Projekty hydrotechniczne Stevina dla Gdańska, Elbląga i Braniewa (druga połowa XVI w.)

Stanisław Dobrzycki

(Lublin)

PROJEKTY HYDROTECHNICZNE STEVINA DLA GDAŃSKA,

ELBLĄGA I BRANIEWA (DRUGA POLQWA XVI W.) *

Biografowie Stevina

zgodnie stwierdzają, że wobec braku

jakich-kolwiek dokumentów wiemy „rozpaczliwie mało" o pierwszych 30

la-tach jego życia. Z różnych wzmianek, rozproszonych po jego

później-szych pismach, wiadomo jednak, że mniej więcej w latach 1571—1581

odbył po Europie dłuższą podróż, odwiedzając m. in. Polskę, Prusy i

Norwegię.

Nas interesuje oczywiście jego pobyt w Polsce. Przed 80 laty. L. A.

Birkenmajer znalazł w pismach Stevina, wydanych po francusku w

Lejdzie w 1634 г., następującą informację: „Widziałem szereg innych

znaków wymalowanych na ścianach komnaty na dworze króla

polskie-go w Krakowie, które miały postać potworów, a członki ich były

zło-żone z różnych rodzajów zwierząt, obok zaś był napis: signa Hermetis,

tj. znaki Hermesa"

. W komentarzu swym Birkenmajer przypuszcza,

że tę interesującą dekorację ścienną wykonano za czasów, i chyba z

po-lecenia króla Zygmunta Augusta, który, jak wiadomo, był gorącym

adeptem astrologii i magii, i że Steviin musiał ją oglądać około 1572 r.

* Pragnę przekazać wyrazy głębokiej wdzięczności drowi W. F. Pelt, amba-sadorowi Królestwa Holandii w Warszawie, który wskazał mi książkę J. i A. Ro-meinów Erflaters van onze beschaving i dostarczył mi fotokopię rozdziału tej ksią-żki o Stevinie, profesorowi P. Bockstaele (Oud-Heverlee, Belgia), który informował mnie o ukazaniu się Dziel Stevina i okazał mi pomoc w przekładzie niektórych miejsc tekstu holenderskiego, i doc. drowi G. Biernatowi, dyrektorowi Wojewódz-kiego Archiwum Państwowego w Gdańsku, któremu zawdzięczam polskie nazwy kilku niemieckich nazw topograficznych z okolic Gdańska.

1 Simon Stevin (1548—1620), niderlandzki matematyk, mechanik i inżynier w 1585 r. wydał w Lejdzie niewielką rozprawę po flamandzku (De Thiende) i po francusku (La Disme) przedstawiając w niej po raz pierwszy w Europie teorię ułamków dziesiętnych i propagując wprowadzenie systemu dziesiętnego miar i wag. W swej Arithmétique (Lejda 1585) wprowadził m. in. pewne ulepszenia do znakowania algebraicznego; do tegoż dzieła dołączył pierwszy przekład na język nowożytny (francuski) czterech pierwszych ksiąg Arytmetyki Diofanta. W innych pismach podał m. in. nowy dowód prawa równowagi na równi pochyłej i zajmo-wał się prawami hydrostatyki. Zasłynął jako wynalazca (wóz żaglowy, ulepszenia wiatraków i budowli wodnych) i znawca wiedzy wojskowej (fortyfikacje). W okre-sie powstania niderlandzkiego przeciw okupantowi hiszpańskiemu był najpierw nauczycielem wodza naczelnego, ks. Maurycego Orańskiego, później zaś jego naj-bliższym doradcą i kwatermistrzem. Pełnił funkcje naczelnego inspektora robót wodnych. Obszerną monografię o nim napisał w języku holenderskim E. J. D i j k s t e r h u i s : Simon Stevin. s'Gravenhage 1943.

2 S. S t e v i n : Les oeuvres mathématiques. Leyde 1634 T. 1 s. 107

3 Na ten ustęp z pism Stevina najprawdopodobniej naprowadziła Birkenma-jera wzmianka o nim w dziele A. G. K ä s t n e r a: Geschichte der Mathematik. Bd III: Göttingen 1799 s. 397. Jako historyk nauk matematycznych BirkenmajeT na pewno znał to dzieło. Ustęp ten znaleźć można także w Dziełach zebranych Stevina, w jego wstępie do geografii fizycznej. Zob. S. S t e v i n : The Principal Works T. 3. Amsterdam 1961 s. 595.

Następną wzmiankę o k r a k o w s k i m pobycie Stevina z n a j d u j e m y w

zachowanym fragmencie jego r o z p r a w y Onderscheyt van de Ordening

der Steden (Rozmaitości o urządzeniu miast)

. Czytamy tam:

„Przypo-m i n a „Przypo-m sobie, że w Krakowie w Polsce widziałe„Przypo-m roz„Przypo-maite duże

do-my, których okna opatrzone były żelaznymi okiennicami".

Rye. 1. Simon Stevin. A u t o r p o r t r e t u nieznany. Akademickie Muzeum Historyczne U n i w e r s y t e t u y Lejdzie.

