Ernesta Wermkego opus vitae

Chojnacki, Władysław

Ernesta Wermkego opus vitae

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 481-495

W ła d y sła w Chojnacki

ERNESTA WERMKEGO OPUS VITAE

E rn e s t W e rm k e u ro d z ił się 13 łipca 1893 ro k u w K r ó le w c u 1, gdzie rów nież uczęszczał do szkoły po d staw o w ej i g im n azju m . P o u k o ń czen iu teg o o sta tn ie ­ go stu d io w a ł h isto rię n a ta m te jsz y m u n iw e rsy tec ie i po u z y sk a n iu stopnia d o k to ra filozofii p o d ją ł p ra c ę w m iejscow ej P a ń stw o w ej i U n iw e rsy te ck iej Bi­ bliotece, gdzie z czasem został ra d c ą b ibliotecznym . W 1933 r o k u o trzy m a ł n o m in a c ję n a d y re k to ra B ib lio tek i M iejskiej w e W ro cław iu i p e łn ił tę fu n k c ję do c h w ili p o w o łan ia go do w o jsk a w 1939 roku. N a p rzeło m ie 1943/1944 ro k u p rz e b y w a ł p rzez szereg m iesięcy w K ró le w c u a n a s tę p n ie w a lcz y ł n a f r o n ­ cie w schodnim , gdzie d ostał się do ro sy jsk iej niew o li. Z w o ln io n y z n iej w 1950 ro k u o sia d ł w M o nachium , ta m w 1952 ro k u został d y re k to re m B ib lio tek i W yższej S zk o ły T echnicznej i p o z o staw ał n a ty m sta n o w isk u do c h w ili p rz e j­ ścia n a e m e r y tu r ę w 1963 roku.

N a jw ięcej je d n a k czasu w sw y m d łu g im życiu pośw ięcił p ra c y n a d b ib lio ­ g ra fią h isto rii b. P r u s W schodnich i P o m o rza G dań sk ieg o i dziś jeszcze, m im o u k o ń c ze n ia 85 la t p rzy g o to w u je do d r u k u o s ta tn i jej o dcinek za la ta 1971— 1974, b ęd ąc c h y b a n a js ta rs z y m czy n n y m b ib lio g ra fem n a św iecie. D o robek jego życia je s t n a p ra w d ę im p o n u jący , skoro o p ra co w a ł aż 51 ro czn ik ó w bieżącej b ib lio g ra fii h isto ry cz n o -reg io n a ln e j za la ta 1923— 1974 oraz p o k aźn y to m bib lio ­ g ra fii re tro s p e k ty w n e j, co w su m ie d a je z a re je s tro w a n y c h przeszło 60 000 pozycji.

C h a ra k te ry s ty c z n y dla W erm k eg o je s t n ie m a l zu p ełn y b r a k in n y ch p u b li­ k a cji poza jego u m iło w a n ą b ib lio g rafią. W śród zn an y c h m i p ięciu jego a r ty ­ k u łó w d w a są zw iązane z b ib lio te k a rs k ą p r o f e s j ą 2, jed e n je s t ty lk o p rz e d ru ­ k iem o dczytu w ygłoszonego w G ety n d ze 16 lis to p a d a 1953 r o k u 3 o ra z d w a k ilk u s tro n ic o w e dotyczą h is to rii m u z y k i 1 i te a t r u 5.

P rz e d d w o m a l a t n a p o siedzeniu K o m isji H isto ry czn ej do B a d a ń K ra jo ­ znaw czych P r u s W sch o d n ich i Z ach o d n ich (H istorische K o m m issio n f ü r o

st-1 I . G u n d e r m a n n , H e l f e r d e r G e s c h i c h t s f o r s c h u n g . E r n s t W e r m k e z u m 75. G e b u r t s t a g , D a s O s t p r e u s s e n b l a t t , J g . 19, 1968, N r 29, s . 17. 2 E . W e r m k e , F r i e d r i c h A u g u s t G o t t h o l d u n d s e i n e B i b l i o t h e k , w : K ö n i g s b e r g e r B e i t r ä g e , K ö n i g s b e r g 1929, s s . 354— 373; t e n ż e , D i e d e u t s c h e n B i b l i o t h e k e n i n O s t e n , Z e n t r a l b l a t t f ü r B i ­ b l i o t h e k s w e s e n , J g . 51, 1934, SS. 471— 486. 3 E . W e r m k e , D e u t s c h e A r b e i t e n ü b e r ' O s t - u n d W e s t p r e u s s e n s e i t 1945, J a h r b u c h d e r A l b e r t u s - U n i v e r s i t ä t z u K ö n i g s b e r g , B d . 5, 1954, s s . 334— 353. 4 E . W e r m k e , Z e u g n i s s e o s t p r e u s s i s c h e r M u s i k g e s c h i c h t e , M i t t e i l u n g e n d e s V e r e i n s f ü r d i e G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , J g . 5, 1930, s s . 1—3. 5 E . W e r m k e , D a s d e u t s c h e T h e a t e r i m O s t e n , D a s O s t p r e u s s e n b l a t t , J g . 17, 1966, N r 5, s s . 11—12. K o m u n ik a ty M a z u r s k o — W a r m i ń s k i e , 1977, nr 3 — 4 31 K o m u n i k a t y . . .

u n d w e stp re u ssisc h e L an d esfo rsch u n g ), k tó re od b y ło się w d n ia c h 18— 20 czerw ca 1975 ro k u w B a m b e rg u , podano do w iadom ości, że d r E rn e s t W e rm k e zakończył o p ra co w y w an ie bieżącej B ib lio g ra fii historii P ru s W sc h o d n ich i Z a ­

chodnich (tj. P o m o rza G dańskiego) n a ro k u 19746. K o n ty n u a to re m tej pracy ,

począw szy o d 1975 ro k u , je s t d r B e m h a r t J ä h n ig , w ic e d y re k to r b. a rc h iw u m p a ń stw o w eg o w K ró le w cu — S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r w G etyndze.

S k o ro dzieło życia W erm k eg o zostało ju ż d e fin ity w n ie zakończone w a rto się bliżej p rz y p a trz y ć jeg o b ib lio g ra fio m i sp róbow ać ocenić ich p rz y d atn o ść d la n aszy ch b a d a ń n au k o w y c h . P ie rw sz ą p ra cę b ib lio g ra ficzn ą p o d ją ł m a ją c l a t 29 d la p ó łrocznika „A ltp reu ssisch e F o rs c h u n g e n ” . B y ła n ią A ltp re u ss is ch e

B ibliographie, d ru k o w a n a ta m w o d c in k a c h ro czn y ch za la ta 1923— 1929 7.

S ta n o w iła o n a ja k b y k o n ty n u a c ję w y d a w a n e j pod ty m sa m y m ty tu łe m w „A lt­ p reu ssisch e M o n a tssc h rift” bieżącej b ib lio g ra fii re g io n a ln ej b. P r u s W schod­ n ich i P o m o rz a G dań sk ieg o za la ta 1862— 1906, k tó ra z a re je stro w a ła ogółem 46 250 pozycji 8. B y ła to b ib lio g ra fia przed m io to w o -p o d m io to w a, k tó ra do dziś je s t p ra w d z iw ą k o p a ln ią w iadom ości o w szy stk im , co dotyczyło k u ltu r y n a ta m ty m tere n ie, gdyż przez szereg la t p o d a w a ła o n a opisy w szelkich d ru k ó w ta m w y d a n y c h , bez w z g lęd u n a ich treść i język.

W e rm k e p rz e ją ł z n iej do sw o jej b ib lio g ra fii n a s tę p u ją c y u k ła d rzeczow y, w p ro w ad z o n y w 1896 ro k u : I. B ibliografie, czasopisma, w y d a w n ic t w a i s p r a ­

w o zdania to w a r z y s t w n a u k o w y c h ; II. K r a jo z n a w s tw o ; III. Historia; IV. Ż ycie gospodarcze i duch o w e; V. Poszczególne p o w ia ty , m ia sta i in n e m iejs co w o ś ci;

VI. Poszczególne osoby i rodziny. Z aró w n o t u j a k i w sw ej n a stę p n e j czysto ju ż h isto ry czn ej b ib lio g ra fii u w z g lęd n ił W erm k e całe te ry to riu m b. P r u s W schodnich i P o m o rza G d ań sk ieg o w jego h isto ry cz n y c h g ran icach , a więc tak ż e leżące już w ów czas poza g ra n ic am i N iem iec w o jew ó d ztw o pom orskie, obszar W olnego M ia sta G d ań sk a, o k rę g k łajp ed zk i, n ale ż ąc y do L itw y , i n ie ­ k tó re p o w ia ty z P o m o rza Z ach o d n ieg o i P o g ranicza.

Z asięg w y d a w n ic zo -fo rm aln y jeg o b ib lio g ra fii o b ejm o w ał d ru k i zw a rte , a rty k u ły z k a le n d a rz y , czasopism a n a w e t dzienników , f ra g m e n ty p ra c zbio­ row ych, m a p y i p la n y o ra z a lb u m y i pojed y n czo w y d a w a n e ilu s tra c je ■— w szy stk o różnojęzyczne w zasadzie, ale ze sp e c ja ln y m p re fe ro w a n ie m w y ­ d a w n ic tw w jęz y k u n iem ieckim . W idać to p rzed e w szy stk im n a p rzy k ład zie l ite r a tu r y przed m io tu , w y d a w a n e j w ję z y k u polskim , zw łaszcza u k a zu ją ce j się n a ta m ty m tere n ie. N a p rz y k ła d w b ib lio g ra fii za r o k 1923 z n a jd u je się (poz. 127) ty lk o fra g m e n t książki ks. W ale n te g o B arczew skiego pt. K ie r m a s y na

W a r m ii, ogłoszony w jęz y k u n iem ieck im , n a to m ia s t b r a k o p isu sam ej książki

w y d a n e j w O lsztynie w 1923 roku. P od o b n ie n ie została ta m u w zg lęd n io n a

6 K . C o n r a d , B e r i c h t ü b e r d i e J a h r e s t a g u n g d e r H i s t o r i s c h e n K o m m i s s i o n f ü r o s t - u n d w e s t p r e u s s i s c h e L a n d e s f o r s c h u n g i n B a m b e r g (18.— 20. J u n i ) , P r e u s s e n l a n d , J g . 14, 1976, N r 3/4, s. 62. 7 E . W e r m k e , A l t p r e u s s i s c h e B i b l i o g r a p h i e f ü r d a s J a h r 1923 (— 1929 n e b s t N a c h t r ä g e n n z u d e n f r ü h e r e n J a h r e n ) , A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , J g . l f 1924, H . 1, s s . 145— 169; H . 2 , s s . 152— 179; J g . 2, 1925, H . 1, s s . 139— 187; Ы . 2, s s . 121— 164; J g . 3, 1926, H . 1, SS. 172— 230, H . 2, s s . 137— 190; J g . 4, 1927, H . 1, SS. 165— 216, H . 2, SS. 147— 185; J g . 5, 1928, H . 1, SS. 153—216, H . 2, s s . 344— 402; J g . 6, 1929, H . 1, SS. 145— 190, H . 2, SS. 311— 350; J g . 7, 1930, H . 1, SS. 127— 176, H . 2, s s . 312— 355. 8 W . C h o j n a c k i , N i e m i e c k i e i p o l s k i e b t b l i o p r a / t e b . P r u s W s c h o d n i c h i P o m o r z a G d a ń ­ s k i e g o , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , r . 11, 1955, n r 3/4, s s . 744— 750.

