Motywy agonistyczne w pismach Cypriana z Kartaginy

Tadeusz Gacia

Motywy agonistyczne w pismach

Cypriana z Kartaginy

Kieleckie Studia Teologiczne 2, 201-212

M

C

K

Igrzyska i zaw ody sportowe, tak bardzo związane z codziennym życiem starożytnych, stanowiły dla literatury tam tego czasu - zarówno klasycznej, j ak i wczesnochrześcijanskiej - źródło różnorakich porów nań i odniesień1. Choć chrześcijanie nie m ogli brać udziału w tego rodzaju widow iskach, gdyż - ja k pouczał ich chociażby Tertulian - pow inni szukać przyjemności, gdzie indziej, gdyż m ają swoje w łasne „agony”2, to naw et w je g o pism ach m otyw agoni- styczny pojaw ia się często, zasadniczo tam , gdzie m ów i się o prześladow aniu i m ęczeństw ie i stanowi charakterystyczny dla tej tem atyki locus com m unis3.

Śladami Tertuliana z Kartaginy idzie św. Cyprian, późniejszy biskup tego miasta, młodszy od niego o więcej niż jedno pokolenie. Przedmiotem niniejsze­ go opracowania je st prezentacja m otyw ów agonistycznych w je g o pismach. Przeglądając je pod tym kątem staw iam y pytanie o funkcję tych m otyw ów w kontekście poruszanej przez Cypriana tematyki. W yselekcjonow ane teksty z pism C ypriana podzielone tu zostaną na kilka grup. Poszczególne tytuły sta­ now ią cytaty pochodzące z analizow anych tekstów.

1 Funkcję obrazów z agonistyki w literaturze klasycznej, zwłaszcza w dziełach filozoficznych, omawia G. Lomiento, tî|ç eóae[3eiaę h, »Vetera Christiano- rum”, 1 (1964), s. 113-128, por. także C. Noce, Il martirio. Testimonianza e spiritualité

neiprimisecoli, Roma 1987, s. 85-86, 192-193. W korzystaniu z odniesień do agoni­

styki prekursorami pisarzy wczesnochrześcijańskich byli autorzy pism judaistycznych epoki przedchrześcijańskiej; np. w IVKsiędze Machabejskiej motywy tego rodzaju powracają wiele razy i odnoszą się do męczonych za wiarę młodzieńców (9, 23; 11, 20, 17, 11-16). W pismach biblijnych najwięcej motywów agonistycznych spotykamy u św. Pawła: bieg na stadionie, zapasy sportowe i tym podobne obrazy ilustrują głoszenie Ewangelii, trud apostolski i zmaganie o prawdę; por. 1 Kor 9, 24-25 ; Flp 1, 27; 4, 3; 2 Tm 2, 3-5; 4, 6-7); także Hbr 10, 32. W literaturze wczesnochrześcijańskiej tego rodzaju motywy weszły na stałe jako topos przy podejmowaniu tematyki męczeństwa; por. Klemens Rzymski, Epistolae I ad Corinth. 5, 1; Epistolae IIa d Corinth. 7, 1-4; Ignacy Antiocheński, Epistula adPolycarpum 1, 3; 3, 1 oraz Pasterz Hermasa 69, 6.

2 Tertullianus, De spectaculis 29, 5, CCL 1, 251-252, PL 1, 660.

3 Por. na ten temat mój art. Agonistyka jako «topos» w pismach Tertuliana, VoxP 20 (2000), t. 38-39, s. 415-426.

1. Agon saecularis et agon sublimis

Termin agon - jeden z najczęstszych w śród m otyw ów agonistycznych - pojaw ia się są przede w szystkim w listach Cypriana. Jednym z głów nych ich tem atów je st m ęczeństwo, poniew aż C yprian pisał je podczas prześladow ań, a podczas niew ielu lat posługi biskupiej w K artaginie C yprian doświadczył ich kilku4.

W Liście 13 podejmującym problem lapsi5, Cyprian krytykuje tych, którzy zbyt spiesznie chcą wracać do K ościoła po sw oim upadku, gdy tym czasem podczas prześladowań wielu chrześcijan zostało w ypędzonych i pozbawionych majątku. Lapsi, którzy - w edług C ypriana - spieszą się zbytnio z pow rotem na łono K ościoła, pow inni zaczekać, aż do nastania pokoju. „Acies adhuc geritur et agon cotidie celebratur - pisze Cyprian”6. Agon je st tu jednoznacznie m e­ taforycznym określeniem zm agań, ja k ie chrześcijanie podejm ują podczas prześladowania.