Рис. 1. Симон Стевин. Портрет кисти неизвестного художника. Академический Исторический музей Университета в Лейдей

Fig. 1. Simon Stevin, p o r t r a i t by an u n k n o w n painter. Academical Historical Mu-seum, University of Leyden

N a j t r w a l s z y m śladem pobytu Stevina w Polsce są jego p r o j e k t y

ro-bót wodnych dla Gdańska, Elbląga i Braniewa. O p r o j e k t a c h tych pisze

krótko E. J. Dijksterhuis w swej monografii o S t e v i n i e

W gdańskich

archiwach, o ile wiem, i w literaturze dotyczącej Gdańska nie ma o

nich żadnych informacji. Stevin cytowany jest w niej tylko jako

zna-ny w Gdańsku teoretyk sztuki f o r t y f i k a c y j n e j

. O pobycie Stevina w

4 Zob. J. A. R o m e i n : Erflaters van onze beschaving. T. I—IV A m s t e r d a m

1938—1940. Istnieje polski przekład t e j książki pt. Twórcy kultury holenderskiej. Warszawa 1973. P r z e k ł a d ten zawiera j e d n a k tylko w y b ó r z o r y g i n a ł u ; nie m a w n i m rozdziału o Stevinie.

5 D i j k s t e r h u i s , dz. cyt. s. 215—219.

6 Zob. np. J. S t a n k i e w i c z : Rozwój fortyfikacji masta Gdańska w XVI

i XVII w. na tle współczesnych osiągnięć sztuki fortyfikacyjnej w Europie. W: Hi-storia wojskowości. Warszawa 1960. Dzieło Stevina De Sterctenbouwing (o budo-w a n i u fortec), budo-wydane budo-w Lejdzie budo-w 1564 r. przełożył na język niemiecki gdańsz-czanin G o t h a r d A r t h u s (wyd. we F r a n k f u r c i e n. M. w 1608 г.).

Projekty hydrotechniczne Stevina dla Gdańska, Elbląga i Braniewa 379

Gdańsku nie ma też wzmianki w książce J. i A. Romeinów

. O tym, że

Stevin w podróży swej odwiedził Gdańsk, pisze K. Kubik

, ale nie

podaje na ten temat żadnej dokładniejszej informacji. Dlatego

wyda-je mi się, że ten nieznany u nas epizod w historii stosunków

polsko--niderlandzkich zasługuje na odnotowanie.

Pełny tekst projektów Stevina zawiera jego rozprawa o pogłębianiu

strumieniem wody, wydana pośmiertnie przez jego syna Henryka w

1668 г., a przedrukowana ostatnio w V tomie Dziei Stevina

.

Dla Gdańska Stevin przedstawił najpierw następującą ofertę,

obej-mującą 6 artykułów

.

„Oświadczenie Simona Stevina dla S z l a c h e t n e j R a d y Cesarskiego Miasta G d a ń s k a o n i e k t ó r y c h jego w y n a l a z k a c h n a rzecz miasta.

Po pierwsze, j a k można usunąć ławicę piaskową, t w o r z ą c ą się przy Polskim H a k u , w t a k i sposób, by ponownie nie t w o r z y ł a się.

Po drugie, j a k można sprawić, by k a n a ł Św. Agnieszki Ц skoro już będzie oczyszczony, nie był znów zapiaszczany lub z a m u l a n y , ani też Motława od P o l -skiego H a k u w górę aż do K a r c z m y św. Ducha.

Po trzecie, j a k powyższy sposób pogłębiania można ulepszyć w p o r ó w n a n i u z tym, j a k w y k o n y w a n o je poprzednio, bez w y w o ł y w a n i a sprzeciwu ze strony Malborka l u b Elbląga 12.

Po czwarte, jak można pogłębić Motławę w mieście i w całym j e j biegu. Po piąte, jak w porcie w Wisłoujściu uzyskać można stałą głębokość. Po szóste, j a k pompę w o d n ą 13 za B r a m ą Wyżynną uchronić można od za-marznięcia.

Co do powyższych wynalazków on, Stevin, zgodził się udzielić

Szla-chetnej Radzie wyjaśnień, pod warunkiem, że nie będą one realizowane,

ani całkowicie ani w części, dopóki Szlachetna Rada nie zapłaci jemu,

Stevinowi, albo jego pełnomocnikowi".

Do każdego z tych 6 artykułów dołączony był dokładny opis i szkic

projektowanych robót. Przytoczę tu w tłumaczeniu pełny tekst

pierw-szego, czwartego i piątego opisu.

7 R o m e i n, dz. cyt.

8 P r a c a zbiorowa: Gdańskie gimnazjum akademickie. G d y n i a 1959 s. 9. 9 S. S t e v i n : The Principal Works. T. 5 A m s t e r d a m 1966 s. 245—281. 10 Tamże s. 245—259.

11 Na m a p i e Gdańsk w r. 1577, umieszczonej w I tomie dzieła G. K o h l e r a :

Geschichte der Festungen Danzig und Weichselmünde bis 1814. Breslau 1893 (Ta-fel X) k a n a ł ten, łączący Wisłę z Mołtawą powyżej ich połączenia, n a z y w a się Gänsegraben — Gęsi Rów; w pobliżu jego ujścia do Wisły z n a j d o w a ł a się Gęsia Karczma (Ganskrug) n a t o m i a s t K a r c z m a św. Ducha (Heil. Geistkrug) położona była w pobliżu ujścia do Motławy.

