Sikorski, Jerzy
Jubileusz Profesora Mariana Biskupa
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 3-7
JUBILEUSZ PROFESORA MARIANA BISKUPA
B ibliografia pub lik acji profesora M ariana B iskupa za lata 1949—1981 obejm uje 439 pozycji Ten zgoła bezp rzy k ład n y re z u lta t w yw ołuje k o n sta ta cję, iż w ciągu ow ych 32 la t ukazyw ało się co ro k u średnio 14 pub lik acji pod pisanych nazw iskiem M ariana Biskupa. Poniew aż zaś P ro feso r zn any jest ró w nocześnie ze sw ej ogrom nej aktyw ności na polu naukow o-organizacyjnym , chciałoby się zapytać: ja k to jest możliwe? P y ta n ie to zadano m u niedaw no. Odpow iedział krótko: „G łów ną treścią mojego życia jest codzienna p raca n a u kow a --- ” 2.
Ta „codzienna p ra c a ”, s k ru p u la tn y podział dnia — zn any bliższym i d al szym w spółpracow nikom — zapew ne w iele tłum aczą. Lecz trzeb a by pow ie dzieć więcej: jest to niew ątp liw ie tego ro d zaju pracowitość, k tó ra bierze się z pasji, a k tó rej tow arzyszą zarazem n ajn iezbędniejsze predyspozycje. O dk ry ł je u swego ucznia profesor K aro l Górski, k tó ry zw ykł później wspominać: „zaraz po w ojnie pojaw iły się n a U n iw ersytecie sam e talen ty ; jest to być m o że praw idłow ość, zrodzona z n adzw yczajnych okoliczności ■--- ” .
M arian B iskup b y ł trzecim m ag istra n te m oraz d rugim — po K azim ierzu Śląskim — d o k to ran tem p rofesora Górskiego na U n iw ersytecie M ikołaja Ko pern ik a w T oruniu. W m istrzu sw ym znalazł rzecznika koncepcji, iż głów nym zadaniem histo ry k ó w to ru ń sk ich w inno być bad an ie przeszłości ziem północ nej P o lski — w kontekście dziejów ty ch ziem w zlew isku B ałtyku. M istrz w cielał sw ą ideę w życie nie tylko w łasn y m i badaniam i, ale i poprzez bad an ia sw ych uczniów. Tą drogą więc poszedł M arian Biskup.
Rychło poszedł n ią samodzielnie. P ro b le m a ty k a Zw iązku P ru sk ieg o i w o j n y trzynasto letn iej, napoczęta przezeń w tam ty ch latach, zawiodła go k u roz p raw ie pt. Zje d n o cz e n ie P o m o r z a W s c h o d n ie g o z P o l s k ą w p o ło w ie X V w i e k u
(W arszawa 1959). Była to pierw sza w polskiej nauce historycznej synteza w y darzeń, k tó re doprow adziły do p rzyw rócenia jedności p aństw ow ej Polski z Pom orzem W schodnim. Pro feso r M arian M ałowist, k tó r y dał uprzednio pierw szą próbę analizy tego zagadnienia w aspekcie społeczno-gospodarczym i w y raził pogląd, że z rastan ie się gospodarcze ziem pom orskich z Polską m u siało w isto tn y sposób zaważyć na ten d en cjach zjednoczeniow ych — w itał z u znaniem re z u lta ty osiągnięte przez M ariana Biskupa: „Pogląd te n B iskup uzasadnia p rzy pom ocy m a te ria łu źródłow ego znacznie szerszego niż podany niegdyś przeze m n i e A u to r w y k o rzy stał obszerny m a te ria ł źródłow y po chodzący z archiw ów w G dańsku, T o ru n iu i W arszawie, d o tarł rów nież do arch iw u m Zakonu K rz y ż a c k ie g o ” 3. Do tego zaś przypom nieć w a rto cha
1 H . B a r a n o w s k i , B i b l i o g r a f i a p u b l i k a c j i p r o f . M a r i a n a B i s k u p a z a l a t a 1949— 1981. Za u d o s t ę p n i e n i e p r z y g o t o w a n e g o d o d r u k u m a s z y n o p i s u w y r a ż a m A u t o r o w i s ło w a n a le ż n e g o p o d z i ę k o w a n i a . 2 W a r m i a i M a z u r y , 1981, n r 4, ss. 4—5 ( w y w ia d T. W r ó b l e w s k i e j ) . 3 M. M a ło w is t, r e c . w : P r z e g l ą d H i s to r y c z n y , 1961, t. 52, ss. 372—374. KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1983, nr 1 (159)
ra k te ry sty cz n e stw ierdzenie M arzeny Pollaków ny: „Nowa p u b likacja M ariana Biskupa w y n ik a ze stałej, konsek w en tn ej rozbudow y jego w a rs z ta tu n au k o wego zorganizow anego w okół p ro b lem aty k i P om orza G dańskiego i W schod niego, czyli P r u s ” 4.
