ należności danego m iasta do Hanzy, jak i przez korzy stan ie z przyw ilejów w yw alczonych czy w y trw a le bronionych — przez hanzeatów na czele z Lubeką — w poszczególnych k ra ja c h 8. '

7 H a n s e r e c e s s e , Afol. l, Bel. l , L e i p z i g Ш 0 , nv 200 ( d a l e j H R ). 8 P . D o l l i n g e r , D z i e j e H a n z y ( X I I — X V I I w ie le ) , G d a ń s k 1975, s . 60.

R o l a E l b l q g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h 2 2 1

II

H anza m iast uform ow ała się w okresie, gdy nasilały się k o n ta k ty h a n ­ dlowe stre fy bałtyckiej i Morza Północnego, zwłaszcza z F la n d rią i Anglią, p rz y załam aniu przew agi Danii- i um ocnieniu się pozycji kupców hanzea­ tyckich na Skanii. K o rzy stały z ty ch p rzem ian 2 najw iększe em poria handlow e pruskie — T oruń i Elbląg, ale w rosnącej mierze i Gdańsk. To­ r u ń dom inow ał n a jp ie rw na ry n k a c h flam andzkich, czego św iadectw em są nie tylko dane o dużych zakupach sukna (r. 1.368— 1369), lecz także częste spraw ow anie fu n k c ji starszego kupców w k antorze H anzy w Brugii przez to ru n ia n in a (w latach 1356— 1404 — 18 to ru n ian , a ty lk o trzech elblążan i jeden gdańszczanin, p rz y ośmiu niejasnych) ”. N ato m iast na ry n k a c h angielskich elblążanie w yraźnie um acniali sw oją pozycji;, przy czym ch a­ rak te ry sty c z n e było pojaw ienie się k upców angielskich w m iastach p ru s ­ kich, także i w Elblągu, choć coraz a tr a k c y jn ie jsz y dla nich sta w a ł się bliższy Gdańsk. N a ra sta ły też k o n ta k ty Elbląga i innych m iast pruskich ze Skanią (połowy śledzi).

Jeszcze w latach pięćdziesiątych i zapew ne sześćdziesiątych X IV w. E lbląg przeżyw ał w yraźnie k o n iu n k tń rę , o czym św iadczy w zrost zakupów r e n t y (co po tw ierd zają w y raźn ie najnow sze badania źródłowe R om ana C z a i9a) oraz inw estycje w mieście. J e d n a k już w n a stęp n y ch dziesięciole­ ciach G łów ne Miasto G dańsk zajm ow ało coraz w yraźniejszą pozycję czo­ łowego e m p o riu m handlow ego, w y p ierając ta k Elbląg, jak T o ru ń na r y n ­ kach zachodnio- i p ó łn o c n o e u ro p e js k ic h 10. Ta su p re m a c ja G dańska jest n a jb ard ziej widoczna w w ykazach op łat tzw. cła funtow ego w portach p ruskich z la t 1391 i 1396, w k tó ry c h pierwsze m iejsce z a jm u je już bez­ apelacyjnie G dańsk (68 bądź 71%); n a dru g im m iejscu z n ajd u je się T o ru ń (20 lu b 18%), na trzecim dopiero m iejscu Elbląg (5 lu b 8%) n . Z jaw iskom ty m usiłow ał Elbląg przeciwdziałać p rzy pomocy w ładz krzyżackich, zm ie­ rzających do p o d trzy m an ia pozycji miasta. Od r. 1385 posiadało ono p r a ­ wo w yłącznego h a n d lu suk n em angielskim w P ru sach , co powodowało ciągłe p ro te s ty s tro n y angielskiej, n a ru s zającej ten przepis. W r. 1393 Elbląg u zyskał od wielkiego m istrza p raw o składu n a to w a ry leśne i rol­ ne z P r u s D olnych 12. Ale i ono nie było w stanie zapobiec d ystansow aniu gospodarczem u Elbląga przez G dańsk, co w początkach XV w., jeszcze p rzed r. 1410 było już fa k te m dokonanym .

9 M . M a g d a ń s k i , O r g a n i z a c j a , s. 38. 9“ R . C z a j a , R y n e k k u p n a r e n t y w E l b l ą g u w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I V w i e k u , Z a p i s k i H i s t o ­ r y c z n e , l. 52, Z. 3, 1987, s . 18 i n . 10 M. M a g d a ń s k i , H a n d e l T o r u n i a , s . 24. 11 H R , A b t . 1, B d . 2, n r 404 Л i В , 405; B d . 3, n r 192; P . W e r n e r , S t e l l u n g u n d P o l i t i k d e r p r e u s s l s c h e n H a n s e s t ä d t e u n t e r d e r H e r r s c l i a / t d e s O r d e n s b is z u i h r e m Ü b e r t r i t t z u r K r o ­ n e P o l e n , I n o u g . - D i s s s e r t a t i o n , K ö n i g s b e r g , 1915, s s . 60—61. 12 H R , A b t . 1, B d , 8 , n r 954; P . W e r n e r , o p . c i t . , s . 54.

Mimo ty ch ta k n iekorzystnyc h zjaw isk, Elbląg w latach 1356— 1410 odgryw ać m iał czołową rolą w życiu p ruskich m iast Hanzy, a co więcej całego Związku Miast H anzeatyckich. W P ru s a c h K rzyżackich miasto odgryw ało głów ną rolę n a zjazdach tzw. w ielkich m iast, plasując się w hierarchii starszeń stw a na trzecim m iejscu-po Chełm nie i Toruniu, a p rzed Gdańskiem , K rólew cem i B raniew em . Po r. 1373 — n a sku tek w ycofania się C hełm na z pow odu jego degradacji gospodarczej — Elbląg zajm ow ał drugie miejsce, tuż po T oruniu. P rzedstaw iciele Elbląga brali udział we w szystkich chyba zjazdach m ia st p ru sk ich z la t 1292/4— 1410. Chociaż tylko połowa protokołów podaje nazw iska uczestników i ośrodków, dla od­ b y ty c h wówczas 207 zjazdów (głównie w Malborku), to jed n ak liczba 99 zja - zdów odbytych n a pew no z udziałem posłów elbląskich (podobnie jak i to­ ruńskich, a 100 z G dańska) jest dostatecznie w ym ow na n . Z jazdy te z aj­ m ow ały się w znacznej m ierze także p ro b le m a m i całości H anzy m iast (jak zwłaszcza ty p o w an iem posłów n a zjazdy ogólnohanzeatydkie, czy po­ selstw do D anii lub Anglii). Elbląg odgryw ać m u siał na nich rolę zasadni­ czą, jeśli często by ł delegow any n a zjazdy H anzy m iast lub do poselstw zew nętrznych. P odkreślić należy, iż Elbląg zw yczajow o zapraszał p rzed ­ stawicieli K rólew ca i B raniew a na zjazdy m iast pruskich, im też p rz e k a ­ zyw ał — w razie nieobecności — te k s ty uchw ał. Z jazdy te zw oływ ał je­ d n ak zwyczajowo Toruń, z k tó r y m Elbląg w y raźn ie dzielił się kierow nic­ tw em w związku m iast pruskich, w drugiej połowie XIV w. Elbląg dążył także do ujednolicania swego stanow iska z T o ru n ie m w n a jb ard ziej za­ p aln y ch s p ra w a c h H anzy tego okresu, tj. w e F la n d rii i wobec S k a n i i 14. N astępow ało to w b re w postawie G dańska, którego w p ły w oba m iasta — opierające się o zasadę swego sta rszeń stw a — p ró b o w ały jeszcze w latach siedem - i osiem dziesiątych odsuw ać p rzy uchw ałach H anzy p ru sk iej w o­