12 O sporach między G d a ń s k i e m a Elblągiem w s p r a w a c h dotyczących

podzia-łu wód w i ś l a n y c h zob. C. B i e r n a t i E. C i e ś l a k : Dzieje Gdańska, G d a ń s k 1975 s. 113 i 147—148.

13 W l i t e r a t u r z e niemieckiej: Wasserkunst. J a k p o d a j e D i j k s t e r h u i s za

Kohle-rem, urządzenie to, z b u d o w a n e w 1557 r. za B r a m ą Wyżynną, służyło do rozpro-wadzania po mieście wody z P o t o k u Siedleckiego, p ł y n ą c e j podziemnymi r u r a m i z młyna w K r z y ż o w n i k a c h (Tempelburger Mühle) i uzupełnionej wodą studzieniną z Jasienia (Nenkau). Według R. Massalskiego i J . Stankiewicza (zob. Gdańsk jego dzieje i kultura. Warszawa 1969 s. 209), stacja t a została wzniesiona w latach 1536—1537. W czasie oblężenia G d a ń s k a przez P o l a k ó w w 1577 r. uległa ona znisz-czeniu i została o d b u d o w a n a dopiero w 1584 r. S t ą d D i j k s t e r h u i s w n i o s k u j e , że Stevin p r z e b y w a ł w G d a ń s k u albo przed 1577 r'., albo po 1584 r. (ta d r u g a e w e n t u alność odpada, gdyż wiadomo, że w 1583 r. Stevin zapisał się j a k o student n a u n i -wersytet w Lejdzie i większych podróży już nie odbywał).

Rye. 2. G d a ń s k około г. 1580 (według książki Gdańsk, jego dzieje i kultura, s. 151). Na mapce oznaczono dodatkowo kilka p u n k t ó w topograficznych: A — K a n a ł św. Agnieszki, D — K a r c z m a św. Ducha, G — Gęsia K a r c z m a , H — Polski H a k , N — B r a m a Nizinna, O — B r a m a Długiego Ogrodu (Stągiewna?), P — P o m p a wodna,

S — Smolarnia, W — B r a m a Wyżynna

Рис. 2. Гданьск ок. 1580 г. (по книге: Гданьск, история и культура, стр. 151). На карте обозна-чены объекты: А — Канал Св. Агнесы; D — Трактир Св. Духа; G — Гусиный Кабак; H — Польский Крюк; N — Нижние Ворота; О — Ворота Длинного Огорода; Р — Водяной Насос;

S — Смолокурня; W — Верхние Ворота;

f i g . 2. G d a ń s k about 1580 (from the book: Gdańsk, its history a n d culture, p. 151). Some additional topographic points have been m a r k e d : A = St. Agnes C h a n n e l , D = Holy Ghost's Inn, G = Goose's Inn, H = Polish Hook, N = L o w e r Gate, О = Long Garden's Gate, P = Water pump, S = T a r w o r k i n g plant, W = Higher

G a t e

A r t . 1.

„Jak można usunąć ławicę piaskową, tworzącą się przy Polskim Haku, w ta-ki sposób, by ponownie nie tworzyła się.

Ławica piaskowa przy Polskim H a k u p o w s t a j e z dwóch znanych przyczyn. Po pierwsze z powodu cypla, gdyż ogólną właściwością t a k i c h cypli jest to, że za nimi gromadzi się piasek. Po w t ó r e dlatego, że R a d u n i a , łącząc się t a m z Wisłą, płynie swym n u r t e m przeciw n u r t o w i Wisły, co p o w o d u j e , że piasek gromadzi się t a m n a w e t jeszcze obficiej.

Aby t e m u zaradzić, należy przesunąć ujście R a d u n i w t a k i sposób, by woda w y s t a r c z a j ą c o s p ł u k i w a ł a piasek, jak p o k a z u j e załączony szkic. Następnie należy przy u j ś c i u R a d u n i "zbudować dwie lub trzy pionowe szerokie zastawy, i kiedy będą one zamknięte, woda w R a d u n i będzie mogła podnieść się o 5 l u b 6 stóp wyżej niż woda w Wiśle, nie p o w o d u j ą c przeszkód w pracy młyna zbożowego w mieście. A sposób postępowania ma być t a k i (jak to pospolicie robi się w Holandii i w ZeHolandii): przy zamkniętych z a s t a w a c h należy podnieść zastawy j e d

-V

1

*

• * »

Rye. 3. Szkic do a r t . 1. „pierwszej p f e r t y " Рис. 3. Чертеж к ст. 1 „первого предложения" Fig. 3. Sketch to a r t . 1 of t h e „first o f f e r "

nocześnie i woda spadająca w t a k dużej ilości i z t a k i e j wysokości spłukiwać będzie ławicę piaskową. Spłukiwanie takie wykonywać należy tak często, jak n a -kazywać będzie doświadczenie".

A r t . 4.