W Liście 15 zw racając się do dw óch prezbiterów oraz do innych w y­ znaw ców przebyw ających w w ięzieniu, Cyprian w spom ina tych, którzy ju ż ponieśli m ęczeństw o i uśw iadam ia chrześcijan, że ich chwała je st równie w iel­ ka. Zw raca uw agę nagrom adzenie w kilku zdaniach term inów i obrazów ago­ nistycznych: certamen, pugnam gerere, corona, agon, praelium . A gonem je st tu cały czas pobytu chrześcijan w więzieniu, stanowiący przygotowanie do ostatecznego pójścia w ślady męczenników. A gon je st jeden, choć składa się z w ielu rozm aitych walk. Jest on - na w zór w idow isk znanych chrześcij anom - spectaculum , którem u przygląda się sam Bóg7.

M otyw agonu bardzo obszernie został rozw inięty przez C ypriana w L i­ ście 56. A utor listu buduje szeroką antytezę. Agon saecularis staje się tylko punktem wyj ścia do plastycznego ukazania innego, o wiele ważniej szego ago­ nu, nazw anego agon sublimis et magnus. N ajsilniejszy kontrast występuje jednak pom iędzy sform ułowaniami: imperatore praesente i praesente Deo. Podczas igrzysk organizowanych na tym świecie (term in agon saecularis m a w tej antytezie znaczenie raczej ex definitione pejoratywne) najw iększą chw ałą

4 V. Saxer, Cipriano di Cartagine, DPAC 1, 678-683.

5 Zwięzły przegląd myśli Cypriana na temat dramatu lapsi we współczesnym mu Kościele zarysowuje H. J. Vogt, Lapsi (la questione dei lapsi), DPAC 2, 1899-1901.

6 Cyprianus, Epistolae, 13, 2, PL 4, 261.

7 Cyprianus, Epistolae, 15, 3, PL 4, 267: „Sed et vestra non minor gloria, qui adhuc in certamine constituti et comitum gloriam secuturi, pugnam diu geritis, immotaque et inconcussa fide stabiles quotidie spectaculum Deo vestris virtutibus exhibeatis. Quo longior vestra pugna, hoc corona sublimior. Agon unus, sed multiplici praeliorum numerositate congestus”.

dla ich uczestników je st poklask ze strony tłumów, a jeszcze bardziej obecność imperatora. Inaczej je st w w ielkim agonie, w którym sam Bóg je st w idzem i napaw a się radością z rozgrywanego widowiska. N a w alczących patrzy Chry­ stus i patrzą aniołowie. Cyprian zw raca uw agę jedynie na ten aspekt zaw o­ dów, pom ijając inne, zwłaszcza trud walki, poniew aż chce ukazać przyszłym m ęczennikom w ielką chwałę, ja k a ich czeka i w ten sposób zachęcić ich do m ęczeństw a.

Ad agonem saecularem exercentur homines et parantur; et magnam gloriam com- putant honoris sui si illis, spectante populo et imperatore praesente, contigerit coronari. Ecce agon sublimis et magnus et coronae caelestis praemio gloriosus, ut spectet nos certantes Deus, et super eos, quo filios facere dignatus est oculos suos pandens, certaminis nostri spectaculo perfruatur. Praeliantes nos et fidei congressione pugnantes spectat Deus, spectant angeli eius, spectat et Christus. Quanta est gloriae dignitas et quanta felicitas praesente Deo congredi et Christi iudice coronari!8

Z m otyw em agonu sportowego łączy się m otyw agonu żołnierskiego. A by się o tym przekonać, w ystarczy w ym ienić same terminy, jakim i w kom ento­ w anym liście posługuje się autor: armare, agon, acies, castra, arma, tuta-

m entum , m unire, resistere, repugnare, induere, lorica, iaculum , m inae, calciare, scutum , inim icus, tegum entum , galea, signum , gladius, corona.