K w estia przeobrażeń w państw ie krzyżackim , prow adzących do zjedno czenia Pom orza W schodniego z Polską, pozostaw ała n a d al w k rę g u zain tere sow ań badaw czych Profesora, choć k rą g ów ju ż w ted y znacznie się poszerzył. K u lm inację ow ych z ain tereh o w ań stanow iło im ponujące w sw ych rozm iarach dzieło pt. T r z y n a s t o l e t n i a w o j n a z Z a k o n e m K r z y ż a c k i m 1454— 1466 (W arsza w a 1967). W ysiłek włożony w tę pracę spo tk ał się wówczas z ko m p eten tn ą oceną p rofesora S tan isław a H erbsta: „O trzym aliśm y jedno z rzadkich, p o d sta w ow ych dzieł, pow stałe w w ytężo n y m tru d zie pięciu lat, przygotow yw anych k ilk u n a stu latam i pub lik acji i p ra c edytorskich. S tąd pierw sza isto tn a cecha książki Biskupa: dojrzała pełność podstaw y m ateriało w ej, po raz pierw szy obejm ującej m ate ria ł a rch iw a ln y obu stro n walczących, przed e w szystkim niedostępnego dotychczas dla polskich badaczy arch iw u m królew ieckiego, a r chiw um zakonnego w W iedniu, a także m a te ria ły p ru sk ie i p o l s k i e P o d staw a dzieła nie ogranicza się do źródeł pisanych, ale uw zględnia po raz pierw szy niepub lik o w an y m a te ria ł k a r to g r a f ic z n y B ogactw u treści dzie ła, k tó reśm y otrzym ali, podnietom , k tó ry ch dostarcza dla rozw ażań n ad k a p i taln y m i zagadnieniam i h istorii w ojskow ej (i nie tylko w ojskow ej) odpow iada bogactwo op raw y ikonograficznej i karto g raficzn ej --- ”5.
Obydw ie w ym ienione prace przyniosły więc w y czerpującą analizę i do k u m en tację przełomow ego w dziejach Polski m om entu, jakim b y ł p o w ró t do jej g ranic ink o rp o ro w an y ch ziem prusko-pom orskich. P ro b le m a ty k a ta oraz to w arzyszące jej bad an ia szczegółowe n a d przeobrażeniam i społeczno-gospodar czymi P ru s K rzyżackich okresu 1310—1525 (kwestie pańszczyzny, podd ań stw a chłopów, ro zw oju gospodarki czynszowej, h a n d lu w iślanego a tak że zagadnie nia k u ltu r y m ate ria ln e j i um ysłow ej — a w ięc p rak ty czn ie całość procesu dziejowego tych ziem) znalazły n astęp n ie sw e podsum ow anie w odpow iednich rozdziałach syntezy podręcznikow ej H istoria P om orza (t. 1, cz. 1, 1969; t. 2, cz. 1, 1976).
R ów nolegle z p ro b lem aty k ą p a ń stw a krzyżackiego p ro w adził profesor B iskup bad an ia zw iązane z form o w an iem się społeczeństw a P r u s K rólew skich, z ich u stro jem stanow ym , ich rozw ojem gospodarczym — od in k o rp o rac ji aż po schyłek X V I wieku. Na czoło k ilk u jego opracow ań z tej dziedziny w y s u nęła się zdecydow anie publikacja P r u s y K r ó l e w s k i e w d r u g i e j po ł o w i e X V I w i e k u , przygotow ana w ra m a ch A t l a s u H i s t o r y c z n e g o P o l s k i (In sty tu t Historii PAN, W arszaw a 1961); obejm uje ona m ap y w ra z z obszernym k o m entarzem w odniesieniu do trzech w ojew ództw : chełmińskiego, m alborskiego i p o m or skiego. P u b lik acja dała p ełny obraz społeczeństw a i gospodarki w iejskiej pol skiego Pom orza doby O drodzenia; w y k o n an a w zasadzie przez jednego b a d a cza (przy w spółpracy z L u cjan em Kocem) — „im ponuje ogrom em p ra cy w ło żonej w jej zrealizow anie” — ja k o ty m pisano w recenzjach. — „W aga i z n a czenie ustaleń sp raw iają — czytam y dalej — że dzieło to jest nieodzow ną po zycją w bibliotece każdego badacza dziejów P o l s k i ” 6.