Ernesto W e r m k e g o o p u s vitae 4 8 3

w n a s tę p n y c h ro c zn ik ac h in n a k siążk a tegoż a u to r a pt. N o w e kościoły k a to lic ­

kie n a M a zu r a ch (O lsztyn 1926) o ra z dość liczne jeg o a r ty k u ły o treś ci h isto ­

ry c z n o -lite rac k iej, d ru k o w a n e n a ła m a c h „G azety O lszty ń sk iej” . Te o sta tn ie zap e w n e dlatego, że W erm k e n ie u w z g lęd n ia ł w cale w sw ej b ib lio g ra fii ż ad ­ n y c h p o lsk ich dzienników , ty g o d n ik ó w czy d w u ty g o d n ik ó w o ra z k a le n d a rz y , w ych o d z ąc y ch zarówno, w N iem czech, j a k i n a P o m o rz u i w W o ln y m M ieście G d ań sk u .

O pisy b ib lio g raficzn e zam ieszczonych ta m pozycji n ie zaw sze b y ły d o k ład ­ ne, gd y ż W erm k e z re g u ły n ie ro z w iąz y w a ł p seu d o n im ó w i k ry p to n im ó w a u ­ to ró w n a w e t n iem iec k ich an i ich im ion, g d y w d r u k u zam ieszczono ty lk o in i­ cjały, a w o p isa ch d y s e rta c ji d o k to rsk ich p rz ew a ż n ie n ie p o d a w a ł liczby ich s tr o n i w y d a w c y czy d ru k a rz a . P od o b n ie p o m ija ł zu p ełn ie p a g in a c ję a r ty k u ­ łów z w ie lu czasopism i dzienników . O gółem w o k resie sie d m iu l a t (1923— 1929) z a re je s tro w a ł 9478 pozycji p rz ew a ż n ie ty lk o niem ieckojęzycznych. N a r o k u 1929 zak o ń czy ł W erm k e p u b lik o w a n ie sw ej ogóln o k rajo zn aw cz ej b iblio­ g ra fii i począw szy od 1930 ro k u k o n ty n u o w a ł ją o g ran iczając się ty lk o do h i­ sto rii te g o reg io n u .

T y m czasem w Polsce d o p ie ro po o s ta tn ie j w o jn ie zaczęto o p raco w y w ać ogólną b ib lio g ra fię b ieżącą i to p o czątkow o ty lk o re g io n u M a zu r i W arm ii. U k az y w ała się o n a n a łam a ch „ K o m u n ik a tó w M a z u rsk o -W a rm iń s k ic h ” w o p ra ­ co w a n iu E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y (za la ta 1945— 1960). Od 1961 r o k u bi­ b lio g ra fię bieżącą W arm ii i M a z u r o p ra c o w u je T a m a ra W ajsb ro t, k tó ra do­ ty ch c zas w y d a ła roczniki: 1961 (O lsztyn 1964), 1962— 1964 (O lsztyn 1969) i 1971— 1973 (O lsztyn 1976). Jeszcze później, b o d o p iero w 1967 ro k u , zaczęto p u b lik o ­ w ać w G d a ń sk u bieżącą Bibliografię P o m o rza G dańskiego, począw szy od 1964 r o k u 9. N iestety , an i w jed n y m , a n i w d ru g im reg io n ie n ie o p ra co w u je się b ib lio g ra fii r e tro s p e k ty w n y c h in n y ch poza h is to rią dyscyplin, ta k ic h choćby ja k ie p rz ed w o jn ą w y d a n o d la Ś ląsk a, n a p rz y k ła d e tn o g ra fii E rn s ta B oehlicha (1929), h isto rii s z tu k i H e r b e r ta G ru h n a (1933), m u z y k i i tea tro lo g ii Jo h a n n e sa H ü b n e ra (1934), b o ta n ik i F e r d in a n d a P a x a (1929) czy zoologii F e rd in a n d a P a x a i H ild e g a rd y T is c h b ie rk (1930 i 1935). W a rto w spom nieć, że trze cia część tej o s ta tn ie j b ib lio g ra fii, o p ra co w a n a za la ta 1935— 1950 w N iem czech Z ach o d n ich przez P a x a , zo stała w y d a n a w 1957 ro k u w Polsce n a k ła d e m W ro cław sk ieg o T o w a rzy stw a N aukow ego. U w ażam , że w dzięczne pole do p o p isu m ia łb y ośro­ d e k d o k u m en ta cy jn o -b ib lio g ra fic zn y A k a d e m ii R olniczo-T echnicznej w O l­ sztynie, o p ra co w u ją c r e tro s p e k ty w n ą b ib lio g ra fię p rz y n ajm n ie j ty c h dyscyplin, k tó re są p rz e d m io te m b a d a n ia i n a u cz an ia w te j uczelni.

Je sie n ią 1926 ro k u , a w ięc jeszcze w tra k c ie o p ra co w y w an ia A ltp re u ss is ch e

B ibliographie, p o d ją ł się W erm k e p rz y g o to w an ia r e tro s p e k ty w n e j b ib lio g ra fii

P r u s W sch o d n ich i Z ach o d n ich n a zlecenie założonej w 1923 r o k u w K ró lew cu K om isji H isto ry czn ej dla B a d a ń K ra jo zn a w c zy c h P r u s W sc h o d n ic h i Z ach o d ­ nich. W im p o n u ją co k ró tk im czasie p ięciu l a t z e b ra ł on b lisk o 16 000 pozycji w y d a n y c h d ru k ie m od X V I w ie k u po 1929 r o k i p rz y stąp ił do p u b lik o w a n ia

9 D o t y c h c z a s w y s z ł y r o c z n i k i z a l a t a 19S1— 1971 i w o p r a c o w a n i u s ą r o c z n i k i z a r ó w n o w c z e ś n i e j s z e , j a k i p ó ź n i e j s z e .

jej w fo rm ie zeszytów , z k tó ry c h ł u k a z a ł się w 1931 ro k u , 2, 3, 4 i 5 — w 1932 ro k u , a o s ta tn i — 6 w 1933 r o k u 10.

W p rz ed m o w ie do n iej pisał, że te ry to ria ln ie o b jęła ona „ p ru sk ie p ro w in c je P ru s y W schodnie i Z ach o d n ie w g ra n ic ac h sp rzed 1920 r o k u ” , u w zg lęd n ia ją c „ p rzy n a leż n e w ów czas do P r u s a p o tem znow u o d e rw a n e o b sz a ry ” . C hronolo­ gicznie b ib lio g ra fia o b e jm u je o k res od p ra d ziejó w do 1929 ro k u w łącznie, a w y d a w n ic zo -fo rm aln ie d ru k i z w a rte i a r ty k u ły z czasopism (w yłączając d zien n ik i i ich do d atk i) o treś ci h isto ry czn ej, ale z p o m in ięciem d y se rtac ji z X V II i X V III w iek u , s p ra w o z d ań h a n d lo w y ch , d ru k ó w u lo tn y c h , m a p , p la ­ n ów itp. P o n a d to — o czym je d n a k w p rzed m o w ie nie w s p o m n ian o — zostały p o m in ię te ró w n ie ż s p ra w o z d an ia n a u k o w e z ro z p ra w n ie o p u b lik o w an y ch i recenzje.

C ały m a te r ia ł został u sy s te m aty z o w a n y w 11 g łó w n y ch działach, m n iej lub b a rd ziej zróżn ico w an y ch w zależności od ilości m a te ria łó w w dalszych p a ru sto p n io w y ch p o d d ziałach czy rozdziałach. Dział I — Ogólny, liczący zale­ d w ie 97 pozycji, o b e jm u je ogólne bib lio g rafie, czasopism a o treś ci ogólnej i w y d a w n ic tw a zbiorow e. N a to m ia st b ib h o g ra fie i czasopism a specja listy czn e um ieszczono w o d p o w ied n ich działach p rz y p o d d ziałach tem a ty c z n y ch . Dział II — H isto ryczn e k r a jo z n a w s tw o — zaw ie ra 272 pozycje aż w 10 poddziałach, o b e jm u jąc y c h o p isy k ra ju , k a rto g ra fię , p rzew o d n ik i, opisy podróży, g ran ice, w iadom ości o ziem i, b u rsz ty n ie , w o d ach i b rzeg ach m orskich, ro ślin ac h i zw ie ­ rz ętac h o ra z z ja w isk a ch p rzy ro d y . Dział III — Etn o g ra fia — liczy 397 pozycji w 11 p o d d zia łach z aw ie rają cy c h : języki (staro p ru sk i, n iem ieck i i polski, n a to ­ m ia st na rzecze k aszu b sk ie i jęz y k lite w sk i z n a jd u ją się w ro zd ziałach te r y to ­ rialnych), n a ze w n ictw o (osobowe, m iejscow e, n a zw y pól i n a z w a P ru sy ), poe­ zję lu d o w ą (pieśni i w iersze, zagadki, przysłow ia), b a jk i i an egdoty, p odania i legendy, w ie rz e n ia ludow e, m ed y cy n ę ludow ą, c h a r a k te r lu d u , zw yczaje i obyczaje, sz tu k ę ludow ą, sp rz ę ty i b u d o w n ictw o . Dział IV — H istoria ogólna

i p o lityczn a — o b e jm u je 2403 pozycje w 11 poddziałach, z aw ie rają cy c h źródła

(h istoriografie, d o k u m e n ty i księgi rach u n k o w e), ogólne o p ra co w a n ia h isto ­ ry czn e w ięk szy ch o k resów osobno d la P r u s W schodnich i Z ach o d n ich oraz szczegółow y p o d zia ł n a o dcinki chronologiczne od epoki k am ie n ia, b rą z u i że­ laza do ok. 1200 ro k u , o k res Z a k o n u K rzy żack ieg o do 1525 ro k u , K sięstw a P ru s k ie g o (1525— 1618), P r u s pod rz ą d a m i e le k to ró w b ra n d e n b u rs k ic h (1618— 1700) i k ró ló w p ru s k ic h (1701— 1772). N a stę p n ie osobno P r u s y , Z achodnie pod „obcym ” , tj. p o lsk im p a n o w a n ie m (1466— 1772) i P ru s y W schodnie i Z achodnie w la ta c h 1772— 1815, 1815— 1920 i 1920— 1929.