Cyprian usilnie zachęca sw oich współw yznawców, aby przygotow ali się do walki. W ykorzystuje znany tekst E f 6, 12-17 i rozw ija napotkane w n im obrazy, przetw arza je odnosząc do sytuacji, w której znajdują się adresaci jego listu. N aw iązuje do problem u lapsi; uważa, że ból z pow odu poprzedniego upadku powinien ich zachęcić do podjęcia obecnej w alki9. Zresztą każdy chrześcijanin m a się uzbroić do boju. W yposażony w duchow ą broń, ja k ą stanowi nienaru­ szona w iara i pełne pośw ięcenia m ęstwo, m a przyw dziać duchow ą zbroję na całe ciało - nogi, pierś, głowę, uszy, oczy, czoło, usta - i być gotowym do w alki10. Poszczególne elem enty tego rozbudow anego obrazu to charakte­

8 Cyprianus, Epistolae, 56, 8, PL 4, 355-356.

9 Tamże, 9, PL 4, 359: „Armemur, fratres dilectissimi, viribus totis et paremur ad agonem mente incorrupta, fide integra, virtute devota. Ad aciem quae nobis indicitur Dei castra procedant: armentur integri, ne perdat integer quod nuper stetit: armentur et lapsi, ut et lapsus recipiat quod amisit. Integros honor, lapsos dolor ad praelium provo- cet. Armari et praeparari nos beatus Paulus apostolus docet [...]”.

10 Tamże, 9, PL 4, 356-357: „Haec arma sumamus, his nos tutamentis spiritalibus et caelestibus muniamus, ut in die nequissimo, resistere diaboli minis et repugnare possimus. Induamus loricam iustitiae, ut contra inimici iacula munitum sit pectus et tutum. Calceati sint evangelico magisterio et armati pedes, ut cum serpens calcari

rystyczne dla tej tem atyki loci com m unes. Tekst C ypriana oddaje jed n ak z pew nością jego w ew nętrzne nastaw ienie w obliczu nadchodzącego agonu - prześladow ania i śmierci.

Szczególną uw agę trzeba pośw ięcić Listow i 8. Jest to bow iem pism o skierowane do chrześcijan przygotow ujących się na m ęczeństwo, a przeby­ w ających jeszcze w więzieniu. O brazy i m otyw y agonistyczne spotykam y tu szczególnie często. Tylko samo w yliczenie tego rodzaju term inów daje w y­ obrażenie o tem atyce listu i środkach wyrazu, jakim i posłużył się autor. Po je d ­ nym raz ie użyto następ u jący ch term inów : spectaculum , luctor, agm en,

castra, arm a, sacram entum ; dw a razy - pra eliu m , palm a; cztery razy - miles; pięć razy - acies; sześć razy - pugna lub pugnare; jedenaście razy - agon; dw anaście - corona lub coronare; czternaście razy - certam en.

M ęczeństw o to agon. W usta niejakiego M appalika, o którym znajduje­ m y w zm iankę w liście, Cyprian w kłada bow iem słowa: „Videbitis cras ago­ n em ” 11. P rz y w o łu je b ib lijn e cytaty, w k tó ry ch w y stę p u je te rm in agon, akom odując je i czyniąc środkiem argum entacji na potw ierdzenie wielkości agonu m ęczennika. W ten w łaśnie sposób w ykorzystuje łaciński przekład tekstu Iz 7, 13: „N on pusillum vobis certam en cum hom inibus, quoniam Deus praestat agonem ” oraz znane Pawłow e teksty z 1 K or 9, 9,24-25 oraz 2 Tm 4, 6-8. W m ęczeństw ie M appalika Cyprian widzi kolejne ogniw o łańcu­ cha wielkiego agonu zapowiedzianego przez proroka, dopełnionego przez Chry­ stusa i przez apostołów. D latego m ęczeństw o to agon caelestis - zm aganie wykraczające swoimi rozmiarami poza widzialną, fizyczną próbę, której zosta­ je poddany chrześcijanin12.