bec Skanii i D a n i i 15. Nie ulega też w ątpliwości, iż częste w ysuw anie, na zjazdach m iast, p ru s k ic h przedstaw icieli T orunia i Elbląga, jako posłów na zjazdy czy poselstw a ogółu H anzy, m iało n a celu m anifestow anie w aż­ kiej n a d a l roli obu ty ch starszych hierarchicznie m iast. Ale w ysiłki te, w p rzy p ad k u Elbląga szczególnie pow ażne i owocne w sześćdziesiątych i siedem dziesiątych latach X IV w. (o czym niżej), zakończyć się jednak m iały rezygnacją na rzecz G dańska jeszcze p rzed r. 1410.

N ajpełniej udział Elbląga w Z w iązku M iast H anzeatyckich zaznaczył się w latach 1356— 1410 na zjazdach ogólnych oraz w poselstw ach przez związek te n w ysyłanych. W okresie ty c h 54 la t w ielkie m iasta pruskie uczestniczyły w 49 zjazdach H anzy oraz w 37 rokow aniach (poselstwach) hanzeatyckich. Przedstaw iciele E lbląga uczestniczyli aż w 34 zjazdach

13 M . P e l e c h , o p . c i t . , s . 72, t a b l i c a V . 14 M . M a g d a ń s k i , O r g a n i z a c j a , s s . 31—34. 15 P . W e r n e r , o p . c i t . , s s . 56—58.

R o l a E l b l ą g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h 223

(69,4% zjazdów) oraz aż w 26 rokow aniach (70,3%). J e d y n ie T oruń p rz e ­ w yższał Elbląg liczbą obesłanych zjazdów (38— 77,6%), chociaż n ie dorów ­ n y w a ł liczebnością uczestnictw a w poselstw ach hanzeatyckich (22— 59,5%). G dańsk, k tó r y na serio od r. 1377 system aty czn ie zaczynał uczestniczyć w zjazdach i rokow aniach Hanzy, plasow ał się dopiero na trzecim m ie j­

scu (30 zjazdów 61,2% i 17 rok o w ań — 45,9%). Pozostałe tzw. w ielkie m ia ­ sta pruskie: Chełm no, K rólew iec i B raniew o nie o d g ry w ały w ty m czasie praktycznie żadnej roli w re p re z e n ta c ji z ew n ętrzn ej (Chełm no po r. 1373). J a k widać, T o ru ń i Elbląg, a od sch y łk u la t siedem dziesiątych także G dańsk, zdom inow ały fu n k c je re p re z e n ta c y jn e n a z e w n ą trz H an zy p r u s ­ kiej, chociaż w e w szystkich u k ład ac h i p rzy w ile ja c h n a d al w y m ien ia się całą g rupę sześciu m iast P r u s Z ak onnych ie.

S u m ien n e tabele M. P elech a u k a z u ją w yraźnie, iż lata 1356— 1376 były szczytow ym o kresem aktyw ności E lbląga n a zew n ę trz n y m fo r u m Hanzy. Za nim szedł Toruń. N astęp n ie pojaw ił się także Gdańsk, co jed n ak nie osłabiło bardzo a ktyw nego uczestnictw a Elbląga na zjazdach i w posel­ stw ach H anzy aż do 1406 r., a więc przez 50 lat.

W ypada uśw iadom ić sobie, iż okres ten n ależ ał do najdonioślejszych w dziejach Hanzy, w yrosła ona wówczas n a czołową siłę ta k gospodarczą, jak polityczną w strefie B ałty k u i Morza Północnego, w s k u te k p o kona­ nia D anii i przez silny nacisk n a Szw ecję oraz dalsze um ocnienie pozycji w e F la n d r ii i częściowo wobec A n g l i i 17. W rozległych akcjach polityczno- -dyplo m aty czn y ch i m ilita rn y c h zaznaczył się w te d y w y b itn y udział El­ bląga, jako czołowego re p r e z e n ta n ta p ru s k ie j Hanzy.

Rola ta szczególnie zaznaczyła się po raz p ierw s z y w la ta c h sześćdzie­ siątych X IV w., g dy H anza p odjęła w alk ę z w ładcą Danii, W ald e m arem IV A tterdagiem , u siłu jący m złam ać jej p r y m a t w S kandynaw ii. G dy n a ­ w et L u beka w raz z in n y m i m iasta m i w en d y jsk im i sk łan iała się do ugody z D anią, wówczas w r. 1367, przedstaw iciele m iast p ru sk ich — głównie C hełm na i Elbląga, w spierani przez w ładze Zakonu i m iasta niderlandzkie — doprow adzili do zm iany poglądów. R ajca elbląski — J a n von V olm en- steiin, czołowy r e p r e z e n ta n t Elbląga — doprow adził do odbycia zjazdu w E lblągu 11 lipca 1367 r. z udziałem przedstaw icieli także m iast n id e r­ landzkich oraz w endyjskich. Z jazd te n podjął u chw ałę o w spólnej akcji ogółu m iast przeciw Danii, także w dziedzinie m ilita rn e j; decyzje w tej m ierze m iały należeć do zjazdu H an zy w K o lo n ii1S. Zjazd te n obesłany tylko przez m iasta w endyjäkie i pruskie, ponow nie p r z y obecności elblą- żanina V olm ensteina i ra jc y H a rtw ig a B edeke oraz posłów C hełm na i To­ ru n ia pow ołał 19 listopada 1367 r. tzw. kon fed erację kolońską — związek

16 M . P e l e c h , o p . c i t . , s s . 62 i n ., t a b l i c a I — II. 17 P . D o l l i n g e r , o p . c i t . , s s . 70 i n .

224

do w spólnej w alki m iast H anzy przeciw Danii, zapew niając środki fin a n ­ sowe w postaci cła funtowego. Do konfederacji przystąpiła rychło w ię­ kszość m iast Ila n z y w strefie B ałtyku, a akcję m ilita rn ą H anzy poparła też Szwecja i M eklem burgia oraz Holsztyn. W rezultacie tej szerokiej akcji m ilitarnej, W aldem ar IV został zm uszony do zaw arcia z H anzą poko­ ju w Strzalow ie (24 V 1370). W cerem onii te j uczestniczyli posłowie czte­ rech w ielkich m iast pruskich, w śród nich ponow nie elblążanin Ja.n Vol- m enstein. Pokój strzałow ski był w zasadzie, zwłaszcza politycznym , acz k ró tk o trw a ły m , tr iu m fe m H anzy n a B ałtyku. D odatkow ą zdobyczą m iast p ruskich okazało się n adanie im przez W aldem ara IV (1373) obozowiska na Skanii, którego pierw szym w ó jtem został elblążanin P io tr von D ül­ m en 19. K olejni elbląscy w ójtow ie spraw ow ali ta m fu n k cje w latach 1382 i 1396— 1398 (po raz ostatni w r. 1412) n a zmianę z toruńskim i i gdański­ mi, k tó rz y jednak od początku X V w. uzyskali przew agę 20.