Dział V — liczący 437 pozycji — o b e jm u je h isto rię p ra w a (o b y w atelsk ie­ go i karnego), u s tr o ju i p ra w a pań stw o w eg o , a d m in istra c ji i zdrow otności z b a rd ziej jeszcze zróżnicow anym podziałem . Dział V I — Historia w o js k o w o ś ­

ci — liczy 284 pozycje i dzieli się n a poszczególne o k resy h isto ry cz n e o raz ro ­

d zaje broni. D ział V II — Historia gospodarcza — z aw iera 721 pozycji z z a k re ­ su o sa d n ictw a i kolonizacji, ro ln ictw a, leśn ictw a, m y ślis tw a i ry b o łó w stw a, h a n d lu i rzem iosł, k o m u n ik acji, m en n ic tw a, b ankow ości i ubezpieczeń. Dział V III — Historia k u l t u r y d u c h o w e j — liczy 652 pozycje z dziedziny sztuki, m u ­

10 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , B e a r b e i t i m

A u f t r ä g e d e r H i s t o r i s c h e n K o m m i s s i o n f i i r o s t - u n d w e s t p r e u s s i s c h e L a n d e s f o r s c h u n g v o n . . . ,

Ernesta W er m keg o o p u s vitae 4 3 5

zyki i te a tr u , lite r a tu r y , n a u k i, książki i d z ie n n ik a rs tw a o raz ośw iaty. D ział IX — H istoria Kościoła — z aw ie ra 672 pozycje z podziałem n a o k re s p rzed - i p o re fo rm a c y jn y , dzieje poszczególnych diecezji, K ościołów ew angelickiego, refo rm o w a n e g o i k a to lick ieg o o ra z h is to rię Ż ydów . Dział X — H istoria p o ­

szczeg ó ln ych części k r a ju i m iejsco w o ści — je s t n a jo b sze rn iejszy , bo liczy 6677

pozycji w trz e c h poddziałach: h is to ria poszczególnych k ra in (m. in. W arm ia, Jaćw ież, K asz u b y , ziem ia ch ełm iń sk a, L itw a p ru sk a , M azury, Pom orze, S a m ­ bia, P o w iśle itd.), o k ręg ó w a d m in is tra c y jn y c h (prow incje, re je n c je i pow iaty) i m iejscow ości, w s zy stk o w u k ład z ie a lfab ety czn y m . O statn i — X I d z iał —

Historia za lu d n ien ia — z aw ie ra 3237 pozycji z z a k re s u h isto rii sta n ó w i r u c h u

ludności, poszczególnych ro d ó w i naro d o w o ści (tu dzieje kolonizacji i osadnic­ tw a od czasów k rz y żack ich do 1929 r.) oraz b ib lio g ra fię osób, liczącą aż 2916 pozycji. C ałość te j b ib lio g ra fii z a w ie ra 15 839 n u m e ro w a n y c h pozycji a w ra z z p o zycjam i d o d a tk o w y m i z lite ra m i od A do M blisk o 16 000.

W la ta c h 1933— 1935 u k a za ło się siedem re ce n zji tej bib lio g rafii, w ty m 3 sp ra w o z d a w cz o -k ry ty cz n e (dw ie w Polsce a je d n a n a W arm ii) i 4 w yłącznie sp raw ozdaw cze. J. S zym kiew icz d o k o n a ł w „R ocznikach D ziejów Społecznych i G o sp o d arc zy ch ” 11 dość g ru n to w n e g o o m ów ienia bib lio g rafii, p o d k re ślają c jej w ie lk ą p recy zję i in n e w alo ry : „O m ów iony w yżej u k ła d b ib lio g rafii p rz e p ro ­ w ad z o n y je s t n iez w y k le sy ste m aty c zn ie i k o n se k w e n tn ie , co ogrom nie podnosi w a rto ść dzieła. A u to r szczęśliwie u n ik n ą ł p o trze b y w ie lo k ro tn e g o p o w ta rza n ia te j sam ej pozycji, a ta m tylk o , gdzie n ie m ó g ł bez szkody tego u n ik n ąć , po d a­ w a ł od p o w ie d n ie odsyłacze. W c ały m dziele u tr z y m a n a je s t zasada, że ściślej p o d w zg lęd em czasu, m iejsca, osoby lu b treś ci sp recy zo w an y d z iał o trzy m u je p ierw sz eń stw o p rz ed d ziałem w iększym , ogólniejszym i t a k np. k o m p le tn a lite ­ r a tu r a dotycząca jak ie jś m iejscow ości lu b osoby p o d a n a jes t p rz y tej m iejsco­ wości lu b osobie, a nie np. p rz y e tn o g ra fii lu b h isto rii K o ścioła”. R ecen zen t zw rócił u w a g ę n a n ied o sta tec zn e u w zg lęd n ie n ie l ite r a tu r y w jęz y k u polskim , p o d a ją c p rz y k ła d o w o k ilk a p o m in ię ty c h p rz ew o d n ik ó w po m o rsk ich M ieczysła­ w a O rłow icza. Za szczególnie ra żące polskiego u ży tk o w n ik a tej b ib lio g rafii u w a ż a ł w ie lk ą ilość b łęd ó w o rto g raficz n y c h i czysto zecerskich, w y s tę p u ją ­ cych w często n iek o n s e k w e n tn e j pisow ni p o lsk ich im io n i n a zw isk oraz w ty ­ tu ła c h — po d a jąc szereg przy k ład ó w .

N a to m ia st W ito ld N o w o d w o rsk i w sw ej recen zji, um ieszczonej w „A te­ n e u m W ile ń sk im ” 12, po ró w n ie szczegółow ym o m ó w ien iu u k ła d u b ib lio g ra fii p ośw ięcił w ięcej m iejsca jej m a n k a m e n to m i b ra k o m , zw łaszcza w od n iesien iu do p o lsk ich p u b lik a c ji. S tw ie rd ził n a p rz y k ła d b r a k w n iej bieżącej b ib lio g ra ­ fii h isto rii P olski, p u b lik o w an e j n a ła m a c h „ K w a rta ln ik a H isto ry czn eg o ” od 1902 ro k u i p o d sta w o w e j r e tro s p e k ty w n e j b ib lio g ra fii L itw y S. B a łtr a m a jti- sa 13. Pod o b n ie n ie zostały u w zg lęd n io n e p o d staw o w e dzieła z z a k re s u h isto ­ rio g ra fii P olski, odnoszące się ta k ż e do dziejów P o m o rza W schodniego, j a k n a p rz y k ła d H isto ria p o lity czn a P olski, t. 1—2 (K rak ó w 1923), Dzieje P o lski śr ed ­

n io w ie c zn e j R o m an a G ródeckiego, S ta n is ła w a Z achorow skiego i J a n a D ąb ro w ­

skiego, cz. 1— 2 (K rak ó w 1926) czy D zieje Unii J a g iello ń s kiej O s k ara H alec k

ie-11 R o c z n i k i D z i e j ó w S p o ł e c z n y c h i G o s p o d a r c z y c h , t . 3, 1934, s s . 384—388. 12 A t e n e u m W i l e ń s k i e , t . 10, 1935, s s . 333— 338.

13 S b o r n l k М Ъ и о д т а / t ć e s k i c h m a t e r i a l o v d l a g e o g r a f i i , I s t o r i i , p r a v a , s t a t i s t ï k i i e t n o g r a f i i

go, t. 1—2 (K rak ó w 1918), a le um ieszczono p o p u la rn e D zieje P o ls ki W acław a Sobieskiego. W y tk n ą ł rów nież duże b r a k i w z ak re sie polskiej l ite r a tu r y o W ol­ n y m M ieście G d a ń sk u j a k n iero z p isa n ie całego to m u 3 „E k o n o m isty ” z 1924 r o k u pośw ięconego te m u m ia s tu i zaw ie rają ce g o m. in. cz. 1 M ateriałów do

bibliografii G d a ń s ka o raz pom inięcie całego sz e reg u a rty k u łó w S. K ró lik o w ­

skiego, S ta n is ła w a K u trz eb y , F ra n c is zk a P ro ch ask i, A. R o m an a czy E m ila R u e c k e ra . Z w rócił tak że u w a g ę n a b r a k in d e k s u osób i m iejscow ości n ie w y ­ s tę p u ją c y c h w d z ia łac h 10 i 11, gdzie zresztą ilość odsyłaczy do in n y c h d zia­ łów u w a ż a za n ied o sta tec zn ą . „ In d ek s ta k i — p isał n a s. 337 — u ła tw iłb y po ­ s z u k iw a n ia b adaczom n ie ty lk o dziejów P r u s W schodnich i Z achodnich, lecz ró w n ież i h isto ry k o m k ra jó w sąsiednich, dzięki czem u dzieło zy sk ało b y ja k o b ib lio g ra fia o g ó lnohistoryczna, n ie tra c ą c jednocześnie c h a r a k te r u b ib lio g ra fii re g io n a ln ej. B r a k też w y k a z u czasopism , z k tó ry c h cze rp ał a u to r m a te ria ł, z p o d an iem sk ró tó w zasto so w an y ch w b ib lio g ra fii u znać m u sim y ró w n ież za je d n ą z w a d d z ie ła ” .