Warto zwrócić uw agę na to, że dw ukrotnie w om awianym liście term iny

agon oraz certamen w ystępują obok siebie: in agonis prom issi certam ine, in certamine agonis nostri. Pierw sze sform ułowanie odnosi się do m ęczeństw a

Mappalika, drugie - do przewidyw anego przez Cypriana m ęczeństw a adresa­ tów listu, z którym i on sam się utożsam ia, nazyw ając ich ostateczne zmaganie

agon n o ste r13.

a nobis et obteri coeperit, mordere et supplantare non possit. Portemur fortiter scutum fidei, quo protegente, quicquid iaculatur inimicus possit extingui. Accipiamus quoque ad tegumentum capitis galeam salutarem, ut muniantur aures, ne audiant edicta feralia; muniantur oculi, ne videant detestanda simulacra, muniatur frons, ut signum Dei inco- lume servetur, muniatur os, ut Dominum suum Christum victrix lingua fateatur. Arme­ mus et dexteram gladio spiritali, ut sacrificia funesta fortiter respuat, ut Eucharistiae memor, quae Domini corpus accepit, ipsum complectatur, postmodum a Domino sump- tura praemium caelestium coronanarum”.

11 Cyprianus, Epistolae, 8, PL 4, 247. 12 Por. tamże, PL 4, 247-248. 13 Tamże.

2. Spiritale et caeleste certamen

D rugim term inem stanow iącym narzędzie pozwalaj ące szukać m otyw ów agonistycznych, łączącym się w pism ach Cypriana również z tem atyką m arty- rologiczną, je st certamen. W spom nieliśm y nieco w yżej, iż w Liście 8 term in

certamen w ystępuje kilkanaście razy. Cyprian w różnoraki sposób zachęca

chrześcijan do w ytrwałości. Ich w yznaw anie w iary o tyle bardziej je st chw a­ lebne, o ile je st silniejsze podczas męki. G dy w zm aga się walka, rośnie chwała w alczących. Tortury, jakim poddaw ani są chrześcijanie, są coraz większym w ezw aniem do tego, aby m ocni i nieporuszeni stanęli w szyku bitewnym ; ich w alkę Cyprian nazyw a maxim i certaminis p raelium 14. N iektórzy z nich ju ż zdobyli wieniec, inni są ju ż blisko tego celu; w szyscy zaś, którzy idąc w chw a­ lebnym szyku (agmine glorioso) zostali zam knięci w więzieniu, są zachęcani do podjęcia zmagania:

[...] calore virtutis ad gerendum certamen animatos, sicut esse oportet in divinis castris milites Christi15.

Cyprian szuka coraz to now ych określeń tego w ielkiego zmagania: certamen

gloriosum , caeleste certamen, certamen Dei, certamen spiritale16. Sform u­

łow ania spiritale et caeleste certamen pojaw iają się jednak także w piśm ie

A dF ortunatum i oznaczają w alkę, do której Cyprian zachęca braci, żołnierzy

Chrystusa, w obliczu prześladow ań17. Warto zwrócić uw agę na powtórzone dw ukrotnie sform ułowanie dies certaminis, które w oczyw isty sposób stano­ w i m etaforę dnia m ęczeństwa: si certam inis vestri dies venerit, quod si ante

diem certam inis vestri18. D la porów anania Tertulian w kontekście tem atu

m ęczeństw a posłużył się m etaforą dies agonis19.

Pow iązanie term inu certamen z tem atem m ęczeństw a w idać w yraźnie w dziełku D e m ortalitate20, gdzie m ęczennicy zostali nazw ani innumerabilis

14 Por. tamże, PL 4, 246. 15 Tamże, PL 4, 246.

16 Cyprianus, Epistolae, 8, PL 4, 246.

17 Cyprianus, Ad Fortunatum de exhortatione martyrii, praef., PL 4, 651-652, CCL 3, 183: „Desiderasti, Fortunate carissime, ut quoniam praessurarum et persecutio- num pondus incumbit et in fine adque in consummatione mundi antichristi tempus infestum adpropinquare iam coepit, ad praeparandas et corroborandas fratrum mentes de divinis scripturis hortamenta conponerem quibus milites Christi ad spiritale et caele­ ste certamen animarem”.