G dy w r. 1376, po zgonie W aldem ara IV, ak tu a ln a stała się spraw a n a stęp stw a tro n u Danii, przedstaw iciele H anzy odbyli osobne n a ra d y z p rzedstaw icielam i zarówno Norwegii, jak i Danii, rozw ażając k a n d y d a tu rę m łodego Olafa norw eskiego, syna M ałgorzaty, córki W aldem ara, za cenę p otw ierdzenia przyw ilejów H anzy oraz t r a k ta t u strzaiowskiego. W ro k o ­ w aniach ty ch odbytych la te m 1376 r. w K a lu n d b o rg u i K orsör, przy udziale posłów m iast w endyjskich z L u beką n a czele, m iasta pruskie r e ­ p rezentow ał tylko elblążanin V olm enstein. U czestniczył on w zatw ierdze­ niu k a n d y d a tu r y Olafa na tro n d u ń s k i 21. Tak więc lata 1367— 1376 ozna­ czały szczytowy okres angażow ania się Elbląga w s p ra w y w ielkiej polityki Hanzy. Miasto uznać należy za w spółtw órcę ta k k o nfederacji kolońskiej, jak i tr a k ta t u strzaiowskiego, a także strażn ik a jego pełnej realizacji.

Podkreślić też w ypada sta ły udział Elbląga w k o n ta k ta c h politycznych H anzy z Anglią, z k tó rą m iasto n ad a l było związane k o n ta k ta m i h a n d lo ­ wymi. Szczególną rolę odegrał tu ta j w latach siedem dziesiątych b u rm istrz elbląski H artw ig B edeke (Betke), częsty r e p r e z e n ta n t m iasta na zjazdach H anzy tego okresu. W połowie 1375 r. posłował on, w raz z przedstaw icie­ lem Lubeki, od zjazdu lubeckiego. N ajp ierw udali się do B rugii w sp ra­ w ach dalszego podporządkow ania tam tejszego k a n to r u Hanzie m iast, n a ­ stępnie do F ran cji w interesie kupców hanzeatyckich poszkodow anych w w ojnie stuletniej. Na koniec zaś pojechali do L ondynu, gdzie na prośbę tam tejszego k a n to r u przeprow adzili rozm ow y z królem E d w ard em III, d ą ­ żącym do rów no u p raw n ien ia k upców angielskich także w P ru sach . D la­

19 H R , A b t . 1, B<1, 1, n r 519, 520, 522, 530; E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s s . 127— 128; P . D o l U n g e r , o p . c i t . , s s . 77—78. О V o l m e n s t e i n i p p o r . b i o g r a m w A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , B d . 2, M a r b u r g 1967, s . 762. 20 M . P e r l b a c h , D i e p r e u s s i s c h e n V ö g t e i n S c h o n e n b is 1530, H a n s i s c h e G e s c h i c h l s b l ä t t e r , 1901, s . 105. 21 H R , A b t . 1, B d . 2, n r 123, 124, 133.

R ol a E l b l ą g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h 225

tego też posłowie zdołali uzyskać potw ierdzenie d aw n y ch p rzyw ilejów H anzy tylko n a jeden rok. Bedeke podjął k o lejn ą m isją poselską do Anglii w r. 1385, w zw iązku z zaostrzeniem się jej stosunków z H anzą, a także do Holandii. Zdołał jed n ak dojechać tylko do Holandii, gdzie uzyskał zgodę księcia holenderskiego A lb rech ta n a przeniesienie k a n to r u brugijskiego do D ordrechtu. Z pow odu choroby nie mógł k o n ty n u o w a ć .podróży. 21 sier­ pnia 1388 r. doszło w P ru s a c h do zaw arcia u k ła d u z Anglią, k tó r y jednak Elblągowi zostawiał, ograniczone zresztą, p raw o składu n a sukno angiel­ skie oraz p rzyrzekał re s ty tu c ję s t r a t w yrządzonych k u p co m elbląskim. Zarów no Elbląg, jak i G dańsk m iały być rep reze n to w a n e w sądzie powo­ łan y m do ro zpatrzenia ew en tu a ln y c h sporów prusko-angielskich. Część angielskich kupców pow róciła do Elbląga, większość jed n a k usadow iła się w G dańsku, gdzie zorganizowano ich fo rm a ln ą kolonię. P ró b y u p ra w n ia ­ nia przez nich h a n d lu detalicznego doprow adziły z czasem do w ypow ie­ dzenia przez wielkiego m istrza uk ład u z Anglią, a w początkach X V w. do zaw ieszenia stosunków h a n d lo w y c h 22. Dopiero la te m 1409 r. doszło w L ondynie do rokow ań, w k tó ry c h uczestniczył także h u rm is trz elbląski L ifard von H erv o rd en obok posła gdańskiego i przedstaw iciela wielkiego mistrza. P rz y w spółudziale tego elblążanina, H ervordena, zaw arto 4 g r u ­ dnia 1409 r. u kład prusko-amgielski, k tó r y n a dłużej reg u lo w ał k o n ta k ty handlow e, n a w a ru n k a c h nieco ko rzy stn iejszy ch dla stro n y angielskiej 23. Podkreślić na koniec w y p ad a udział Elbląga w w ielkim konflikcie d uń sk o -m ek lem b u rsk im , k tó ry w połowie la t dziew ięćdziesiątych zaabsor­

bow ał w endyjskie i p ru s k ie m iasta H anzy, zwłaszcza na s k u te k p o jaw ie­ nia się n a B a łty k u plagi k o rs a rz y (tj. braci w italijskich); z a o p atry w ali oni także Sztokholm , dzierżony n ad a l przez stronników , pokonanego przez M ałgorzatę duńską, A lb rech ta III m ek lem burskiego (r. 1389). H anza po­ dejm ow ała p ró b y pośredniczenia w ty m o stry m konflikcie. Od r. 1394 w rokow aniach w y stęp o w ali d w aj w y tra w n i ra jc y elbląscy — J a n Stolte i H e n ry k D am erau. Mieli oni, w espół z przed staw icielam i T o ru n ia i G d ań ­ ska, postulow ać uw olnienie przez M ałgorzatę A lb rech ta i przekazanie sto­ licy Szwecji H anzie jako zastaw u, p rz y odrzuceniu koncepcji p rzym ierza H anzy p ru sk iej z księciem m e k le m b u rsk im Ja n em . T en p u n k t w idzenia przed staw iał w m a ju 1394 r. b u rm istrz elbląski, J a n Stolte, w czasie ro z­ m ów z posłam i m e k lem b u rsk im i w G dańsku i M alborku, doprow adzając do rozbicia koncepcji proponow anego przez n ich przym ierza. N atom iast elblążanin H e n ry k D am erau rep rezen to w ał w ra z z to ru ń sk im i i g d ań sk i­ m i posłam i m ia sta p ru sk ie na zjeździe w H elsingborgu (lato 1394), gdzie podjęto rozm ow y z Danią, dotyczące w y d an ia A lb rech ta za okupem i p rz y

22 H R , A b t . 1, B d . 2, n r 86, 97, 100, 103, 189, 312, 313; B d . 3, n r 408; E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s. 137.