„Jak można pogłębić Motławę o wiele więcej niż poprzednio, w mieście i w całym j e j biegu.

Na Mołtawie należy zbudować przy Smolarni trzy lub cztery

pio-nowe zastawy, jedną obok drugiej, m a j ą c e kształt wskazany na

załą-czonym szkicu, i taką samą liczbę zastaw na Motławie w pobliżu

Bra-m y Długiego Ogrodu.

Sposób postępowania ma być taki. P r z y zamkniętych t y c h

zastawach woda po j e d n e j stronie podniesie się o wiele wyżej niż po d r u

-giej, tyle ile w y t r z y m a j ą w a ł y na Motławie, gdyż poziom Wisły w

po-bliżu Koźlin

jest znacznie wyższy niż na Motławie przy Smolarni. Po

wtóre do podniesienia poziomu wody przyczyni się też sama Motława

i j e j dopływy.

Ryc. 4. Szkic do art. 4 „pierwszej oferty" Рис. 4. Чертеж к ст. 4 ,,первого предложения" Fig. 4. Sketch to art. 4 of the „first o f f e r "

Kiedy ta woda zewnętrzna będzie na poziomie tak wysokim, jak na

to pozwalają wały, zastawy należy podnieść jednocześnie, bądź przy

Smolarni, bądź przy Bramie Długiego Ogrodu, jak tego wymagać będą

okoliczności; czysta woda, spadająca z takiej wysokości i w t a k i e j o b j ę

-tości spłukiwać będzie energicznie, nie tylko w mieście, lecz także poza

nim, wzdłuż toru wodnego aż do morza.

Aby uzyskać energiczne płukanie, pożytecznie będzie często

spusz-czać tę wysoką wodę wtedy, gdy p a n u j e mróz, gdyż, jak w y k a z u j e

do-świadczenie takiego spłukiwania w Holandii, lód, często łamiąc się i

szo-r u j ą c po dnie, powoduje silne działanie pogłębiające".

A r t 5.

„Jak w porcie w Wisłoujściu uzyskać można stałą głębokość.

Mielizny te są oczywiście rezultatem zmniejszenia się silnego prądu, jaki tam był poprzednio; dlatego zwiększenie p r ą d u stanowi właściwe n a t u r a l n e lekarstwo na spłukiwanie tych mielizn do poprzedniej głębokości. Celem uzyskania bardzo

14 Niemiecka nazwa Giittland; miejscowość o kilkanaście kilometrów na pół-noc od Tczewa; w j e j pobliżu Wisła i Motława płyną bardzo blisko siebie.

Projekty hydrotechniczne Stevina dla Gdańska, Elbląga i Braniewa 383

dużego przyrostu p r ą d u w dolnym biegu Wisły, nie n a r a ż a j ą c w a ł ó w na uszko-dzenie przez niesione lody, należy wykorzystać jezioro Zaspa j a k o zbiornik (tak n a z y w a się podobne urządzenie w Holandii), b u d u j ą c wał wokół jego brzegu t a m gdzie trzeba, o b e j m u j ą c w ten sposób duży zbiornik, im większy t y m lepiej; n a -stępnie na końcu zachodniego umocnienia s k r z y n i a m i zbudować należy pionowe zastawy, jedną przy drugiej, według sposobu wskazanego na poprzednim szkicu do a r t y k u ł u 4.

Kiedy zbiornik będzie t y m sposobem ukończony, należy go w y p e ł

-nić dwoma r o d z a j a m i wody: po pierwsze z Raduni, i to w sposób

nastę-p u j ą c y . Należy zbudować wal wzdłuż Wisły, od k a n a ł u do Raduni, i

drugi równoległy do niego; i kiedy zastawy będą zamknięte, a także

za-s t a w y przy Polza-skim Haku, Radunia popłynie między tymi wałami do

zbiornika.

Po wtóre, zbiornik należy też wypełnić wodą z Wisły, płynącą

Motławą, w sposób następujący. P r z y zamkniętych zastawach przy Smolar

ni i przy Bramie Długiego Ogrodu, czystą wodę wiślaną, płynącą M o t

ławą, należy skierować naokoło miastia fosami miejskimi, które z n a t u

-r y n a d a j ą się do tego, tzn. koło B -r a m y Nizinnej, następnie koło B -r a m y

W y ż y n n e j i tak przez miasto i łąki do zbiornika, t j . do jeziora Zaspa, a

ponieważ Wisła m a w Koźlinach znacznie wyższy poziom niż przy

gro-dzach, zbiornik wypełni się w k r ó t k i m czasie do takiej wysokości, na

jaką pozwalają wały.

Następnie, b y podnieść czystą wodę wiślaną w jeziorze Zaspa na

po-ziom znacznie wyższy niż najniższe koło w o d n e w miejskim m ł y n i e

zbo-żowym, nie powodując p r z e r w y w pracy m ł y n a i nie zalewając ulic w

Gdańsku, należy zbudować przesuwane w r o t a śluzowe między dwoma

wałami, między k t ó r y m i woda płynie do zbiornika.