4 Jerzy Si kors ki
4 M. P o l l a k ó w n a , r e c . w : Z a p i s k i H i s to r y c z n e , 1961, t. 26, r. 4, ss. 150—154. 5 S. H e r b s t, r e c . w : K w a r t a l n i k H i s to r y c z n y , 1969, R . 76, ss. 189—191. 6 P . S z a f r a n , r e c . w : Z a p i s k i H i s to r y c z n e , 1963, t. 28, ss. 245—249.
Do w spom nianego zak resu przedsięw ziąć badaw czych P ro feso ra trze b a za liczyć też m o n u m e n taln ą edycję źródłow ą A k t a s t a n ó w P r u s K r ó l e w s k i c h . S ta now i ona k o n ty n u ację znanego w y d aw n ictw a F ra n z a T h u n erta, ale oparto ją na innych, doskonalszych zasadach edytorskich i pełniejszej podstaw ie źródło w ej ?. P u b lik acja ta uchodzi za jed n ą z najpow ażniejszych dla h isto rii stanów w E uropie środkow ej; w y razem tego było u h onorow anie profesora Biskupa członkostw am i M iędzynarodow ej K om isji Z grom adzeń S tan ow ych oraz K ró lew skiej K om isji W ydaw n ictw Ź ródłow ych w Sztokholm ie.
J e s t rzeczą zrozum iałą, iż ów zn ak o m ity znaw ca rozległej pro b lem aty k i P ru s K rólew skich X V i XVI w iek u poczuł się niejako w obowiązku, aby w p ew nym m om encie zająć się osobno życiem i dziełem M ikołaja K opernika. Okolicznością, k tó ra go do tego skłoniła, b yły przygotow ania do św iatow ych obchodów R oku K opernikow skiego (1973), w któ ry ch n a u k a polska z n a tu r y rzeczy w in n a była w sposób a k ty w n y zaznaczyć sw oje w łasne ko m p eten tn e uczestnictwo. I ta k n a zlecenie P A N przedsięw ziął profesor B iskup w latach 1968— 1973 szeroko zakro jo n e k w e ren d y w e w łaściw ych archiw ach k rajo w y ch i zagranicznych; przyniosły one w rezultacie o krągłą liczbę 20 publikacji. W śród nich na czołowym m iejscu postaw ić należy Regesta C o p e r n i c a n a (1973, także w e rsja angielska), uzn an e nie bez słuszności za czołowe osiągnięcie pol skiej k o p e rn ik an isty k i ostatniego okresu. Zasługą profesora Biskupa je s t nie tylko uporządkow anie i zw eryfik o w an ie całej spuścizny źródłow ej zw iązanej z postacią wielkiego astronom a, ale też odnalezienie i o publikow anie szeregu nieznanych, a w ty m też ten d en cy jn ie przem ilczanych przez nacjonalistyczny odłam n a u k i niem ieckiej rękopisów M ikołaja K opernika. Do ty ch ostatnich należą zwłaszcza bezcenne L o c a ti o n e s m a n s o r u m d e s e r t o r u m ( M i k o ł a j a K o p e r n i k a l o k a c j e ł a n ó w op uszczonych, Olsztyn 1970), dające św iadectw o polskości w si w arm iń sk iej w rejo n ie Olsztyna, a n a w et polskości sług tow arzyszących n a co dzień K opernikow i. In n y z rękopisów, znaleziony w zbiorach daw nego arch iw u m królew ieckiego, to L i s t k a p i t u ł y w a r m i ń s k i e j do k r ó l a Z y g m u n t a I n a p i s a n y w ła s n o r ę c z n i e p r ze z M i k o ł a j a K o p e r n i k a w O l s z t y n i e w 1520 r o k u