23 H R , A b t . 1, B d . 5, n r 620, 622.

226

gw aran cji m iast, także pruskich, oraz przekazanie S ztokholm u Hanzie jako zastaw u. Rokowania te kon ty n u o w an o w m a ju 1395 r. w e F alsterb o na Skanii, ponow nie p rz y udziale elblążanina H e n ry k a D am erau. D opro­ w adziły one do zawarcia, 17 czerw ca 1395 r., przez posłów siedm iu m iast Hanzy, w ra z z Elblągiem, układów z D anią i M eklem burgią na w a ru n k a c h w yżej podanych; Sztokholm m iał zostać na 3 lata obsadzony przez załogę w połowie z trzech m iast w endyjskich z Lubeką, a w drugiej połowie z m iast pruskich: T orunia, Elbląga i G dańska 24 Zgodnie z ty m i układam i załogi z sześciu m ia st p ruskich skierow ano do Sztokholm u (40 zbrojnych i 30 strzelców, w tyim z Elbląga 10 i 5, podobnie jak z Torunia). Dowódcą zbrojnych został gdańszczanin H e rm a n Halle, k tó r y 31 sierpnia 1395 r. o b ją ł władzę n a d m iastem i zam kiem Sztokholm em . W n a s t ę p n y m ro k u zastąpił go to ru n ia n in A lb re c h t Russe, po czym w r. 1397 Elbląg m iał dosłać swego przedstaw iciela, do czego już jed n ak nie doszło. Po przejęciu S ztokholm u przez załogi m ia st H anzy nastąpiło w k ońcu w rześnia 1395 r. spotkanie ich pięciu posłów (wśród nich znow u elblążanin J a n Stolte i p o ­ seł toruński) ze stro n ą duń sk ą w H elsingborgu, gdzie dokonano uroczystej w y m ia n y d o k u m e n tó w 25. P o niew aż przejęcie Sztokholm u n ie uciszyło akcji braci w italijskich w północnej strefie B ałtyku, znaleźli oni bow iem oparcie zwłaszcza n a G otlandii, m iasta H anzy zorganizow ały w r. 1396 ekspedycję tzw. statk ó w pokoju, p rz y czym Elbląg dostarczył k o n ty n g e n tu złożonego z 80 zbro jn y ch (G dańsk 140, T o ru ń — 80), m iasto p arty c y p o ­ w ało także w kosztach u trz y m a n ia ty ch s t a t k ó w 2e.

W r. 1398 ów czesny czołowy przedstaw iciel Elbląga, ra jc a J a n II z To­ runia, uczestniczył w raz z posłam i T orunia i G dańska w kopenhaskich rokow aniach H anzy z królow ą M ałgorzatą. D oprow adziy one do przejęcia Sztokholm u przez królow ą w końcu w rześnia tego roku, w zam ian za po­ tw ierdzenie p rzyw ilejów H anzy 27.

Przytoczone fa k ty dowodzą w yraźnie, iż w szczytow ym okresie pow i­ k łań politycznych, w strefie B ałtyku, w d ru g iej połowie X IV w., Elbląg należał jeszcze do n ajak ty w n ie js z y c h członków Hanzy, nie ty lk o p ruskiej, ak centując dobitnie sw oją obecność i rangę, m im o w y raźn ej już p rzew a­ gi gospodarczej Gdańska. Miasto m iało w y tra w n y c h rajców -polityków , w rodzaju Ja n a VoLmensteina czy H e n ry k a D am erau, co bez w ątpienia, od­ gryw ało rolę w ty ch układach, a n ajw y ra ź n ie j zaznaczyło się w sto su n ­ k ach z Anglią. 24 H R , A b t . 1, B d . 4, n r 217, 236, 237, 261, 262, 263, 266, 267, 268, 271, 275; E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 149. 25 H R , A b t . 1, B d . 4, n r 282, 285, 289, 298, 411; E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 150. 26 H R , A b t . 1, B d . 4, n r 386. 27 H R , A b t . 1, B d . 4, n r 477, 488; p o r . t e ż A . S e m r a u , J o h a n n v o n T h o r n , B ü r g e r m e i s t e r d e r A l t s t a d t E l b i n g f Ш 0 , M i t t e i l u n g e n d e s C o p p e r n i c u s V e r e i n s , B d . 31, 1923, s . 37.

Ro/o E l b l ą g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h ₂₂₇

III

K lęska gru n w ald zk a 1410 r. i dalsze w o jn y z P o ls k ą (aż do r. 1435) osłabiły nie tylko w ładzę Zakonu, ale także pozycję n ie k tó ry c h w ielkich m iast, w t y m i Elbląga. Nie zdołał on zaadaptow ać się do n ow ych w s t r e ­ fie bałtyckiej w a ru n k ó w gospodarczych, k tó r e znam ionow ały: w zrost ko­ n iu n k t u r y n a to w a ry masow e (leśne, ale i rolne) na Zachodzie, a także n a ra s ta ją c a p e n e tr a c ja ta k Anglików, jak zwłaszcza H olendrów , u siłu ją­ cych docierać w p ro st do p ro d u cen tó w zboża z tań szy m i s u k n a m i w łasnej pro d u k cji i z solą zachodniofrancuską. Ze zm ian ty c h skorzystał w całej p ełn i G dańsk, a częściowo i K rólew iec, dzięki lepszem u położeniu geogra­ ficznemu, zwłaszcza szerokiem u zapleczu p olskiem u bądź litew sk iem u (bia­ łoruskiem u). Elbląg (ale częściowo i T oruń) pozostaw ał n a uboczu ty ch w ielkich przem ian, n ie w ątp liw ie w y k o rzy stu jąc ty lk o istniejące jeszcze pow iązania h andlow e i usiłując bronić d a w n ej pozycji k u p ie c tw a hanze- atyckiego przed H o len d ram i i A nglikam i. Był je d n a k w y p ie ra n y na r y n ­ kach flam andzkich i angielskich przez G dańsk. W ładze Zakonu K rzyżac­ kiego pod w p ły w e m p ró śb elblążan, w r. 1442, p ró b o w a ły znow u w racać

do koncepcji składu elbląskiego na sukno angielskie lub, co n a jm n iej, fla­ m andzkie i holenderskie oraz n a n iek tó re a r t y k u ły rolnicze i leśne z P ru s G órn y ch i W arm ii; Elbląg m iał też otrzym ać m onopol n a budow ę statk ó w w P ru sach . P r o j e k ty te okazały się nierealn e na s k u te k p ostaw y G dańska 28.