A sposób postępowania będzie taki. Kiedy zbiornik będzie wypełniony, z a s t a -wy w k a n a l e należy podnieść jednocześnie (co łatwo mogliby zrobić żołnierze z twierdzy w Wisłoujściu); wtedy woda, s p a d a j ą c w ten sposób w dużej objętości i z prędkością większą niż kiedykolwiek przedtem, da w efekcie silne s p ł u k i w a n i e . Należy zaznaczyć, że kiedy będzie sztorm, t a k że przy p ł a w a c h piasek bę-dzie unoszony z dna, korzystnie bębę-dzie spuszczać wodę ze zbiornika celem uzy-skania większej głębokości. Korzystnie będzie t a k ż e często opróżniać zbiornik przy pochodzie lodów.

Należy też zauważyć, że w ten sposób z y s k a j ą n a t y m niskie tereny wzdłuż Wisły, gdyż będą w właściwy sposób obwałowane. Co się tyczy w a ł u wzdłuż Wisły, to służyć on będzie p o d w ó j n e m u celowi, gdyż za pomocą niego nie t y l k o będzie można skierować wodę z R a d u n i i z Motławy do jeziora Zaspa, lecz t a k -że służyć on będzie przy przeciwnym wietrze do holowania s t a t k ó w końmi do miasta, a wał taki jest t a m żeglarzom bardzo potrzebny.

D r u g a o f e r t a d l a G d a ń s k a1 5.

Kiedy ja, Simon Stevin, przybyłem t u do G d a ń s k a aby usunąć za pomocą urządzenia mechanicznego ławice piaskowe przy p ł a w a c h , okazało się, że n a s t ę -p u j e t a m stałe nanoszenie -piasku, co w y m a g a ł o b y corocznych zabiegów, w o b e c czego przedstawiłem inne sposoby, k t ó r e polegałyby n a s p ł u k i w a n i u s t r u m i e n i e m spiętrzonej wody, jak to się robić gdzie indziej. Ponieważ j e d n a k Szlachetna R a

da uznała, że w y d a t e k byłby zbyt wielki, postanowiono w końcu nie w y k o n y w a ć przedstawionych wyżej p r o j e k t ó w .

Wobec czego p r a g n ę oznajmić Szlachetnej Radzie jeszcze raz, że p o d e j m u j ę się w y j a ś n i ć przedstawiony poprzednio pierwszy sposób u s u w a n i a piasku za pomocą urządzenia mechanicznego, gdyż choć w y m a g a ć to będzie corocznej k o n -s e r w a c j i , to połączone będzie z bardzo niewielkim w y d a t k i e m .

Powyższe w y j a ś n i e n i e p o d e j m u j ę się przedstawić na tych samych w a r u n -kach, na jakich podałem sześć poprzednich objaśnień. A gdyby Szlachetna Rada po t y m oświadczeniu miała wątpliwości co do w y n i k u , p o d e j m u j ę się n a wszyst-ko zawrzeć umowę n a własne ryzywszyst-ko, zarówno co do urządzenia mechanicznego, jak i co do robocizny, po pół grosza za łaszt, za k t ó r ą to s u m ę u t r z y m y w a ć bę-dę stale głębokość 7 łokci na szerokości 6 p r ę t ó w " <(i.

Jak widać z t e j drugiej oferty, Stevin widocznie przybył do

Gdań-ska z projektem, p r z e w i d u j ą c y m użycie pewnego urządzenia

mechanicz-nego (zapewne chodziło o sposób, przedstawiony później w trzeciej

ofer-cie); ponieważ koszt jego wykonania Rady uznała za zbyt wysoki, Stevin

przedłożył przytoczoną w y ż e j pierwszą ofertę, o b e j m u j ą c ą 6 artykułów;

podstawową metodą usuwania meiizn było w niej spłukiwanie

strumie-niem spiętrzonej wody (sposób stosowany w Holandii). Ale i tę ofertę

Rada uznała za zbyt drogą, wobec czego Stevin powrócił do

pierwot-nego projektu, o czym zawiadomił Radę w „drugiej ofercie", a co

obszer-n i e przedstawił w trzeciej.

T r z e c i a o f e r t a d l a G d a ń s k a1 7.

„Oświadczenie Simona Stevina dla Szlachetnej Rady Miasta G d a ń s k a o jego w y n a l a z k u dotyczącym usuwania piasku, które to oświadczenie złożone zostało pod w a r u n k i e m , że nie będzie on realizowany zanim Szlachetna R a d a nie wypłaci jemu, Stevinowi, wynagrodzenia.