(publikacja w Olsztynie, 1970); w liście ty m astro n o m — w obliczu agresji krzyżackiej na W arm ię — daje w y raz postaw ie zgodnej z żyw otnym i in te re sam i p a ń stw a polskiego, k tórego czuł się w ie rn y m i oddanym obyw atelem . Te bezcenne odkrycia um ożliw iły now e ośw ietlenie działalności publicznej K opernika; szczególną p rz y ty m zasługą P ro feso ra było upow szechnienie owych osiągnięć badaw czych w odpow iednich publik acjach obcojęzycznych, a tak że bezpośrednio n a forum M iędzynarodow ego Zjazdu H isto ry k ó w N auki i A stronom ii w T o runiu w 1973 roku. Jego w ła sn y w k ład b adaw czy w dzie dzinie k o p e rn ik a n is ty k i przyniósł m u następ n ie w pełni zasłużone członkostwo organizacji A cadém ie In tern a tio n a le d ’H istoire des Sciences w P a ry ż u (1978). K o lejn y pion b a d ań stanow iła p ro b lem aty k a histo rii m ilita rn ej i politycz- n o -d y n astycznej Polski Jagiellonów od XV do początków XV I w ieku. Obok kilk u studiów dotyczących okresu G ru n w ald u i p o lityki d ynastycznej Ja g iel lonów (także w językach obcych) specjalne m iejsce w dorobku P rofeso ra zaj m u je w tym względzie tom 1 H i s t o r i i d y p l o m a c j i p o l s k i e j , k tórego b y ł r e d a k torem i w k tó ry m opracow ał zarazem kilk a szczegółowych rozdziałów d o ty czących l a t 1434—1466 i 1492—1505 (W arszawa, 1980).
J u b i l e u s z P r o f e s o r a M a r i a n a B i s k u p a 5
7 T o m y 1—3 (od 1955 r.) w y d a ł K . G ó r s k i p r z y w s p ó ł p r a c y M . B i s k u p a , t. 4 w y d a ł M. B is k u p p r z y w s p ó ł p r a c y K . G ó r s k ie g o , t. 5 w y d a ł M. B i s k u p , t. 6 w y d a l i M . B i s k u p i I r e n a J a - n o s z - B is k u p o w a .
6 Jerzy S i k or sk i
Podobnie od ręb n y zak res tem aty czn y w dorobku P rofeso ra wiąże się z h istorią m iast Pom orza, P ru s i K ujaw ; jest to k ilkanaście studiów n ad roz w ojem przestrzen n y m m iast jak i n a d w iększym i frag m e n ta m i ich dziejów. Zaliczymy tu rów nież obszerniejsze syntezy dla okresu średniow iecza zaw arte w pierw szym tomie H i s t o r i i G d a ń s k a (1978) i pierw szym tom ie D z i e j ó w I n o w r o c ł a w i a (1978). W ostatnim p rzy p ad k u chodzi rów nież o re d ak c ję całości i auto rstw o przedm ow y; po d k reślam y to specjalnie, poniew aż przedsięw zięciu tem u tow arzyszył szczególny se n ty m e n t a u to ra zw iązany z możliwością p rz y gotow ania tej m onografii dla jego rodzinnego m iasta: „ J e s t ona dla m nie — czytam y w P r z e d m o w i e — w pew nej m ierze spłaceniem długu wdzięczności za to wszystko, czego w młodości w m u rach jego doznałem i w yniosłem — na całe życie”.
W spom niano tu oczywiście ledw ie o n iektórych, naszym zdaniem n ajisto t niejszych przedsięw zięciach badaw czych oraz publik acjach profesora Biskupa, co nie oznacza, iż n a w e t o tych n ajw ażniejszych powiedziano wszystko, co n a leżałoby powiedzieć. Trzeba więc jeszcze dodać, iż w P raco w n i H istorii Pom o rza Wschodniego, k tó rą od 1958 ro k u k ieru je P ro fesor (Pracow nia jest kom ór k ą organizacyjną Z ak ładu H istorii P om orza w Insty tu cie H istorii PAN), od tegoż to ro k u prow adzone są pod jego kieru n k iem i re d ak c ją prace n a d słow nikiem historyczno-geograficznym Polski Północnej w średniowieczu; przygo tow ano tam dotychczas i opublikow ano S ł o w n i k h i s t o r y c z n o - g e o g r a j i c z n y zie m i c h e ł m i ń s k i e j w ś r e d n i o w i e c z u (1971), zaś na końcow ym etapie zn ajd u ją się prace n a d takim że słow nikiem dla Pom orza Gdańskiego.