P o w y tk n ię c iu ty c h j a k i in n y c h niedom ogów , b ra k ó w i n iek o n s ek w en c ji z n a jd u ją c y c h się w b ib lio g ra fii p o d su m o w ał re ce n zję n a stę p u ją co : „Ogólna ocena dzieła p o w in n a je d n a k w ypaść d odatnio. J a k o jego zaletę podnieść m u ­ sim y p rzejrzy sto ść u k ła d u , co n ie b y ło ła tw e do osiągnięcia w obec w ielo sto p - niow ości sy stem u . G ro m ad ząc zaś liczn y m a te r ia ł do dziejów W ielkiego K się­ stw a L ite w sk ieg o b ib lio g ra fia W erm k eg o je s t znacznym u ła tw ie n ie m p ra c y b ad aczow i przeszłości n a sz y ch ziem także. P o m im o w ięc w y s u n ię ty c h przez n a s zastrzeże ń i b ra k ó w , u znać je m u sim y za p o w ażną pozycję w o rg a n iz a c ji b a d a ń h isto ry cz n y c h ” .

O bie p o lsk ie re ce n zje b y ły p isa n e g łów nie pod k ą te m p rzy d atn o śc i tej b ib lio g ra fii d la b a d a ń h isto ry czn y ch n a d przeszłością P o lsk i i L itw y o ra z w y ­ ty k a ły w y łączn ie b r a k i polskiej lite r a tu r y p rzed m io tu . N a to m ia st n iem ieck i h is to ry k W arm ii, F r a n z B uchholz I4, z a ją ł się głów nie b ra k a m i w zak re sie n ie ­ m ieck iej lite r a tu r y odnoszącej się do W arm ii. P o d a ł w ięc p rz y k ła d o w o k ilk a ­ naśc ie n ie u w zg lęd n io n y c h d ru k ó w z w a rty c h o raz w y tk n ą ł n ieu w zg lę d n ia n ie a rty k u łó w p raso w y c h , a zw łaszcza z n a jd u ją c y c h się w m iesięcznych d o d a t­ k a c h do „ E rm län d isc h e Z e itu n g ” i „ W a rm ii” a tak że n iero zp isan ie w ych o d z ą­ cego od 1862 r o k u „ E rm lä n d isc h e r V o lk sk a le n d e r” . D o d atk i te i k a le n d a rz za­ w ie ra ją w ie le cen n y c h p rz y cz y n k ó w h isto ry czn y ch , do k tó ry ch n ie t r a f i się bez u w z g lę d n ie n ia ich w bib lio g rafii.

P o zostałe recenzje, m ają ce ju ż ty lk o c h a r a k te r czysto sp raw o zd aw czy , za­ m ieścili: W ilh e lm B ra u n 15, W a lte r M ey er 16, H a n s -G ü n th e r S e ra p h im 17 i w ję ­ z y k u an g ie lsk im S a m u el S z y m k ie w ic z 18. U d e rza polityczny a k c e n t w z ak o ń ­ czeniu recen zji S e ra p h im a : „P o raz p ierw szy u d o stęp n io n o w całości lite r a tu r ę o h is to rii całych s ta ry c h P ru s , chociaż część ich z n a jd u je się dzisiaj poza n ie­ m iec k im i słu p a m i g ran iczn y m i, w te n sposób u k u to n o w ą b ro ń do w a lk i o n ie ­

14 Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , B d . 25, 1933, H . 76, s s . 252—254. 15 B a l t i s c h e S t u d i e n , B d . 35, 1933, s s . 334—335. 16 A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , J g . 9, 1932, s s . 144— 145. 17 Z e n t r a l b l a t t f ü r B i b l i o t h e k s w e s e n , B d . 51, 1934, s s . 377— 378. 18 B a l t i c C o u n t r i e s , v o l . 1, 1935, s s . 114— 115.

Ernesta W e r m k e g o o p u s vitae 4 8 7

m iec k ą zie m ię” 19. S łow a te, tch n ą c e a n ty p o lsk im rew izjo n izm em , zo stały n a ­ p isan e w k ró tc e po p o d p isa n iu p a k tu o n ie a g re s ji m ięd z y P o lsk ą a III Rzeszą. P rz y p a trz y w sz y się bliżej tej b ib lio g ra fii odnosi się w rażen ie, że a u to r w ie lu pozycji n ie o p isy w a ł z au to p sji, lecz b r a ł je z d ru g iej rę k i, o czym św iadczą w y s tę p u jąc e czasem n ied o sta tec zn e ich opisy (np. b r a k p o d an y ch stron) czy b łę d n e zaszereg o w an ie do działu, n a co zw rócił ju ż u w a g ę w sw ej recen zji F r a n z B uchholz. W y d aje się rów nież, że a u to r p rz ep ro w a d z ał czasem s elek c ję w sposób m ech an iczn y , n ie zag lą d ając do n ie k tó ry c h pozycji. Ś w ia d ­ czy o ty m pom inięcie w jego b ib lio g ra fii w ie lu c e n n y c h pozycji o ściśle h isto ­ ry c zn e j tre ś c i a po zo staw ien ie l it e r a tu r y o tre ś c i czysto p ro p a g an d o w e j, n ie m ają ce j żad n ej w a rto śc i n a u k o w e j.

W b a rd zo d o k ład n y m w y k o rz y s ta n iu przezeń polskiej lite r a tu r y s ta ła za­ p e w n e n a przeszkodzie n ieznajom ość jęz y k a polskiego. Ś w iad czą o ty m n ie ­ k tó re u w zg lęd n io n e w b ib lio g ra fii w y d a w n ic tw a , k tó re się ta m n ie p o w in n y znaleźć, j a k n a p rz y k ła d pod n r. 6431; T om asza M o lito ra M ę cz eń stw o e w a n g e ­

lik ó w p ru s kic h na M azurach dla w ia r y ś. ucierpiane p rz ez T a ta r ó w k r y m ­ sk ich w r o k u 1656 (J a n s b o rk 1856). J e s t to ty lk o p r z e d ru k b. p o p u larn e j pieśni

z m az u rsk ie g o k a n c jo n a łu pt. O jc zy zn o tę s k liw a Izam i się zalewaj... N ie­ u w zg lęd n ien ie p o lsk ich w y d a w n ic tw jest szczególnie rażące w dziale biobiblio- g ra ficzn y m , gdzie p o m in ięto k ilk u d ziesięciu w y b itn y c h P olak ó w , działający ch w ty c h re g io n a c h z ks. b p e m Ig n a cy m K ra sic k im n a czele! T ę nieznajom ość po lsk ich pozycji w idać d o b itn ie n a p rz y k ła d zie osoby S ta n is ła w a G órskiego, k tó ry zn ala z ł się w b ib lio g rafii ty lk o dlatego, że W ojciech K ę trz y ń s k i um ieścił w „A ltp reu ssisch e M o n a tssc h rift” w y ciąg ze sw ej ro z p ra w y n a jego tem a t, d ru k o w a n e j w „R ocznikach T o w a rz y stw a P rz y jac ió ł N a u k P o z n a ń sk ieg o ”, k tó rej w b ib lio g ra fii n ie zamieszczono, podobnie j a k i innego jego a r ty k u łu z „ P rz e g lą d u P ow szech n eg o ” .

Ja k ą ż w ięc w arto ść m a po 44 la ta c h b ib lio g ra fia W erm k eg o , szczególnie d la polskiego u ży tk o w n ik a? N a d a l p ozostaje w a rto śc io w y m p rz ew o d n ik iem po niem iec k iej lite r a tu r z e h isto ry czn ej, o p u b lik o w an e j do 1929 ro k u a dotyczącej b. P r u s W schodnich i P o m orza G dań sk ieg o w łącznie. Z u w a g i n a dość o strą selek cję m ate ria łó w , p rzep ro w a d z o n ą przez a u to ra , n ie może ona zadow olić w n ik liw eg o b a d aw cza ty c h ziem, k tó ry m u si d o d atk o w o p rzejrzeć bieżące bi­ blio g rafie, um ieszczane w „A ltp reu ssisch e M o n a tssc h rift” (1864— 1909), „M it­ te ilu n g e n d e r L ite ra ris c h e n G esellsch aft M aso v ia” (1900— 1919) i „ A ltp re u ­ ssische F o rs c h u n g e n ” (1924— 1930), a tak ż e w „R ocznikach T o w a rzy stw a N a u ­ kow ego w T o ru n iu ” (1897— 1912) i w „R oczniku G d a ń sk im ” (1927— 1938). W szelkie b ib lio g rafie, dotyczące ty c h regionów , z esta w iłem szczegółow o już 18 la t te m u so.

P o o sta tn ie j w ojnie n a s tą p ił u n a s d y n a m ic zn y rozw ój b a d a ń n a d p rz e ­ szłością P o m o rz a G dańskiego, M azu r i W arm ii, k tó re m u od d w u d z ie s tu ju ż la t to w arzy szy p u b lik o w an ie bieżącej b ib lio g ra fii h is to rii całego P o m o rza w „ Z a­ p isk a ch H isto ry czn y ch ” oraz — osobno — d la E lb lą g a i T o ru n ia . To d ru g ie

19 „ E r s t m a l i g i s t h i e r d i e L i t e r a t u r ü b e r d i e G e s c h i c h t e A l t p r e u s s e n s i m Z u s a m m e n h a n g e r s c h l o s s e n , d e s g a n z e n L a n d e s , m a g a u c h e i n T e i l h e u t e j e n s e i t s d e r d e u t s c h e n G r e n z p f ä h l e l i e g e n , u n d s o e i n e n e u e W a f f e g e s c h m i e d e t w e r d e n f ü r d e n K a m p f u m d e u t s c h e s L a n d ” .

20 W . C h o j n a c k i , B i b l i o g r a f i a b t b l t o g r a f ł l P o m o r z a W s c h o d n i e g o , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e ,

m ia sto o trzy m ało dość szczegółow ą b ib lio g ra fię re tro s p e k ty w n ą , o p ra co w a n ą przez H e n ry k a B a ra n o w sk ieg o 21. N a d a l je d n a k pozostaje d o tk liw a lu k a w za­ k re sie polskiej b ib lio g ra fii h isto ry czn ej P o m o rza W schodniego do ro k u 1945, k tó rą n a leży koniecznie uzupełnić. I s tn ie ją przecież a k ty w n e o śro d k i b a d a w ­ czo -n au k o w e w G d ań sk u , O lsztynie i T o ru n iu , z a jm u ją c e się d ziejam i re g io ­ n a ln y m i, gdzie n ie b r a k rów nież osób w y sp ec jalizo w a n y c h w bib lio g rafii. W sp ó ln y m i siłam i m o g ły b y one nareszcie p rz y stąp ić d o o p ra co w a n ia ta k ie j bibliografii, k tó ra w od ró żn ien iu od dzieła W erm k eg o p re fe ro w a ła b y polskie osiągnięcia bad aw cze w sto su n k u do dziejów P o m o rza W schodniego. P ra c a ta w y m a g a m ięd z y in n y m i p rz eg ląd a n ia k o m p letó w w ie lu czasopism , zwłaszcza re g io n aln y ch , oraz różnego ro d z a ju b ib lio g ra fii ogólnych i sp ecjaln y ch .