Ponieważ ta ławica piaskowa jest bardzo k r ó t k a , łatwo będzie można popra-wić głębokość, jeśli tylko znajdzie się właściwy sposób. Celem w y j a ś n i e n i a tego sposobu pierwszym w a r u n k i e m jest dobry, stateczny okręt l u b t r a t w a , jak go t a m nazwiemy, który, będąc bardzo płaski, nie ulegnie j e d n a k zatopieniu przez f a l e wywołane u d e r z a j ą c y m i w niego czasem silnymi w i a t r a m i . Uczynić to można w sposób n a s t ę p u j ą c y . Zbudować należy prostokątną p l a t f o r m ę p ł y w a j ą c ą , długości 120 stóp, szerokości 25 stóp, wysokości 5 stóp, k t ó r ą wypełnić należy balastem, piaskiem lub k a m i e n i a m i tak, aby zanurzała się n a głębokość 4 stóp, t j . w y s t a -wała n a d wodą tylko o jedną stopę, l u b m n i e j więcej tyle. Następnie pokład plat-f o r m y należy pokryć, uszczelnić i wysmołować <tak, by nie dostawała się doń

woda, a pokład t e n ma być w ś r o d k u o jedną stopę wyższy niż przy b u r t a c h . Wreszcie ustawić należy na n i m pompę do u s u w a n i a , w razie potrzeby, wody k t ó r a b y go zalała, jak to się robi n a pokładzie s t a t k ó w .

16 pr Zy b l i ż o n e wartości ówczesnych m i a r :

1 pręt = 15 stóp 5 m; 1 stopa ^ 1/3 m; 1 łokieć = 2 stopy ^ 2/3 m;

1 pręt (obj.) = 1 pr. X 1 pr. X 1 łok.

W książce c y t o w a n e j w przypisie 12 C. Biernat i E. Cieślak p o d a j ą : 1 łaszt = 1400—2800 kg (zależnie od gatunku),

1 łaszt soli = 16—18 beczek,

1 łaszt piwa, śledzi, smoły, miodu = 12 beczek, 1 łaszt zboża = 24 beczki.

Projekty hydrotechniczne Stevina dla Gdańska, Elbląga i Braniewa 385

F

Ryc. 5. Szkic do „trzeciej o f e r t y " Рис. 5. Чертеж к „третьему предложению"

Fig. 5. Sketch to t h e „third o f f e r "

Tak obciążona p l a t f o r m a p ł y w a j ą c a będzie miała pojemność 200 łasztów, gdyż długość 120 stóp, szerokość 25 i głębokość 4 d a j e 12000 stóp sześciennych, z k t ó r y c h każde 60 stóp sześciennych r ó w n a j ą się 12 beczkom, t j . j e d n e m u łasztowi; jak po-wiedzieliśmy wyżej, wynosi to 200 łasztów.

P l a t f o r m a t a będzie więc, w czasie ciszy a n a w e t przy p o ł u d n i o w y m wietrze, równie stateczna 'jak statek o pojemności 200 łasztów z pełnym b a l a s t e m , a n a w e t bardziej stateczna, po pierwsze dlatego, że nie będzie t a k wysoko załadowana, a po wtóre dlatego, że będzie umocowana na 6 kotwicach. Poza tym, n a w e t gdyby wystąpił silny w i a t r północny, t a k że fale zalewałyby b u r t y , nie zatonie, lecz utrzyma się n a wodzie jak pława, a tymczasem, gdyby t a k a rzecz się zdarzyła, robotnicy będą mogli przejść do p r z y g o t o w a n e j w t y m celu łodzi.

Na t e j p l a t f o r m i e postawić należy 50 ludzi do czerpania piasku, po 25 z k a ż d e j strony, t j . po j e d n y m w odstępach 5 stóp. Z t y c h 50 ludzi każdy będzie zaopatrzo-ny w czerpak piaskowy postaci n a s t ę p u j ą c e j . Należy sporządzić żelazną obręcz usztywniającą, k t ó r e j obwód ma wynosić około 5 i pół stóp. Ostry brzeg t e j obrę-czy ma być wszędzie ustawiony prostopadle do powierzchni w y d o b y w a n e g o pia-sku, jak to p o k a z u j e mały ołowiany model, jaki niniejszym p r z e d k ł a d a m Szlachet-n e j Radzie; do t e j obręczy umocowaSzlachet-na będzie siatka z przepuszczalSzlachet-nego płótSzlachet-na.

Aby zwiększyć siłę naciągu i wykorzystać należycie wielu r o b o t n i k ó w na m a ł e j przestrzeni, należy mocno wbić w piasek pale z k r ą ż k a m i linowymi, w licz-bie 50, dzięki czemu p l a t f o r m a będzie jeszcze b a r d z i e j stateczna. Przy k a ż d y m palu z k r ą ż k a m i postawić należy jednego człowieka ciągnącego linę, k t ó r a to lina ma przechodzić przez tyle k r ą ż k ó w , ile tego wymagać będzie t w a r d o ś ć piasku, gdyż siłę jednego człowieka można w t e n sposób znacznie zwiększyć, u z y s k u j ą c siłę dwóch, t r z e c h lub więcej ludzi, a wszystko to można urządzić należycie, jak to pokazuje załączony szkic.

Wydobyty piasek ma być składany na pokładzie p l a t f o r m y , skąd będzie prze-rzucany n a łodzie lub barki, które będą go zabierać. Gdyby j e d n a k zamiast jed-n e j opisajed-nej p l a t f o r m y chciajed-no wziąć zestaw t r a t e w , jed-np. 12, każda po 2 pręty dłu-gości i 1 pręt szerokości, połączonych tak, by utworzyły t r a t w ę dłudłu-gości 12 prę-tów i szerokości 2 pręprę-tów, to sądząc, że t r a t w a t a k a byłaby w y s t a r c z a j ą c o sta-teczna przy p ł a w a c h w czasie ciszy, a n a w e t przy silnych w i a t r a c h południowych, jak łatwo to sprawdzić można niewielkim kosztem. T r a t w ę tę należy umoco-wać n a 6 kotwicach i wzmocnić p a l a m i z k r ą ż k a m i , jak to w y j a ś n i o n o wyżej dla p l a t f o r m y .