W życiu w e w n ę trz n y m P r u s K rzyżackich po r. 1410 Elbląg odgryw ał nadal w ażką rolę w śró d m iast p ru s k ie j Hanzy, biorąc udział w e w szy st­ kich bodaj ich zjazdach, a także zjazdach z udziałem szlach ty p ruskiej. Szczególnie w y raźn e je s t to u sch y łk u la t trzy d ziesty ch i p o czątku czte r­ dziestych, w okresie n a ra s ta n ia opozycji ta k miast, jak sz lach ty p ru sk iej przeciw Zakonow i K rzyżackiem u. D oprowadziło to do u tw o rzen ia Związ­ k u Pru sk ieg o (14 III 1440), w k tó r y m Elbląg odgryw ał w praw dzie nie pierw szoplanow ą (jak T o ru ń , C hełm no i Gdańsk), je d n a k znaczną rolę. Dopomógł też obalić w ładzę Zakonu w r. 1454, w im ię dążności do u su ­ nięcia ograniczeń staw ia n y m m iastom i zyskania dalszych sw obód w e­ w n ę trz n y c h 29.

J e d n a k tej w y raźn ej n adal aktyw ności w ew n ę trz n e j, w obrębie m iast p ru s k ie j Hanzy, z la t 1411— 1454 nie odpow iadała już akty w n o ść n a fo­ r u m zew nętrznym , tj. uczestnictw o n a ogólnohanzeatyckich zjazdach i ro­ kow aniach. W ciągu 44 la t re p r ezen tan ci Elbląga wzięli udział zaledwie

28 H R , A b t . 2, B d . 2, n r 563; E. D a e n e l l , D i e B l ü t e z e i t d e r d e u t s c h e n H a n s e , B d . 2, B e r ­ l i n 1906, s . 151; H i s t o r i a G d a ń s k a , t . 1, r e d . E . C i e ś l a k , G d a ń s k 1985, s s . 50? i n .

29 P o r . A c t e n d e r S t & n d e t a g e P r e u s s e n s u n t e r d e r H e r r s c h a f t d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B d . 2— 4, h r s g . M . T o e p p e n , L e i p z i g 1880—1884.

228

w czterech zjazdach ogółu H anzy: 10 (kwietnia 1412 r. w L üneburgu, 24 m aja 1416 w Lubece, 31 m aja 1422 i 31 m a ja 1453 rów nież w L u b e­ ce 3*. Tylko trz y k ro tn ie uczestniczyli w rokow aniach: czerwiec do sier­ pnia 1441 r. w K openhadze (Holendrzy), w m arcu 1449 r. w Lubece (An­ glicy), w m a ju — czerw cu 1451 r. w U trechcie (A n g licy )31.

B yły to w sum ie nieliczne tylko uczestnictw a, uderza też aż trzydzie­ stoletnia lulka w obsyłamiu zjazdów H anzy (1423— 1452), w których, z za­ sady, brał udział G dańsk, częściowo i T o ru ń (Królewiec pojaw ia się jedno­ razow o dopiero w końcu 1453 r. n a zjeździe w B r e m i e ) 32. Udział Elbląga w trzech rokow aniach z H olendram i i A nglikam i dowodzi zainteresow a­ nia Elbląga ty m i w łaśnie problem am i, p rz y czym w p rzy p a d k u H olen­ drów chodziło o niedopuszczenie do b udow y ich statk ó w w stoczniach m iast p ru sk ich (w ty m i w Elblągu). W rokow aniach z A nglikam i z lat 1449 i 1451 b ra ł udział w y b itn y rajc a elbląski J e r z y R äuber, p rz y którego w spółudziale zaw arto u k ła d utrechcki, re g u lu ją c y na k ilka la t zaognio­ ne sto su n k i prusko-angielskie 33.

P rz y c z y n y tego rzadkiego uczestnictw a Elbląga w im prezach całej H anzy b y ły prozaiczne. Tkw iły w trudnościach finansow ych m iasta, od­ czuw anych także przez inne m iasta p ru s k ie (łącznie z Toruniem ) oprócz Gdańska. W r. 1422 Elbląg w raz z Toruniem , B ran iew em i K rólew cem , na zjeździe m iast p ruskich w M alborku, skarżył się na w ysokie koszta podróży pozakrajow ych, a przecież „sy w enig h a n d elu n g zur zeew erd h a b e n ” S4. Miasta te naciskały więc n a G dańsk, ab y — z reg u ły — w y sy ­ łał na zjazdy H anzy swego przedstaw iciela, a co n ajm n ie j zw racał połowę kosztów podróży w ysłannika innego z m iast. A rg u m e n ty o b ra k u fin a n ­ sów n a podróże zagraniczne Elbląg m iał też przedkładać w ielkiem u m i­ strzow i (1423 r . ) 35. Co p ra w d a , w opinii ta k T orunia, jak K rólew ca i G dańska (r. 1425) Elbląg w inien n a d a l uczestniczyć w poselstw ach do Lubeki, gdyż „is den h e rn vom Elbinge von rec h te g e b o rt” 3e; n iew ątp li­ wie było to pow oływ anie się na tra d y c ję częstego i żywego udziału E lblą­ ga w zjazdach i rokow aniach han zeaty ck ich przed r. 1410. Zresztą Elbląg odm aw iał ty m propozycjom, pow ołując się na swoje trudności finanso­ we i korzystniejsze położenie geograficzne Gdańska, tj. na k rótszą odle­

30 H R , A b t . 1, B d . 0, n r 04, 08, 203; B d . 7, n r 487; A b t . 2, B d . 4, n r 101. E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 205 m y l n i e p o d a j e o b e c n o ś ć p o s ł ó w e l b l ą s k i c h t a k ż e n a z j e ź d z i e l u b e c k l m H a n z y z r . 1419. 31 H R , A b t . 2, B d . 2, n r 475, 488; B d . 3, n r 503 , 504 , 505 , 705 , 709 , 711, 712. E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 194 m y l n i e p o d a j e o u d z i a l e p o s ł ó w e l b l ą s k i c h w r o k o w a n i a c h z H o l e n d r a m i w B r u - g i i w r. 1445, b y l i t a m j e d n a k t y l k o p o s ł o w i e T o r u n i a i G d a ń s k a , p o r . H E , A b t . 2, B d . 3, n r 345. 32 R . F i s c h e r , K ö n i g s b e r g a l s H a n s e s t a d t , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , 1904, B d , 41, s. 323. 33 B i o g r a m J e r z e g o R ä u b e r a , w : A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , B d . 2, s s . 531—532. 34 H R , A b t . 1, B d . 7, n r 359. 35 I b i d e m , n r 566 , 629, 710. 36 I b i d e m , n r 770,

głość od Lubeki. W r. 1428 m iasta pruskie uzn ały przew odnictw o G d a ń ­ ska, z czym łączyło się w ysyłanie gdańskich posłów n a zjazdy Hanzy. O statecznie Elbląg, jak pozostałe w ielkie m iasta, dofinansow yw ał tylko podróże posłów G dańska na zjazdy (jak w r. 1441 — 60 grzyw ien p ru s ­ kich, podobnie jak Toruń, p rzy 200 grzy w n ach Gdańska), bądź n a ro k o ­ w an ia (w 1441 — Elbląg i T o ru ń po 30 grzyw ien, G dańsk 100 grzyw ien, K rólew iec i K n ip a w a — 40 g r z y w ie n ) 37. Elbląg byl je d n a k in fo rm o w a n y 0 przebiegu poszczególnych zjazdów czy poselstw i u sto su n k o w y w ał się do ich rez u lta tó w na podstaw ie inform ac ji d o syłanych przez G dańsk 8S.