W 1931 ro k u , a więc rów nocześnie z u k a za n iem się p ierw szeg o zeszytu sw ej re tro s p e k ty w n e j b ib lio g rafii, rozpoczął W erm k e p u b lik o w an ie w „A lt­ p reu ssisch e F o rs c h u n g e n ” w ta k im sa m y m u k ład zie rzeczow ym bieżącej B i ­

bliographie der Geschieh te v o n O st- u n d W e s t p r e u s s e n 22. W p rzed m o w ie do

je j p ierw szeg o ro czn ik a donosił o zan ie ch a n iu w y d a w a n ia ogólnej b ib lio g ra fii na rzecz h isto ry czn ej, k tó ra corocznie będ zie k o n ty n u o w a ć o ra z u z u p ełn iać jego głó w n e dzieło. B ib lio g ra fia bieżąca w p rz ec iw ie ń stw ie do r e tro s p e k ty w ­ nej m ia ła uw z g lęd n ia ć tak ż e a r ty k u ły p ra so w e o h isto ry czn e j treści, a zw łasz ­ cza w szelkie re g io n a ln e d o d a tk i do dzienników . M im o p rz ep ro w a d z en ia się W erm k eg o w 1933 r o k u do W ro cław ia n ie odbiło się to an i n a treści, an i n a re g u la rn o śc i u k a z y w a n ia się bieżącej b ib lio g rafii, do k tó rej a u to r m u sia ł za­ p e w n e w K ró le w cu g ro m ad zić m a te ria ły .

W e rm k e z am ierzał po dziesięciu la ta c h w ydać scalony to m sw ej bieżącej bib lio g rafii, lecz przeszkodził te m u w y b u c h w o jn y 1939 ro k u i p o w o łan ie go do w ojska, co spow odow ało p rz e rw ę w jej d alszy m o p ra co w y w an iu . Ogółem w o k re sie dziew ięciu la t 1930— 1938 z eb ra ł on 7658 pozycji, a w ięc n ie m a l po­ łow ę tego, co z aw ierało głów ne jeg o dzieło. Św iad czy to o z asto so w an iu przez a u to r a selekcji m n ie j ry g o ry sty c zn e j niż m iało to m iejsce w jeg o zasadniczym dziele. T ylko lite r a tu r a w jęz y k u p o lsk im n a d a l n ie b y ła n ależycie u w z g lęd ­ nio n a.

N a p rzełom ie la t 1943/1944 u z y sk a ł W erm k e p rzen iesien ie do je d n o s tk i s ta cjo n u jąc e j w K ró le w cu i p rz y stąp ił ta m do pospiesznego o p ra co w a n ia b i­ b lio g rafii za la ta 1939— 1942. R e z u lta te m jeg o paro m iesięczn ej p ra c y był sk ro m n y objętościow o to m ik bib lio g ra fii, liczący zaledw ie 2283 pozycje 23. N ad w y d a n iem jego zaciążyło jak ie ś fa tu m , gdyż n ie m a l cały n a k ła d te j b ib lio g ra ­ fii u leg ł zniszczeniu w czasie n a lo tu bom bow ego n a K ró lew iec w sie rp n iu 1944 ro k u . O calało zaled w ie k ilk an aście egzem p larzy , z k tó ry ch ty lk o pół t u ­ zina z n a jd u je się w R ep u b lice F e d e ra ln e j N iem iec.

21 H . B a r a n o w s k i , E i b l i o g r a f i a m i a s t a T o r u n i a , P o z n a ń 1972, P W N , s s . X V , 241, R o c z n i k i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u , r . 77, z . 1. 22 E. W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n J i i r d a s J a h r 1930 (— 1938 n e b s t N a c h t r ä g e n z u d e n f r ü h e r e n J a h r e n ) , A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , J g . 8, 1931, H . 2 , s s . 275— 329; J g . 9, 1932, H . 2, SS. 175—237; J g . 10, 1933, H . 1, SS. 167—195, H . 2, s s . 348—380; J g . 11, 1934, H . 2, SS. 275— 300; J g . 12, 1935, H . 2 , s s . 280— 338; J g . 13, 1936, H . 2, s s . 285—349; J g . 14, 1937, H . 2, s. 285— 343; J g . 15, 1938, H . 2, s s . 277— 338; J g . 16, 1939, H . 2, SS. 246— 311. 23 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1939— 1942 n e b s t N a c h t r ä g e n z u d e n f r ü h e r e n J a h r e , K ö n i g s b e r g P r . (1944), G r ä f e u n d U n z e r V e r l a g , s. 158.

Ernesta W e r m k e g o o p u s vitae 4 8 9

W b re w do ty ch cz aso w em u s ta n o w isk u u w z g lęd n ia n ia ty lk o g ra n ic h isto ­ ry c zn y c h b. P r u s W schodnich i P o m o rz a G dańskiego, z p o m inięciem sta tu s u z aistn iałe g o po 1920 ro k u , ty m ra ze m W erm k e o b jął sw ą b ib lio g ra fią rów nież ziem ie w łączone do III R zeszy w w y n ik u h itle ro w s k ie j a g res ji 1939 ro k u . P o ­ ja w iły się w ięc ta m n o w e te ry to ria czy m iejscow ości ja k B iałystok, B ro m b erg (Bydgoszcz), S c h rö tte rs b u rg (Płock), S u d a u e n (Suw ałki) czy Z ic h e n au (C iecha­ nów). M ożna b y w ięc przypuszczać, że to rozszerzenie g ra n ic te ry to ria ln y c h b ib lio g ra fii zostało w y m u szo n e n a n im przez w ład ze h itle ro w sk ie . Z aprzecza te m u k o lejn a p o w o je n n a ju ż jeg o b ib lio g ra fia, u trz y m u ją c a n a d a l g ra n ic e s ta ­ tu s u o k u p acy jn eg o , co św iadczy, że w p ro w a d z ił je w czasie w o jn y zgodnie z w ła sn y m i p rz ek o n a n ia m i, k tó ry c h n ie zm ien ił n a w e t po k lęsce N iem iec.

W p a źd z iern ik u 1950 r o k u r e a k ty w o w a n o w M a rb u rg u K om isję H istorycz­ n ą d la B a d a ń K ra jo zn a w c zy c h P r u s W schodnich i Z achodnich, k tó ra pow ie­ rz y ła W e rm k e m u k o n ty n u o w a n ie jeg o b ib lio g rafii. W re k o rd o w y m tem p ie trze ch l a t o p u b lik o w ał to m sw ej b ib lio g ra fii za la ta 1939— 1951 24, w y d a n y ty m ra ze m te c h n ik ą r o ta p rin to w ą . W p rz ed m o w ie do n ie j tłu m a cz y ł konieczność p rz e d ru k u sw ej b ib lio g ra fii za la ta 1939— 1942 zniszczeniem całego jej n a k ła ­ du, z k tó reg o m ia ło się u ra to w a ć zaled w ie pół tu z in a eg zem plarzy. W rzeczy­ w istości m u siało ocaleć k ilk ad ziesiąt, sk o ro obecnie z n an y c h je s t w Polsce co n a jm n ie j 10 egzem plarzy.

Z n am ien n e je s t s tw ie rd ze n ie a u to ra w p rzed m o w ie, że obecnie p o stra cie „naszej ojczyzny” p o trze b a o g łasza n ia ta k ic h p ra c j a k jeg o b ib lio g rafia, a do­ ty czących „ziem u tra c o n y c h ” , je s t d alek o w ięk sza n iż d a w n i e j 25. M imo za­ p e w n ie ń w prz ed m o w ie, że fo rm a i u k ła d b ib lio g ra fii od p o w iad a d ziełu w y ­ d a n e m u w 1933 ro k u 2C, u trz y m a n o w 10 jej dziale w p ro w ad z o n y w 1944 ro k u o k u p a c y jn y podział a d m in istra c y jn y , w łą cz ają cy do P o m o rz a G dańskiego i b. P r u s W sc h o d n ich o k rę g i i p o w iaty : B iały sto k , Bydgoszcz, C iechanów , M ła­ wę, Płock, S u w ałk i, W ałcz, W y rzy sk itd . A u to r n ie u czy n ił teg o p rzez m ec h a ­ n iczne w łączen ie ta m te j w o je n n ej b ib lio g ra fii do teg o tom u, a le s ta r a ł się jeszcze u z u p ełn iać ją w ty m zak re sie o pozycje w y d a w a n e już po 1945 ro k u w Polsce! T y m sam y m u w a ż ał g ra b ie ż ziem p o lsk ich w o k resie m in io n ej w o j­ n y za rzecz słuszną. P o d o b n y p o g ląd re p re z e n to w a ł in n y czołow y b ib lio g ra f zachodnioniem iecki, H e r b e r t R ister, k tó ry w sw ej re ce n z ji tęj w ła śn ie bib lio ­ g ra fii w y tk n ą ł W erm k em u , obok n ieu w zg lę d n ie n ia k ilk u n a s tu p o lsk ich p u b li­ kacji, ta k ż e pom inięcie b ro sz u rk i Jó zefa K ołodziejczyka Pojezierze A u g u s to w -

s k o -S u w a ls k ie 27.