Aby obliczyć ilość piasku, którą należy wydobyć, a t a k ż e ile piasku można w tein sposób wydobyć dziennie, a dalej w j a k i m czasie w y k o n a ć można całą ro-botę i jaki będzie koszt, trzeba wiedzieć, że przy 91 sążniach, t j . około 40 prętach osiągnięta jest głębokość 6—7 łokci. Jeśli przy długości 40 p r ę t ó w pogłę-biać będziemy n a j p i e r w n a szerokości 6 prętów, o t r z y m a m y 240 prętów, gdyż 6 razy 40 jest 240. Tak więc w y d o b y w a j ą c 240 prętów p i a s k u na głębokości 1 łokcia, uzy-skamy przyrost głębokości 1 i pół łokcia lub więcej w p o r ó w n a n i u z obecną głę-bokością, gdyż główne proste mielizny są bardzo k r ó t k i e i m a j ą tylko 6—7 prętów długości. Jeśli więc zadowolimy się przyrostem głębokości tylko o 1 łokieć, to uzyskać to można w y d o b y w a j ą c około 42 prętów piasku.

Aby t e r a z obliczyć ilość piasku, j a k ą wydobyć można dziennie, trzeba wie-dzieć, że 1 pręt p i a s k u o w y m i a r a c h 15 stóp razy 15 stóp i wysokości 1 łokcia za-wiera 450 stóp sześciennych. Z tych stóp jeden człowiek w r a z ze s w y m pomocni-kiem przy linie (według rezultatów j a k i e uzyskałem w Holandii) może wydobyć około 50 n a godzinę, t j . w 9 godzinach 450 stóp, t j . 1 pręt. Jeśli więc liczyć będziemy 9 godzin dziennie, to za pomocą jednego czerpaka piaskowego wydoby-wać można 1 pręt dziennie; tak więc całą pracę 240 prętów można wykonać w ciągu 5 dni.

Co do w y d a t k u , to potrzeba będzie 50 ludzi do czerpaków piaskowych, 50 dzi do ciągnięcia lin, i jeszcze 20 ludzi do u s u w a n i a piasku, t j . razem 120 lu-dzi. P r z y j m u j ą c , że każdy z nich zarabiać będzie pół m a r k i dziennie, otrzymamy 60 m a r e k dziennie, co za 5 dni t r w a n i a całej roboty wyniesie 300 marek. Gdyby j e d n a k zadowolono się zwiększeniem głębokości tylko o 1 łokieć, co wymagałoby, jak w y j a ś n i l i ś m y , wydobycia tylko około 42 p r ę t ó w piasku, możnaby to zrobić znacznie m n i e j s z y m kosztem.

A jeśli oo r o k u w y d o b y w a ć się będzie tyle piasku, ile powiedzieliśmy wyżej, to w n a j b l i ż s z e j przyszłości uzyskać będzie można głębokość większą niż 7 łokci i szerokość większą niż 6 prętów, gdyż przyrost piasku z konieczności będzie malał z powodu corocznego pogłębiania.

W końcu, ponieważ mielizny te są bardzo wąskie, za pomocą opisanego wyżej sposobu w y d o b y w a n i a piasku można będzie co r o k u usuwać je bardzo małym kosztem i w k r ó t k i m czasie".

W dalszym ciągu Stevin odpowiada na pytania i wątpliwości (a

wąt-pliwości takie budzić mogą i u nas niektóre jego obliczenia), zapewne

poruszone w toku rozmów wstępnych z jego mocodawcami: w jaki

spo-sób łatwo usuwać wydobyty piasek, czy zakotwiczona platforma będzie

wystarczająco stateczna, czy uniesie cały piasek złożony na niej, czy z

każdego boku p l a t f o r m y będzie mogło stać 25 ludzi z czerpakami i czy

starczy miejsca na składanie piasku i na poruszanie się 50 ludzi przy

li-nach, wreszcie czy platforma będzie dostatecznie mocna.

Z podobnymi ofertami zwrócił się Stevin do rad miejskich w Elblągu

i w Braniewie

. W Elblągu chodziło o u t r z y m y w a n i e stałej głębokości

Projekty hydrotechniczne Stevina dla Gdańska, Elbląga i Braniewa 387

w zamulonej rzece Elbląg i w rozgałęzieniach łączących ją z Nogatem, a

także w całym korycie od miasta aż poza grodzę. W Braniewie miała

być u t r z y m y w a n a stała głębokość od miasta do Zalewu. W obu tych

o-f e r t a c h pogłębianie miało polegać — podobnie jak w pierwszej oo-fercie

dla Gdańska — na spłukiwaniu ławic piaskowych s t r u m i e n i e m

spiętrzo-n e j wody.