P rzejście Elbląga pod w ładzę K orony P olskiej — w r. 1454, a d e f i n i­ ty w n ie w r. 1466 (tra k ta t toruński) — nie zm ieniło położenia gospodar­ czego m iasta, m im o uzyskania rozległych przy w ilejó w i posiadłości ziem ­ skich od w ładzy polskiej. Na niekorzyść Elbląga działały, zapoczątkow a­ ne w połowie XV w., p r y m a t h a n d lo w y G dańśka i w y ra ź n e n a ra s ta n ie w pływ ów ośrodka królew ieckiego, p rz y osłabieniu ran g i gospodarczej To­ runia. N a do m iar złego zw iększało się zapiaszczenie k o ry ta rze k i Elbląg 1 to ru w odnego na Zalew ie W iślanym . W r. 1483 skierow ano n a w e t kory to N ogatu na północny zachód, łącząc go z rzeką Elbląg k a n a łe m K ra ffo h l (dzisiaj Jagielloński). Jed n ak że w yjście na o tw a rte m orze przesunęło się jeszcze bardziej n a w schód na sk u tek zapiaszczenia Cieśniny B ałgijskiej i u fo rm o w an ia się Cieśniny Pilaw skiej, pozostającej w rę k u Zakonu, bądź — po r. 1525 — w ładz K sięstw a P ruskiego. Dojście w iększych s t a t ­ ków do p o rtu elbląskiego było u tru d n io n e i niezbędny sta ł się p rz e ła d u ­ n ek p rzy Cieśninie Bałgijskiej, resp. P ilaw sk iej n a m niejsze s ta tk i (bur- dyny). W rezultacie tak Gdańsk, jak K rólew iec s ta ły się dla Elbląga w ła ­ ściwie rodzajem ,,p rzed p o rtu ” (Vorhafen), z korzyścią d la k upców z obu

tych ośrodków portow ych.

Ta tr u d n a sy tu a c ja Elbląga po r. 1466 odbiła się n a jego roli w słab­ nącym już Związku Miast H anzeatyckich, zresztą p rzy w y ra ź n y m już osłabieniu w p ły w u Lubeki i m iast w en d y jsk ic h n a g ru p ę m ia st pruskich, w sk u te k ścisłego w iązania się P r u s K rólew skich z polskim zapleczem i z h a n d le m n iderlandzkich czy angielskim . W praw dzie w życiu w e w n ę ­ trz n y m P r u s K rólew skich, Elbląg odgryw ał w ażką rolę jako jedno z trzech w ielkich m iast i członek R ad y K ra jo w ej, biorąc udział w w ię k ­ szości zjazdów stanów. N ato m iast w stosunkach z ew n ętrzn y ch u trw a liła się sy tu acja z poło w y X V w.: Elbląg bardzo ju ż rzadko pojaw iał się na zjazdach H anzy, a b ra k w ogóle jego przedstaw icieli w rokow aniach ogólnohanzeatyckich. Z ogłoszonych d otąd recesów zjazdów H anzy za lata 1466— 1535 w ynika, iż Elbląg w ciągu ty ch blisko 70 la t obesłał tylko

Rol a E l b l q g a w Zw i q z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h 229

37 R . F i s c h e r , o p . c i t . , s s . 314— 315; M . M a g d a ń s k i , H a n d e l T o r u n i a , s s . 24—25, 38 H E , A b t . 1, B d . 7, n r 788,

230

4 zjazdy w szystkie w Lubece: 23 k w ietn ia 1469 r., 28 m a ja 1498, 16 m a ja 1507, 16 czerw ca 151130.

Na zjazdach ty c h przedstaw iciele Elbląga nie odegrali zresztą w y b itn e j roli. W r. 1498 przedstaw iciele Elbląga w ra z z posłam i z T o ru n ia bronili zasady p rz y jm o w an ia do p ra w a m iejskiego osób pochodzących spoza k rę g u m iast n a d b ałty ck ich (tzw. B utenhansen), z uw agi na podległość m iast p r u ­ skich królow i polskiem u i jego poddanym . Sprzeciw ili się także propono7 w a n e m u przez Lubekę zakazowi h a n d lu z H olendram i. Jednocześnie zaś kw estionow ali dążenie G dańska do m onopolizacji h a n d lu z Anglikam i, zam knięcia go w sw oich m u r a c h 40. Ale na dalsze planow ane rozm ow y z A nglikam i w B rugii (lato 1499) Elbląg — chociaż nie ufał G dańskow i — nie w y słał swego posła, lecz uczynił sw y m p le n ip o ten tem sek re ta rz a to­ ruńskiego, m ag istra U d a lry k a Stegera, którego w ogóle do rozm ów nie dopuszczono, nie był bow iem członkiem r a d y 41. W zjeździe H anzy w L u ­ bece, w r. 1507, w ziął udział uprzednio sekretarz, ówcześnie rajca elbląs­ ki, m g r J a n Butenhol. Złożył on jed n ak w obecności posłów T orunia i G dańska znam ienne oświadczenie, a m ianow icie: iż pozycja Elbląga jest bardzo osłabiona i ze w zględu n a koszty oraz b rak osób zdolnych do od­ by w an ia poselstw m iasto będzie jedynie upow ażniało inne ośrodki, aż do czasu p o p raw y sy tu acji 42. Mimo to tego samego B utenhola w ysłano w io­ sną r. 1511 n a k o le jn y zjazd H anzy do Lubeki. W drodze został on (w raz z posłem Rewia) n a p a d n ię ty na terenie M eklem burgii, m imo posiadania g le jtu jej książąt. N a zjeździe lubeckim poseł złożył skargę z pow odu n a ­ paści. W raz z posłem T o ru n ia prosili też, aby oba m iasta w przyszłości m ogły w ysyłać na zjazdy H anzy swoich se k re ta rz y (ze w zględu n a n ie ­ wielkie party cy p o w an ie w p rzy w ilejach Hanzy, koszty, jak czeństw o podróży). Zjazd lubecki zajął jed n ak n eg aty w n e zgadzając się tylko n a upow ażnianie czasam i inn y ch ośrodków (tj. G d ań ­ ska) 4S. Dodać w ypada, że w tzw. m etry c e m ia st H an zy z przełom u XV — X V I w. ta k Elbląg, jak T o ru ń znajdow ały się w śró d m ia s t p ru s k ic h (wraz z Braniew em ) n a n ajniższym m iejscu (po 20 g uldenów reńskich, G dańsk — 80) 44.