W su m ie b ib lio g ra fia ta zaw ie ra 4538 pozycji p rzew ażn ie niem ieck ich i je s t d a le k a od kom p letn o ści j a k to w idać ch o ćb y przez słab e u w z g lęd n ie n ie pokłosia c zte re c h se tn e j rocznicy śm ierc i M ik o łaja K o p e rn ik a t a k w N iem ­ czech, j a k i za g ran icą. W erm k e n ie zdołał w idocznie w t a k k ró tk im czasie

24 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1939— 1951 n e b s t N a c h t r ä g e n a u s d e n f r ü h e r e n J a h r e n . M a r b u r g a . d . L a h n 1953, J o h a n n - G o t t - f r i e d - H e r d e r - I n s t i t u t , s . I I I , 294. 25 „ D i e B i b l i o g r a p h i e w i l l d e r w i s s e n s c h a f t l i c h e n F o r s c h u n g u n d d e r e r n s t h a f t e n H e i m a t ­ k u n d e d i e n e n , e i n e A u f g a b e , d e r e n B e d e u t u n g d u r c h d e n V e r l u s t u n s e r e r H e i m a t g r ö s s e r g e ­ w o r d e n i s t a l s z u v o r ” . 26 „ I n . i h r e r F o r m u n d G l i e d e r u n g e n t s p r i c h t s i e d e m i m J a h r e 1933 e r s c h i e n e n e n H a u p t ­ w e r k , d i e d a f ü r a u f g e s t e l l t e n G r u n d s ä t z e s i n d u n v e r ä n d e r t z u r A n w e n d u n g g e k o m m e n ” . 27 Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , J g . 3, 1954, H . 4, s . 629.

stw o rz y ć sobie o dpow iedniego w a rs z ta tu bibliograficznego, zw łaszcza w z a k r e ­ sie polskiej d o k u m en tacji, sk o ro u w z g lęd n ił t a k b a rd zo m ało p o lsk ich p u b li­ k a c ji z aró w n o w y d a n y c h w k r a ju , j a k i n a em ig racji. Liczba w aż n iejszy c h p o m in ię ty c h p rzezeń p o lsk ich pozycji p rz ek ra cz a pól ty siąc a ty lk o za okres 1945— 1951.

Począw szy od 1952 ro k u p rz y stąp ił W erm k e do o p ra co w y w an ia corocznej b ib lio g ra fii bieżącej, k tó ra pod nieco zm ie n io n y m ty tu łe m : S c h r i ft t u m z u r

G eschichte vo n Ost- u n d W e s tp r e u s s e n u k a z y w a ła się aż po ro k 1974 n a ła ­

m a c h „ Z e its ch rift f ü r O s tfo rs ch u n g ” 2S. N ie ste ty nie z a w ie ra ła ona p e łnego m a te ria łu , ja k i został zeb ra n y , co m iało m iejsce p rz ed w o jn ą n a łam a ch „A lt­ p reu ssisch e F o rs c h u n g e n ” . T era z u k a z y w a ła się ty lk o jej część początkow a w zm ienionej nieco k o lejności działów : I — Ogólny; II — H isto ry c zn e k r a jo ­

z n a w s tw o ; III — E tnografia; IV — H istoria ogólna i p o litycz n a ; V — H istoria p ra w a , u stro ju , a d m in istra cji i zdrow otności; V I — Historia w ojskow ości;

V II — Historia gospodarcza; V III — Historia k u l t u r y d u c h o w ej; IX — H isto ­

ria Kościoła; X — Historia zaludnienia.

P o m in ięto t u całk o w icie części k r a ju i m iejscow ości, a z h isto rii z alu d n ie ­ n ia uw zg lęd n io n o ty lk o część w s tę p n ą , ogólną, b e z d ziejó w poszczególnych sta n ó w i ro d ó w o ra z b ib lio g ra fii osobow ej. P on iew aż re d a k c ja „Z e its ch rift f ü r O s tfo rs c h u n g ” p rzezn aczy ła w idocznie n a tę b ib lio g ra fię z aled w ie 16 stro n w c ią g u ro k u , a u to r m ógł więc dać w n ie j ty lk o w y b ó r w ażn iejszy ch pozycji, k tó ry ch liczba w a h a ła się od 265 do 318, co sta n o w iło m n ie j niż 25% z e b ra n e ­ go m a te ria łu . W obec teg o zachodziła konieczność p u b lik o w an ia co p a r ę lat zbiorczo p e łn ej bib lio g rafii.

U k a zała się o n a po ra z p ierw sz y w 1958 ro k u za okres pięciolecia 1952— 195 6 29 ta k ż e te c h n ik ą ro ta p rin to w ą , ale ty m ju ż ra ze m w d a w n y m p rz ed w o ­ je n n y m uk ład z ie. W idocznie a u to r jej zro zu m iał a n ac h ro n iz m u trz y m y w a n ia w 13 la t p o zak o ńczeniu w o jn y s ta tu s u o k u p a c y jn e g o w sw ojej b ib lio g rafii i d lateg o z rezy g n o w ał z u w z g lęd n ia n ia w n iej ziem M azow sza płockiego, P o d ­ lasia i n ie k tó ry c h p o w iató w K u ja w i W ielkopolski. N ie było to je d n a k ró w n o ­ znaczne z zan ie ch a n ie m ogólnej ten d e n c ji rew izjo n isty czn ej jego b ib lio g rafii w s to su n k u do P olski, k tó ra je s t n a d a l zac h o w a n a przez sto so w an ie daw nego, s p rz e d 1920 ro k u , po d ziału a d m in istra c y jn e g o i w o d p o w ied n im doborze po­ z y cji bib lio g raficzn y ch . O gółem b ib lio g ra fia za la ta 1952— 1956 z aw ie ra 4053 pozycje n a d a l po w iększej części niem ieckojęzyczne. W y w o łu je to w śród u ż y tk o w n ik ó w złu d n e w rażenie, że w N iem czech Z ach o d n ich p u b lik u je się w ięcej n a te m a t P o m o rza W schodniego niż w Polsce.

28 E . W e r m k e , S c h r i f t t u m z u r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n 1952 (— 1974), Z e i t ­ s c h r i f t T ü r O s t f o r s c h u n g , J g . 3, 1954, H . 4, SS. 641—656; J g . 4, 1955, H . 3, s s . 465— 480; J g . 5, 1956, H . 1, s s . 145— 160; J g . 6, 1957, H . 1, s s . 147— 160; J g . 7, 1958, H . 2, SS. 305— 320; J g . 8, 1959, H . 1, SS. 145— 160; J g . 9, 1960, H . 1, SS. 145— 160; J g . 10, 1961, H . 2, SS. 385— 400; J g . 11, 1962, H . 1, SS. 185— 200; J g . 12, 1963, H . 1, SS. 185— 200; J g . 13, 1964, H . 3, SS. 585—600; J g . 14, 1965, H . 2, SS. 385— 400; J g . 15, 1966, H . 1, SS. 185—200; J g . 16, 1967, H . 1, SS. 185— 200; J g . 17, 1968, H . 1, SS. 185— 200; J g . 18, 1969, H . 1, s s . 185—200; J g . 19, 1970, H . 1, s s . 182— 197; J g . 20, 1971, H . 1, s s . 182— 197; J g . 21, 1972, H . 1, SS. 183— 198; J g . 22, 1973, H . 1, SS. 183— 198; J g . 23, 1974, H . 1, SS. 174— 190; J g . 24, 1975, H . 1, s s . 176—192; J g . 25, 1976, H . 1, s s . 173— 189. 29 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1952— 1956 n e b s t N a c h t r ä g e n a u s f r ü h e r e n J a h r e n , M a r b u r g / L a h n , 1958, J o h a n n - G o t t f r i e d - H e r - d e r - I n s t i t u t , s . X , 256.

Ernesta W e r m k e g o o p u s vitae 4 9 1

W rzeczyw istości ta k a p ro p o rc ja została o sią g n ię ta ty lk o w sztuczny spo­ sób przez zasto so w an ie in n y c h k r y te r ió w selek cji w s to s u n k u do n iem ieck ich

pozycji i in n y c h — do polskich, w p rz ec iw ie ń stw ie do o k re su p rz e d w o je n n e ­ go, k ied y a u to r s ta r a ł się n a ogół u w z g lęd n ia ć w sw o jej b ib lio g ra fii spośród n iem ieck iej l ite r a tu r y pozycje n a p r a w d ę w arto śc io w e. T era z n a to m ia s t p o d ­ chodzi do n ich n iez w y k le lib e ra ln ie , n a w e t g d y są p isan e w y łączn ie w celach re w izjo n isty cz n o -p ro p ag a n d o w y c h . N a to m ia s t w s to s u n k u do p o lskojęzycznych pozycji a lb o sto su je znacznie su ro w szą selekcję, alb o n ie d b a o ich sk o m p leto ­ w an ie, co w k o n se k w e n cji znacznie p o m n iejsza ich liczbę. M ożna b y ta k ic h p o m in ię ty c h pozycji w o m aw ia n ej t u b ib lio g ra fii za la ta 1952— 1956 w y m ien ić k ilk a se t, z M a ter ia ła m i do bibliografii prac n a d historią P om orza, w y d a n y c h

w okresie dziesięciolecia 1944— 1954 (W arszaw a 1954), n a czele.

M in im a ln e u w zg lęd n ien ie p o lsk iej l ite r a tu r y w p o p rz e d n im to m ie za la ta 1939— 1951 m o żn a by ło tłu m aczy ć n iez o rg an iz o w a n ie m sobie p rzez a u to ra pol­ skiego w a r s z ta tu b ibliograficznego, chociaż w y ch o d ził ju ż w Polsce od 1946 r o k u u rz ęd o w y w y k a z d ru k ó w w p o staci „ P rz ew o d n ik a B ib lio g raficzn eg o ” o ra z zaczęła się u k a zy w ać re g u la rn ie od 1951 r o k u „ B ib lio g rafia Z aw arto ści C zasopism ” . W y starc zy ło w ięc z a p re n u m e ro w a ć o b y d w a te p erio d y k i, a b y ze­ b ra ć n ie m a l w k o m p lecie polskie m a te r ia ły bib lio g raficzn e. To te n d e n c y jn e pom inięcie w ty m tom ie naszego d o ro b k u z ad ecy d o w ało ostateczn ie o p o d ję ­ ciu r e g u la rn e g o o p ra c o w y w a n ia pod o b n ej b ib lio g ra fii bieżącej ró w n ież w P o l­ sce. U k a z u je się ona od 1958 r o k u n a ła m a c h „ Z a p ise k H isto ry c zn y c h ” (od to m u 24: 1958 (1959) jak o B ibliografia historii P o m o rza W sc hodniego i Z a c h o d ­

niego (od 1958 r. ...oraz k r a jó w r eg io n u B a łty k u ). W k ażd y m jej ro c z n ik u z n a j­

d u je się około 800 s ta r a n n ie w y s e le k cjo n o w a n y ch pozycji ty lk o pod k ą te m ich p rz y d atn o śc i n a u k o w e j bez p re fe ro w a n ia jęz y k a, w ja k im zostały one n a ­ pisane.