W spomnieć przy n ajm n iej w y p adałoby o rozlicznych, stały ch obowiązkach re d ak cy jn y ch Profesora, k tó ry już ćw ierć w ieku k ieru je red ak cją toruńskich „Zapisków H istorycznych”, k tó ry był założycielem i re d ak to rem „Rocznika Elbląskiego”, redagow ał „Ziemię K u ja w sk ą ” i „Rocznik G rudziądzki”, a prze wodniczy radzie red ak c y jn e j „K om unikatów M azursko-W arm ińskich” (wszyst kie — org an y Polskiego T ow arzystw a Historycznego).
W ym ienione przedsięwzięcia wchodzą już w zakres obfitej działalności nau kow o-organizacyjnej p rofesora Biskupa. Jego niespożyta energia od w ielu la t zn ajd u je na ty m polu szczególne dla siebie ujście. Od 1965 ro k u pełni więc fun k cję se k reta rza generalnego T o w arzystw a N aukow ego w T o runiu i jako ta k i był też o rg an izatorem obchodów stulecia tego T ow arzystw a w 1975 roku; b y ł długoletnim w iceprezesem Z arządu Głównego P T H (1960—1973) oraz jego prezesem (1973—1978); od 1967 ro k u zasiada w K om itecie N auk H istorycznych PAN; jest ek sp ertem w K om isji P odręcznikow ej RFN i P R L oraz przew odni czącym stałej K om isji H istoryków NRD i PRL, jest członkiem Zespołu W spół działania PA N i T ow arzystw N aukow ych. J e s t członkiem pięciu różnych spe cjalistycznych stow arzyszeń nauk o w y ch za granicą, a jego k o n ta k ty na polu organizacji n a u k i i b a d ań n aukow ych obejm ują niem al w szystkie p aństw a stre fy bałtyckiej...
Cała ta nadzw yczajna aktyw ność profesora Biskupa pozw ala m u przecież znaleźć jeszcze sporo m iejsca na b ezpośrednie zw iązki z regionem W arm ii i Mazur. W najszerszej m ierze dotyczy to jego p a tro n a tu naukow ego n a d S ta cją N aukow ą P T H w Olsztynie, k tó ry objął w spuściźnie po niezapom nianym profesorze Stanisław ie Herbście. J e s t to p a tro n a t wysoko w Olsztynie doce n iany, z ty m bow iem w iąże się i p ro g ram n au k o w y S tacji i jej obsada k a d ro w a, i szereg różnorodnych działań, k tó re w y d ały już trw a łe owoce. Od la t k ilk u n a stu zasiada profesor B iskup w Radzie N aukow ej O środka B adań N au
kow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie, zaś h a rm o n ijn a w spółpraca obu w spom nianych in stytucji, skojarzonych ze sobą w ielom a różnym i działa niam i, w spólną siedzibą i w spólnym periodykiem naukow ym , jest też w n ie m ałej m ierze osobistą zasługą Profesora. Gdy tylko potrzeba, zn ajd u je on czas, b y zjawić się n a miejscu, w esprzeć sw ą życzliwą ra d ą m łodszych ad ep tów historii, a n a w e t zadbać skutecznie o p o praw ę ich w a ru n k ó w bytow ych. Tu — pod w pły w em p rofesora B iskupa — zrodziło się szereg in ic jaty w b a dawczych, z k tó ry ch n ajb ard ziej długofalow a i n ajb ard ziej pracochłonna zda je się mieć już swój n ied a lek i fin ał w postaci A t l a s u oraz S ł o w n i k a h i s t o r y c z - n o - g e o g ra fi c z n e g o ś r e d n i o w i e c z n e j W a r m i i .
Dzień Jub ileu szu 60 lecia u rodzin P ro feso ra jest więc szczególną okazją, by złożyć m u na ty ch łam ach w im ieniu olsztyńskiego środow iska h istorycz nego w y ra zy serdecznej wdzięczności i życzyć dalszych osiągnięć naukow ych.
J e r z y S i k o r s k i J u b i l e u s z P r o f e s o r a M a r i a n a B i s k u p a 7