Oświadczenia elblążan n a zjazdach z r. 1507 i 1511 b y ły odbiciem trw a ją c e j już z d aw na prak ty k i. Zwłaszcza G dańsk b y w ał upow ażniany do re p rezen to w an ia Elbląga na zjazdach Hanzy. U pow ażnienia takie zna­ ne są od r. 1470 i p o w ta rz a ły się aż do połow y XVI w .45 Miasto n ad a l

39 H R , A b t . 2, B d . 6, n r 184, 185; A b t . 3, B d . 4, n r 79; B d . 5, n r 243; B d . 6, n r 188. 40 H R , A b t . 3, B d . 4, n r 79, 81, 98; E. C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 285. 41 H R , A b t . 3, B d . 4, ПГ 136, 151, 174, 178, 192, 195. 42 I b i d e m , B d . 5, n r 243, s . 328. 43 I b i d e m , B d . 6, n r 188, s . 196. 44 I b i d e m , B d . 5, n r 116. 45 P o r . H R , A b t . 2, B d . 6, n r 356; B d . 7, n r 4, 5; A b t . 3, B d . 1, n r 538; B d . 2, n? 146, 348, 488; B d . 7, ПГ 108; B d . 9, n r 131, 588; A b t . 4, B d . 2, n r 37, 42, 86.

R o l a E l b l q g a w Z w i ą z k u M i a s t H a n z e a t y c k i c h 231

było inform ow ane o przebiegu zjazdu czy rokow ań, gdyż otrzym yw ało od G dańska recesy, k tó re kom entow ało i n a ich podstaw ie m ogło w ypo­ w iadać się, co do zasadności n ie k tó ry c h u c h w a ł 4e. Ale było to już p ostę­ pow anie połowiczne i m ożna m ów ić o trw a lsz y m odchodzeniu, w p ie r w ­ szej połowie X V I w,, Elbląga (jak zresztą i T orunia) od Hanzy. Z daniem E. C arsten n a m iasto brało jeszcze udział w zjazdach z la t 1540, 1557, 1566 i 1576 47, jednak zapew ne nie miało to już większego znaczenia dla jego sytuacji. Jak o członek H an zy był jeszcze Elbląg (obok T orunia) w y m ie­ n io n y w r. 1603, w w ykazie złożonym w Moskwie. J e d n a k w r. 1604, w m etry ce H an zy z m ia s t p ru s k ic h w y stę p u je już tylko G dańsk 4S.

P rz e d s ta w io n y tu skrótow o udział Elbląga w Zw iązku M iast H an zea­ tyckich p otw ierdza tezę, iż była to w ażna rola, jednak tylko w p ie r w ­ szym okresie, w latach 1356— 1410. Ten w łaśnie okres b y ł doniosły w dzie­ jach Elbląga. Był on wówczas czołow ym — obok T orunia — przyw ódcą m iast H an zy pruskiej, w p ły w o w y m n a zjazdach i w rokow aniach Związ­ k u M iast H anzeatyckich w strefie B ałty k u i Morza Północnego, zwłaszcza zaś w stosunkach z D anią i Anglią. Po r. 1410, do połow y X V I w., E l­ bląg — z pow odu u w a ru n k o w a ń gospodarczo-finansow ych, ale i geografi­ cznych — zrezygnow ał z pełniejszego uczestnictw a w sp raw ach ogółu Hanzy, ustęp u jąc m iejsca potężniejszem u G dańskow i i za jego głównie p o śred n ictw em (okresowo tylko Torunia) p arty c y p o w a ł w działalności Zw iązku Miast H anzeatyckich. U trz y m y w a ła się n a to m iast aż do I roz­ bioru Polski jego rola i akty w n o ść w śród d a w n e j H anzy p ru sk iej — w iel­ kich m iast p ru s k ic h (po r. 1466 — P r u s K rólew skich).

B adania w tej m aterii, zwłaszcza zaś h an d lu Elbląga w okresach śre­ dniow iecznym i now ożytnym , są bardzo n ie p e łn e i opóźnione w porów ­ n a n iu z odpow iednim okresem dziejów T o ru n ia i G dańska czy K rólew ca. Dopiero pełniejsza znajom ość p ro b lem aty k i pozwoli zrozum ieć dwoistość roli E lbląga ta k w H anzie pruskiej, jak w Zw iązku M iast H anzeatyckich od połow y X IV do schyłku X V I stulecia.

46 P o r . H R , A b t . 2, B d . 6, n i 466; A b t . 3, B d . 2 , n r 537. 47 E . C a r s t e n n , o p . c i t . , s . 340. 48 R . F i s c h e r , o p . c i t . , s . 356. R O L L E E L B I N G S I M H A N S A B U N D Z u s a m m e n f a s s u n g D i e A b h a n d l u n g , d i e a n d i e k r i t i s c h a u f g e n o m m e n e d ü r f t i g e L i t e r a t u r a n k n ü p f t (E . C a r s ­ t e n n , S . G i e r s z e w s k i ) u n d d i e v e r g l e i c h e n d e n , w i s s e n s c h a f t l i c h e n S t u d i e n ü b e r d i e R o l l e T h o r n s u n d D a n z i g i n d e r H a n s a b e r ü c k s i c h t i g t (M . M a g d a ń s k i , M . P e l e c h ) , s t ü t z t s i c h h a u p t ­ s ä c h l i c h a u f r e i c h e Q u e l l e n ( v e r ö f f e n t l i c h t e T a g f a h i t r e z e s s e u n d B r i e f e p r e u s s i s c h e r S t ä d t e ) i n d e r v i e l b ä n d i g e n S e r i e „ H a n s e r e z e s s e ” ( b is z u m J a h r e 1535).