P ię c io letn i o k re s u k a z y w a n ia się zbio rczy ch b ib lio g ra fii został przez W erm k eg o u trz y m a n y ró w n ie ż w w y d a n y c h t ą sam ą tec h n ik ą r o ta p rin to w ą d a lszy c h je j tom ach, k tó re w n ie z m ien io n y m ju ż u k ład z ie treścio w y m u k a z y ­ w a ły się dość re g u la rn ie . B ib lio g ra fię za la ta 1957— 1961 o p u b lik o w an o w 1963 ro k u 80. Z a w ie ra ona 4968 pozycji z n ie w ie lk ą ju ż ty m razem p rz ew a g ą n ie ­ m ieckojęzycznych. N ie k tó re jej ro zd ziały s k ła d a ją się całkow icie lu b n ie m a l całkow icie z p o lsk ich pozycji, j a k w dziale h is to rii o k res w czesnodziejow y do 1200 ro k u , o k res p a ń s tw a k rzyżackiego do 1466 ro k u , d ziejów P o m o rza G d a ń ­ skiego 1466— 1772 czy d la l a t 1815— 1945. P o d o b n ie rzecz się m a w dziale h i­ s to rii K ościoła odnośnie do d ziejó w diecezji w a rm iń s k ie j i ch ełm iń s k ie j, w h i­ s to rii poszczególnych części k r a ju i n ie k tó ry c h m iejscow ości. Ś w iad czy to o b a rd z ie j re a ln y m p o d ejściu ze s tro n y a u to ra a tak ż e o b ogatszej lite ra tu rz e polskojęzycznej.

N a stę p n y to m b ib lio g ra fii za la ta 1962— 1966, k tó ry zo stał o p u b lik o w a n y w 1969 r o k u 31, z aw ie ra 5613 pozycji. R ów nież i t u w y m ien io n e pop rz ed n io

30 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1957— 1961 n e b s t N a c h t r ä g e n a u s f r ü h e r e n J a h r e n , M a r b u r g / L a h n 1963, J o h a n n - G o t t f r i e d - H e r d e r - - I n s t i t u t , s . X I I , 377. 31 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1962— 1966 n e b s t N a c h t r ä g e n a u s f r ü h e r e n J a h r e n , M a r b u r g / L a h n 1969, J o h a n n - G o t t f r i e d - H e r d e r - - I n s t i t u t , s . X I I , 504.

rozdziały s k ła d a ły się n iem a l w całości z pozycji d ru k o w a n y c h w jęz y k u pol­ skim , k tó re ty m ju ż razem s ta n o w iły co n a jm n ie j połow ę zaw arto ści całego to m u .

K o le jn y tom , w y d a n y n a d a l n a ro ta p rin e ie a o b e jm u jąc y ty m ra ze m o k res czte ro le tn i 1967— 1970, u k a z a ł się w 1972 r o k u 32. Z aw ie ra on w sum ie 4890 pozycji, t a k j a k w p o p rz ed n im w połow ie p o lsk ich i w połow ie niem ieckich. Z ap e w n e jeszcze w ty m ro k u u k aże się o s ta tn i p rzez W erm k eg o o p ra co w a n y to m jeg o b ib lio g ra fii za la ta 1971— 1974, k tó ry będzie sta n o w ił zakończenie jeg o 55-letniej p ra c y b ib lio g raficzn ej, b ęd ącej p a sją jego długiego życia. T rz e ­ ba tu pod k reślić jego w ielk ą zasługę, ja k ą w y św iad czy ł b adaczom przeszłości P o m o rza W schodniego sw y m dziełem . Ż ad en b o w iem in n y reg io n P o lsk i n ie doczekał się t a k sy ste m aty c zn ie o p ra co w y w an e j h isto ry cz n e j b ib lio g ra fii i r e ­ tro s p e k ty w n e j i bieżącej n a p rz e s trz e n i półw iecza. Nic w ięc dziw nego, że n a ­ zw isko W erm k eg o stało się z ara ze m sy n o n im em jeg o b ib lio g ra fii i to t a k d a ­ lece, j a k n a zy w a się u n a s potocznie „ E s tre ic h e re m ” B ibliografię polską, do­ p ro w a d zo n ą do 1900 ro k u .

W p o w o jen n ej tw órczości b ib lio g raficzn ej W erm k eg o n ależy w y o d rę b n ić trz y se rie w y d aw n icze ściśle z sobą połączone. P ie rw sz ą sta n o w ią to m y b ib lio ­ g ra fii w y d a w a n e n a ro tap rin e ie , o b e jm u jąc e o k resy p a r u lat. D ru g ą b y ły n ie ­ p ełn e b ib lio g ra fie bieżące, p u b lik o w an e n a ła m a c h „ Z e its c h rift f ü r O stfo r­ s c h u n g ” w la ta c h 1954— 1976, a n a stę p n ie w y d a n e w fo rm ie scalonej. Do trz e ­ ciej, ju ż o sta te c zn e j fo rm y , n a le ż ą począw szy od 1962 ro k u p rz e d ru k i jego dzieła głó w n eg o i sc alonych b ieżących b ib lio g ra fii t a k p rz ed w o je n n y c h (1930— 1938), j a k i d la o k re s u 1939— 1970. T y m ra ze m zostały one w y d a n e n o rm a ln y m d ru k ie m w ta k ie j sam ej o p ra w ie płóciennej, z id en ty c zn y m i z ło ty m i n a p is am i n a g rz b ie tac h i oczyw iście w ty m sa m y m fo rm acie. P rz y w y k ło się je więc tra k to w a ć ja k o trz y k o lejn e to m y tej sam ej b ib lio g rafii, chociaż n ie w p ro w a ­ dzono teg o o k re ślen ia (czy p rzez przeoczenie?) n a k a r ta c h ty tu ło w y c h .

P o zniszczeniach w o je n n y ch o calało n iew ie le e g ze m p larzy p o d staw o w ej b ib h o g rafii W erm kego, w ięc w 1962 ro k u w y d a n o ją w fo to ty p iczn y m p rz e ­ d r u k u 33 z dołączonym i n a k o ń cu u zu p ełn ien ia m i. U k a z ały się one rów nież w osobnej 21-stronicow ej b r o s z u r c e 34 dla dołączenia do sta reg o w y d an ia. W k ilk u w ierszo w ej p rzed m o w ie do teg o u z u p ełn ien ia a u to r stw ie rd za , że za­ w ie ra ono 215 pozycji w y d a n y c h do 1929 ro k u , k tó re z eb ra ł w la ta c h 1931— 1962 i ułożył je w e d łu g p o d staw o w eg o s c h e m a tu rzeczow ego. T a zd u m ie w a ­ jąco m a ła liczba u z u p ełn ień , z eb ra n y ch n a p rz e s trz e n i przeszło 30 lat, może ty lk o św iadczyć alb o o doskonałości dzieła, albo też o z lek cew ażen iu przez jego a u to ra p o stu lató w w y ra żo n y c h w recen zjach . N ie m a l w szy stk ie z n a jd u ­ jąc e się t u pozycje zn alazły się ju ż w cześniej w bieżących b ib lio g rafia ch , zw łaszcza za la ta 1930— 1938 i ó w do d atek ; z e b ra ł je ty lk o razem , a w ięc n ie sta n o w i on n ow ego o pracow ania.

32 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 1967— 1970 n e b s t N a c h t r ä g e n a u s f r ü h e r e n J a h r e n , M a r b u r g / L a h n , 1972, J o h a n n - G o t t f r i e d - H e r d e r - - I n s t i t u t , s. X I I I , 364. 33 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n b t s 1929, N e u d r u c k d e r A u s g a b e 1933 r t i it e r g ä n z e n d e n N a c h t r a g , A a l e n 1962, S c i e n t i a V e r l a g , s. X V , 1098, 21. 34 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n b i s 1929, N a c h t r a g , A a l e n 1962, S c i e n t i a V e r l a g , s . 19, n l b . 2.

Ernesta W e r m k e g o o p u s vitae 4 9 3

Z n a m ie n n y je s t tu sto su n e k a u to r a do k ry ty cz n o -u zu p e łn ia jąc y c h recen zji jeg o głów nego dzieła. Jeszcze p rzed w o jn ą w sw ej b ib lio g ra fii za r o k 1933 u w z g lęd n ił z w y m ien io n y c h w re ce n zji F ra n z a B u ch h o lza 13 pozycji ty lk o 9 i ty lk o one z te j g r u p y zn alazły się też w d o d a tk u , ale p o s tu la ty re ce n ze n ta o d n o śn ie do zaw arto śc i k a le n d a rz a i re g io n a ln y c h czasopism , a ta k ż e E len ch u s c le ri diecezji w a rm iń s k ie j n ie zostały sp ełn io n e an i d aw n iej, a n i tera z. N a to ­ m ia s t obie polskie recen zje N o w o dw orskiego i S zym kiew icza zostały całk o w i­ cie przez a u to ra z ig n o ro w an e t a k w u z u p ełn ien ia ch za la ta 1934 i 1935, ja k i obecnie. D aw n iej a u to r u w z g lęd n ia ł ty lk o w m in im a ln y m sto p n iu polską lite r a tu r ę (chyba ze w zględów politycznych?), w ięc d o d a n ie n a w e t tej n ie ­ w ie lk ie j liczby pozycji w jego b ieżącej b ib lio g ra fii m ogło w ja k ie jś m ie rz e za­ kłócić ow e p rz y ję te p rzezeń p ro p o rcje. N a to m ia st teraz, g d y w k o n ty n u a c ji jego p o d sta w o w eg o dzieła polskie pozycje sta n o w ią ju ż połow ę z eb ra n y ch m a ­ teria łó w , d o d a n ie choćby ty ch k ilk u n a s tu p o m in ię ty c h opisów k sią że k i a r ty ­ k u łó w św iad czy ło b y ju ż ty lk o o sk ru p u la tn o ś c i a u to ra w n ie u s ta n n y m dosko­ n a le n iu jego dzieła. T y m b a rd ziej, że w d o d a tk u liczba zam ieszczonych t y tu ­ łów w ję z y k u p olskim je s t i ta k sto su n k o w o b a rd z o w y so k a w p o ró w n a n iu z dziełem g łów nym , b o w y n o si 24 pozycje n a 215, co s ta n o w i przeszło 10 proc.