Czy p r o j e k t y Stevina zostały zrealizowane? W toku przebudowy

for-tyfikacji gdańskich, która nastąpiła w pierwszej połowie XVII w.,

prze-prowadzono szereg nowych kanałów. Między i n n y m i zmieniono trasę

końcowego odcinka kanału Raduni. Poprzednio uchodził on do Wisły

bezpośrednio poniżej Polskiego Haku, tj. ujścia Motławy do Wisły, a

skierowano go do Motławy w obrębie miasta

. Można tu d o p a t r y w a ć

się p e w n e j reminiscencji pierwszej o f e r t y Stevina: w art. 7 postulował

on właśnie przesunięcie kanału Raduni, z tą różnicą, że miała ona

ucho-dzić do Motławy tuż powyżej Polskiego Haku, a więc już poza miastem.

Czy wykonawca t e j budowy znał p r o j e k t Stevina, nie wiadomo.

W 1620 r. zbudowana została K a m i e n n a Śluza, k t ó r e j zadaniem było

piętrzenie wody w fosach fortecznych i na Motławie. Śluza znajdowała

się w południowym ciągu fortyfikacji, w bezpośrednim sąsiedztwie S m o

-łami, w miejscu gdzie Motława w p ł y w a do miasta Zbudowali ją d w a j

Holendrzy z Alkmaaru, Willem Janssen Benning )alias Ketel) i Adriaen

Olbrantsen, i to, jak przypuszcza Dijksterhuis (za Kohlerem), na

podsta-wie istniejącego projektu. W art. 4 pierwszej swej o f e r t y Stevin

przewidywał właśnie spiętrzenie Motławy w pobliżu Smolarni. Czy b u d o w

-niczowie Śluzy znali p r o j e k t Stevina, także nie wiadomo.

Tak więc nie wiemy, wobec b r a k u dokumentów, czy p r o j e k t y

Ste-vina zostały wykonane. Natomiast nie ulega wątpliwości, że Stevin był

osobiście w Gdańsku. Dowodzi tego pośrednio jego znakomita znajomość

stosunków topo- i hydrograficznych Gdańska i okolicy. Ale m a m y też

i dowody bezpośrednie, w postaci jego własnych wypowiedzi. J e d n ą z

nich stanowi pierwsze zdanie jego drugiej oferty. Drugą z n a j d u j e m y w

rozprawie o molach portowych: „Inny sposób, k t ó r y o wiele bardziej mi

się podoba, widziałem w Gdańsku..."

. Wreszcie jeszcze w i n n y m

miej-scu Stevin pisze o wałach, które widział na Warmii (zapewne w okolicy

Braniewa, a więc w bliskim sąsiedztwie Gdańska)

Recenzent: Marian Hoffmann

С. Добжицки Г И Д Р О Т Е Х Н И Ч Е С К И Е ПРОЕКТЫ С. СТЕВИНА Д Л Я Г. ГДАНЬСКА, Э Л Ь Б Л О Н Г А И БРАНЕВА (ВТОРАЯ ПОЛОВИНА XVI В.) В труде о С. Стенине (1548—1620 гг.), нидерландском математике и инженере, опубли-кованном в 1943 г., Дейсктерхёйс приводит короткое описание гидротехнических проектов, которые Стевии представил городским советам Гданьска, Эльблонга и Бранева. В архивах

19 Zob. Gdańsk, jego dzieje i kultura, s. 135 i 137 il. 49 A i В. 20 T a m ż e s. 155.

21 S t e v i n , The Principal Works, T. 5 s. 301. 22 R o m e i n, dz. cyt. s. 186.

г. Гданьска и в литературе, касающейся этого города, нет упоминаний об этих проектах. Они были полностью опубликованы в 5 томе Трудов Стевина (Амстердам, 1966 г.). В ны-нешней статье автор приводит польский перевод обширных отрывков этих проектов. Они свидетельствуют о пребывании Стевина в Гданьске, а также являются интересным примером тогдашнего состояния гидротехники. S. Dobrzycki

STEVIN'S P L A N S F O R T H E IMPROVEMENT OF WATERWAYS IN GDAŃSK AND IN OTHER TOWNS (2ND H A L F OF THE X V I t h — CENTURY)

In his book on t h e well k n o w n Dutch m a t h e m a t i c i a n a n d engineer Stevin (1548—1620), E. J. D i j k s t e r h u i s gives a short account of t h e plans e l a b o r a t e d by him for t h e i m p r o v e m e n t of w a t e r w a y s in t h e towns of Gdańsk, Elbląg a n d B r a -niewo. In t h e archives of Gdańsk — as f a r as t h e a u t h o r k n o w s — a n d in t h e

lite-r a t u lite-r e concelite-rning this t o w n n o t lite-r a c e of these plans is t o be f o u n d . They a lite-r e quoted in f u l l in vol. V of t h e Principal Works of Stevin (Amsterdam 1966). In this article t h e a u t h o r gives a Polish t r a n s l a t i o n of some of them, not only te-stifying to Stevin's having been there, b u t also being a n interesting illustration of t h e state of hydraulic engineering in t h e X V I t h c e n t u r y .