232 D a s T h e m a m u s s t e i n z w e i c h r o n o l o g i s c h e n E i n t e i l u n g e n v o r g e s t e l l t w e r d e n : l . v o n d e r H ä l f t e d e s 14. J h . b i s z u m B e g i n n d e s 15. J h . ( a u f j e d e n F a l l n a c h 1410), 2. v o n d e r H ä l f t e d e s 16. J h . a n . S o l c h e i n e E i n t e i l u n g z w i n g t d a s Q u e l l e n m a t e r i a l a u f , d a s d i e Z ä s u r a u f d e n B e g i n n d e s 15. J h . l e g t , w a s a u c h m i t s t r u k t u r e l l e n V e r ä n d e r u n g e n d e r w i r t s c h a f t l i c h e n , g e s e l l s c h a f t l i c h e n u n d p o l i t i s c h e n L a g e d e r S t a d t z u s a m m e n h ä n g t . A m A n f a n g w u r d e n d i e G r u n d z ü g e d e r H a n d e l s e n t w i c k l u n g d e r A l t s t a d t E l b i n g n a c h 1237 d a r g e s t e l l t , d i e s i c h b i s z u m 11. J h . z u m f ü h r e n d e n S e e h a f e n d e s O r d e n s s t a a t e s P r e u s s e n e n t w i c k e l t e , a n d e n F l ü s s e n N o g a t u n d E l b i n g . D i e S t a d t n ü t z t e d i e g ü n s t i g e n V e r h ä l t n i s s e a n d e r K ü s t e d e s F r i s c h e n H a f f s ( d i e U n t e r e n t w i c k l u n g d e r A l s t a d t K ö n i g s b e r g u n d B r a u n s ­ b e r g ) s o w i e d a s b r e i t e H i n t e r l a n d ( P r e u s s e n , W e s t p r e u s s e n , z e n t r a l e G e b i e t e P o l e n s — L i e f e r a n t e n v o n W a l d - u n d A g r a r p r o d u k t e n ) . D e r c l b i n g e r H a n d e l u m f a s s t e d a z u m a l d i e O s t s e e , N o r d s e e , a n e r s t e r S t e l l e m i t F l a n d e r n u n d E n g l a n d ( T u c h , S a l z u n d F i s c h e ) ' t e i l w e i s e a u c h d i e Z o n e d e s A t l a n t i s c h e n O z e a n s . V o n A n f a n g a n h a t t e E l b i n g e i n e n K o n k u r r e n t e n i n d e r A l t s t a d t T h o r n u n d v o n B e g i n n d e r H ä l f t e d e s 14. J h . i n d e r R e c h t s t a d t D a n z i g , d i e g ü n s t i ­ g e r a n d e r W e i c h s e l m ü n d u n g g e l e g e n w a r . J e d o c h b i s z u r H ä l f t e d e s 14. J h , n u t z t e E l b i n g v o l l u n d g a n z d i e H a n d e l s v o r r e c h e , d i e d i e K a u f l e u t e d e r n o r d d e u t s c h e n S t ä d t e , m i t L ü b e c k a n d e r S p i t z e , e r w o r b e n h a t t e n , f e r n e r t r a t E l b i n g (1.356) d e m g e g r ü n d e t e n H a n s a b u n d b e i, d e m d i e H a n d e l s k o n t o r e i n B r ü g g e , L o n d o n , B e r g e n u n d N o w g o r o d u n t e r g e o r d n e t w a r e n . I n d e r e r s t e n Z e i t s p i e l t e E l b i n g z u s a m m e n m i t T h o r n i m B u n d e i n e e n t s c h e i d e n d e R o l l e i m s o g e n a n n t e n w e s t f ä l i s c h - p r e u s s i s c h e n D r i t t e l d e r H a n s a . D i e c l b i n g e r R e p r ä s e n t a n t e n ü b t e n z e i t w e i l i g , i m K a n t o r d e r H a n s a i n B r ü g g e , d a s A m t d e s V o r g e s e t z t e n d e r K a u f l e u t e a u s , o b w o h l i n d e r z w e i t e n H ä l f t e d e s 14. J h . D a n z i g e n t s c h i e d e n E l b i n g w i e a u c h T h o r n a u s d e n f l ä m i s c h e n u n d e n g l i s c h e n M ä r k t e n v e r d r ä n g t e , l n d e r s o g e n a n n t e n p r e u s s i s c h e n H a n s a (6 g r o s s e p r e u s s i s c h e S t ä d t e ) s p i e l t e b i s 1410 E l b i n g n e b e n T h o r n j e d o c h a u c h w e i t e r ­ h i n d i e w i c h t i g s t e R o l l e . O f t n a h m d i e S t a d t a n d e n a l l g e m e i n e n T a g u n g e n d e r H a n s a s t ä d t e t e i l : i n d e n J a h r e n 1356— 1410 w a r E l b i n g a u f 34 v o n 40 T a g u n g e n v e r t r e t e n ; E l b i n g n a h m e b e n f a l l s a n 26 U n t e r h a n d l u n g e n v o n i n t e r n a t i o n a l e n C h a r a k t e r t e il . E l b i n g e r A b g e s a n d t e n a h m e n a u c h a m g r o 's s e n K o n f l i k t d e r H a n s a m i t D ä n e m a r k t e i l u n d b r a c h t e n e s d a z u , d a s s i n E l b i n g e i n e T a g u n g e i n i g e r H a n s a s t ä d t e s t a t t f a n d (1367) u n d s p ä t e r e i n f ü r d i e S t a d t g ü n ­ s t i g e r F r i e d e n i n S t r a l s u n d (1370) g e s c h l o s s e n w u r d e . S i e w a r e n a u c h b e i V e r h a n d l u n g e n u m d i e T h r o n f o l g e i n D ä n e m a r k i m J a h r e 1376 z u g e g e n . 1375 f ü h r t e n s i e U n t e r h a n d l u n g e n m i t E n g l a n d , u m d i e s t r i t t i g e n A n g e l e g e n h e i t e n i m H a n d e l E n g l a n d s m i t P r e u s s e n z u r e g e l n . S i e b r a c h t e n e s d a z u , d a s s 1409 e i n V e r t r a g a b g e s c h l o s s e n w u r d e , d e r d i e s t r i t t i g e n H a n d e l s ­ f r a g e n b e g l e i c h t e . A m E n d e n a h m e n s i e a u c h a m g r o s s e n d ä n i s c h - m e c k l e m b u r g i s c h e n K o n f l i k t u m d e n s c h w e d i s c h e n T h r o n a m A u s g a n g d e s 14. J h . t e i l . D i e s e r K o n f l i k t f ü h r t e z u r z e i t w e i l i ­ g e n Ü b e r n a h m e S t o c k h o l m s d u r c h H a n s e a t e n , d a r u n t e r a u c h d u r c h e l b i n g e r S t r e i t k r ä f t e . N a c h 1410 — w i r t s c h a f t l i c h g e s c h w ä c h t u n d v o n D a n z i g ü b e r f l ü g e l t — b e s c h i c k t e E l b i n g n u r n o c h v e r e i n z e l t d i e T a g u n g e n d e r H a n s a ( b i s 1454 n u r 4 u n d T e i l n a h m e a n 3 U n t e r h a n d ­ l u n g e n ) . E l b i n g w a r j e d o c h a u c h w e i t e r h i n ü b e r d i e d o r t g e t r o f f e n e n B e s c h l ü s s e i n f o r m i e r t u n d n a h m z u d i e s e n S t e l l u n g a n h a n d d e r v o n D a n z i g z u g e s c h i c k t e n I n f o r m a t i o n e n . A u c h n a c h 1454, i m R a h m e n d e r P o l n i s c h e n K r o n e , n a h m E l b i n g h a u p t s ä c h l i c h a n T a g u n g e n d e r S t ä n d e v o n K ö n i g l i c h P r e u s s e n t e i l . E l b i n g k ä m p f t e m i t S c h w i e r i g k e i t e n a u c h g e o g r a p h i s c h e r N a t u r (d a s F l u s s b e t t d e r E l b i n g w a r d u r c h d ie N o g a t v e r s a n d e t u n d a u c h d ie O s t s e e m e e r e n g e a n d e r F r i s c h e n N e h r u n g ) s o w i e m i t d e r d r ü c k e n d e n V o r h e r r s c h a f t D a n z i g s , t e i l w e i s e a u c h s c h o n K ö n i g s b e r g s . D i e a l l g e m e i n e n T a g u n g e n d e s H a n s a b u n d s , d e r e i n e m s t ä n d i g e n Z e r f a l l u n t e r l a g , b e s c h i c k t e E l b i n g n u r n o c h s e l t e n ( i n d e n J a h r e n 1466— 1535 n u r 4 T a g u n g e n i n L ü b e c k ) e r m ä c h t i g t e v o r a l l e m D a n z i g , m a n c h m a l a u c h T h o r n , e s z u v e r t r e t e n . Z u m l e t z t e n M a l w u r d e E l b i n g i m J a h r e 1603 a l s M i t g l i e d d e s H a n s a b u n d s a n g e g e b e n .