W 1964 ro k u ta sa m a fir m a w y d a w n ic za o p u b lik o w ała scaloną bieżącą b ib lio g ra fię h is to rii b. P r u s W schodnich i P o m o rz a G d ań sk ieg o za la ta 1930— 1938 ss. W y d an ie to — j a k p isa ł a u to r w p rz ed m o w ie — u rzeczy w istn iło jego p rz e d w o je n n y z a m ia r scalen ia p ierw sz y ch 10 ro czn ik ó w tej b ib lio g ra fii w je d ­ n y m tom ie. S p e łn ia ono tak ż e p o s tu la t w y ra ż a n y n a te re n ie N iem iec Z ach o d ­ n ich ju ż od k ilk u n a s tu la t, gdyż w ta m te jsz y c h b ib lio tek a c h zachow ało się n iew ie le e g ze m p la rzy „A ltp reu ssisch e F o rs c h u n g e n ” , gdzie b y ła ona d ru k o w a ­ na. W reszcie scalenie jej w je d n y m u k ład z ie znacznie u ła tw ia k o rz y stan ie niż p raco ch ło n n e p o słu g iw an ie się dziew ięciom a b ib lio g ra fia m i i ty lo m a in d e k ­ sam i.

A u to r pisze rów nież, że cały d a w n ie jsz y m a te r ia ł został u zu p ełn io n y licz­ n y m i p o z y cjam i i n a n o w o ułożony. T y m czasem p o ró w n a n ie liczby 7220 p o ­ zycji, z n ajd u ją c y c h się w ty m w y d a n iu , z łączną ilością 7658 ty tu łó w , zam iesz­ czonych w o w y c h d ziew ięciu ro czn ik ach , św iad czy raczej o dość znacznym u szczu p len iu niż pom nożeniu. N a w e t po o d jęc iu od te j c y fry w szy stk ich 215 pozycji u z u p ełn iają cy c h jeg o głów ne dzieło po zo stan ą jeszcze 223 b ra k u ją c e ty tu ły . W idocznie te „liczne u z u p e łn ie n ia ” zo stały w łączone p rz y rów noczes­ n y m p rz e p ro w a d z en iu w iększej selekcji, o k tó rej a u to r nie w sp o m n iał w p rz e d ­ m o w ie an i słow em .

O s ta tn i to m scalił w yżej om ów ione części b ib lio g rafii, o b e jm u ją c e j lata: 1939— 1951, 1952— 1956, 1957— 1961, 1962— 1966 i 1967— 1970. P o słu g iw a n ie się n im i b y ło rzeczyw iście b a rd zo u tru d n io n e , sk o ro trz e b a by ło czasem zag ląd ać p ięcio k ro tn ie do n ieporęcznych, w d u ży m fo rm acie w y d a n y c h tom ów , a do teg o te k s t o d b ity n a ro ta p rin c ie b y ł słab o czytelny. W 1974 ro k u u k a z a ł się więc trze ci z kolei, p o tężn y to m b ib lio g rafii, o b e jm u ją c y łącznie la ta 1939— 1970 3e, k tó reg o d r u k tr w a ł p ełn e d w a lata . Z a w ie ra on im p o n u ją cą liczbę

35 E . W e r m k e , B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e

1930— 1938, A a l e n 1964, S c i e n t i a V e r l a g , s . X I , 511.

36 E . W e r m k e , - B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n f ü r d i e J a h r e 2939— 2970, B o n n - G o d e s b e r g (1974), V e r l a g W i s s e n s c h a f t l i c h e s A r c h i v , s. X V , 1153.

23 089 p o zy cji i — ja k a u to r p isze w p rzed m o w ie — z o stał „n a now o ułożony i pom nożony liczn y m i u z u p e łn ie n ia m i” . W p raw d zie ow e 5 części m ia ły w su ­ m ie 23 058 ty tu łó w , w ięc ró żn ica n a korzy ść now ego to m u w ynosi zaled w ie 31 ty tu łó w , m u sim y je d n a k w ierzy ć au to ro w i, że sk o ro w łączy ł sp o ro n ow ych po zycji, to m u siał ró w n ież do k o n ać p ew n ej se le k c ji m ate ria łó w . N ie ste ty n ie z o stały n ią o b ję te p o zy cje z o k re su w o jn y , odn o szące się do o k ręg ó w w łączo­ n y c h do R zeszy, k tó re n ie m ają n ic w spó ln eg o z h is to rią P o m o rza W schod­ n ieg o . N ow y a k c e n t re w izjo n isty cz n y z n ala zł się tu w d ziale h isto ry czn y m , g d zie w o sta tn im ro zd ziale, do ty czący m la t 1945— 1970 w p ro w ad zo n o n ag łó w ­ k i: 1. D as p o ln isch v e r w a lte te G eb iet (te ry to riu m z arz ą d z a n e p rz ez P o lsk ę) i 2. Das so w je tisc h v e r w a lte te G eb iet (te ry to riu m zarząd zan e p rzez S o w iety ).

B ib lio g ra fia ta s ta ła się p rzed m io tem g ru n to w n e j a z arazem dość k ry ty c z ­ n e j re c e n z ji H e n ry k a B a ra n o w sk ie g o 37, a u to ra b ieżą ce j B ib lio g ra fii h isto rii

P om orza W sch o d n ieg o i Z a ch o d n ieg o oraz k ra jó w reg io n u B a łty k u , k tó re j

ro c zn ik 1975 u k a z a ł się o sta tn io w zeszycie 2 to m u 42 „Z ap isek H isto ry c zn y c h ” . U w agi k ry ty c z n e d o ty czą zaró w n o u k ła d u i se lek c ji, ja k i o p isu p o zy cji o raz in d ek su . R ecen zen t p o d w aży ł po w szech n ie d o tą d z ac h w alan ą p re cy z ję i p rz e j­ rz y sto ść u k ła d u te j b ib lio g ra fii, dow odząc p rz y k ład o w o , że p rz y zb y t sk ąp y m sto so w an iu o d sy łaczy w iążący ch poszczególne d z ia ły i ro z d ziały m a te ria łó w z z a k re su szk o ln ictw a trz e b a szu k ać n iem a l w cały m to m ie. P o d o b n ie u w aża za a n ach ro n izm u m ieszczan ie n a sam ym koń cu b ib lio g ra fii d ziału : H isto ria

lu d n o ści, w k tó ry m z n a jd u ją się ta k ie ro z d ziały ja k S ta n lu d n o ści i ru c h y lu d n o ścio w e; P oszczeg ó ln e naro d o w o ści; H isto ria o sa d n ictw a a tak ż e m a te ria ły

b io g rafic zn e d o ty czące ro d ó w i osób. T ym czasem w p oszczególnych ro z d zia ­ ła c h h isto ry czn eg o d z ia łu w y stę p u ją ta k ż e p o d ro zd ziały : L u d n o ść i o sa d n ictw o w ięc tam n a le ż ało b y w łączy ć c ałą część o gólną d z ia łu 11 a zo staw ić w n im ty lk o sam ą b io b ib lio g rafię .

O cen iając se lek c ję k ry ty k u je re c e n z e n t n a d m ie rn y lib e ra liz m w sto su n k u do n iem ieck o języ czn y ch p o zy cji (u w zg lęd n ia się n a w e t a rty k u ły z en cy k lo ­ p ed ii!) a p o m ija n ie w ie lu p o lsk ich ty tu łó w n a w e t w ted y , k ied y w m oich r e ­ cen zjach z p o p rzed n ich to m ó w 38 p o d ałem ich szczegółow e o pisy. N a to m ia st z n a la z ły się w n ie j n ie zap o w ied zian e a n i w ty tu le , a n i w p rzed m o w ie dość liczn e n a w e t u z u p ełn ien ia , tak ż e p o lsk ie do o k re su sp rzed 1929 ro k u , k tó re d la p o rz ą d k u n a le ż ało b y u m ieścić w o sobnym d o d a tk u n a k o ń cu . K ry ty k u je ró w ­ n ież (n ie on p ierw szy !) p o m ija n ie re c e n z ji p ra c, a u w z g lęd n ia n ie ty lk o ty c h n ielicz n y c h , k tó re p o sia d a ją w ła sn e ty tu ły . W reszcie p o stu lu je konieczność d o d aw an ia do b ib lio g ra fii sk o ro w id zó w osób i m iejscow ości, gdyż zaró w n o in d ek s a u to ró w , ja k i sam ty lk o u k ła d te ry to ria ln y w ed łu g m iejsco w o ści je s t n iew y starc za jąc y .

„ B ib lio g rafie — p isze w zak o ń czen iu re c e n z ji — n in ie jsz a p o d o b n ie ja k i o b ie p o p rz ed n ie, sta n o w ią d la każd eg o h isto ry k a , z ajm u jąceg o się d z ie jam i P o m o rza W schodniego — m im o ich u s te re k — n iezb ęd n e i n ad zw y czaj poży­ teczn e źró d ło in fo rm a c ji, k tó reg o o d p o w ied n ik a p o lsk ieg o d o tąd jeszcze n ie p o siad am y ” .

37 Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t . 41, 1976, z . 3, s s . 193— 196.

38 B i b l i o g r a f i e z a l a t a 1939—1951 i 1952— 1956 o m ó w i ł e m w „ R o c z n i k u O l s z t y ń s k i m ” , t . 3, 1960 ( d r ù k : 1961), s s . 259— 262 i w „ Z a p i s k a c h H i s t o r y c z n y c h ” , t . 25, 1960, z . 3/4, s s . 165— 166.

Ernesta W e r m k e g o o p u s vitae 4 9 5

W 1977 ro k u u k a z a ł się w y b ó r (ja k słu szn ie go te ra z n azw ano) b ib lio g ra fii h is to rii P ru s W schodnich i Z ach o d n ich za ro k 1975 w o p ra co w an iu d r. B e m - h a rta J ä h n ig a 30. C zy n ow y a u to r w p ro w ad zi ta k ja k w ty tu le ró w n ież z asad ­ n icze zm ian y w u k ład z ie, se le k c ji e tc . te j b ib lio g ra fii w je j p e łn ie jsz e j po­ sta c i — po k aże przy szło ść.

39 B . J ä h n i g , A u s w a h l b i b l i o g r a p h i e z u r G e s c h i c h t e v o n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n 1975, Z e i t ­ s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , J g . 26, 1977, H . 1, s s . 156— 172.