18 Cyprianus, Epistolae, 8, PL 4, 249. 19 Tertullianus, Admartyras, 3, 4, PL 1, 624.

20 Por. M. Cytowska, H. Szelest, Literatura rzymska. Okres Cesarstwa. Autorzy

p o p u lu s ob c e rta m in is e t p a ssio n is victo ria m co ro n a tu s21. W D e bono patientiae term inem certamen Cyprian obejm uje prześladow anie i związane

z nimi w szelkiego rodzaju doświadczenia oraz męki: utratę majątku, więzienie, skucie łańcuchami, dzikie zwierzęta, krzyż i inne. W zmianka o w yciskaniu potu i znoszeniu trudu pozw ala widzieć w tym m iejscu naw iązanie do zawodów sportowych, choć jednocześnie w tym samym zdaniu pojaw ia się term inologia wojskowa: in acie stare, impugnare, hostis, pugna, colluctatio22.

Z podobną sytuacją spotykam y się w D e lapsis. G dy w eźm ie się pod uw agę treść tego pism a, nie dziwi fakt, że nie jeden raz pow raca w nim w ątek prześladowania i męczeństwa. W cytowanym niżej zdaniu słowo certare wplata się w m otyw w alki żołnierskiej :

Potest rogare talis et dicere: certare quidem fortiter volui et sacramenti mei memor devotionis ac fidei arma suscepi, sed me in congressione pugnantem cruciamenta varia et supplicia longa vicerunt23.

Zauważmy, że w tym zdaniu siedem term inów naw iązuje jakoś do tem atyki wojskowej: sacram entum , arma, congressio, pugnare, cruciamentum, sup­

plicium , vincere. N ajbliższy kontekst w skazuje na ścisłe pow iązanie tego ro ­

dzaju obrazow ania z krw aw ym prześladow aniem . N a jego opis (narratio wkom ponowane w tok argum entacji) składają się bardzo realistyczne elem en­ ty: surowy sędzia, biczowanie, bicie kijami, w yszukane rodzaje tortur, przypa­ lanie ogniem i tym podobne24. Porównanie je st zatem bardzo w yraźne - srogie prześladowanie, którem u poddany je st chrześcijanin, je st ja k w alka żołnierska. Choć duch je st niezm ordow any, ciało m oże ulec sile cierpienia. O statnia m yśl w peroratio pism a D e lapsis m ów i o m ożliw ości napraw ienia upadku. C yprian znów odw ołuje się do obrazu żołnierza, który pow raca na pole walki:

Repetet certamen suum miles, iterabit aciem, provocabit hostem et quidem factus ad proelium fortior per dolorem25.

21 Cyprianus, De mortalitate, 26, PL 4, 602.

22 Cyprianus, De bono patientiae, 12, PL 4, 630: „Sudatur enim quamdiu istic vivitur et laboratur, nec sudantibus et laborantibus possunt alia magis quam patientiae subvenire solacia: quae cum apta sint et necessaria in isto mundo uniuersis, tunc magis nobis, qui diabolo impugnante plus quatimur, qui in acie cotidie stantes invete- rati et exercitati hostis colluctationibus fatigamur, quibus praeter varias et adsiduas temptationum pugnas in persecutionum quoque certamine patrimonia relinquenda sunt, subeundus carcer, portandae catenae, animae impendendae, gladius, bestiae, ignes, cruces, omnia denique tormentorum ac poenarum genera [...]” .

23 Cyprianus, De lapsis, 13, PL 4, 476.

24 Tamże. Por. M. Zagórski, Warsztat retoryczny św. Cypriana na podstawie

pisma „De lapsis ", VoxP 21 (2001), t. 40-41, s. 196.

Zauw ażm y znów, że także tu w je d n y m zdaniu pojaw ia się kilka term inów naw iązujących do życia żołnierskiego; są to w yrazy certamen, acies, hostis,

praelium , ale także - provocare i fortis. Ten sam rodzaj obrazowania spoty­

kam y także w innych m iejscach w podobnym kontekście tem atycznym , choć obraz, który tu nas interesuje, nie zaw sze został w nich szerzej rozw inięty26.

3. Ipse luctatur in nobis

W dalszym ciągu pozostajem y w kręgu tem atyki m ęczeństwa, śledząc występow anie term inów zw iązanych z agonistyką. W kilku tekstach Cyprian podkreśla, że agon, w którym uczestniczą chrześcijanie, je st ja k widowisko

(spectaculum), które rozgryw a się w obecności samego Boga:

O quale illud fuit spectaculum Domino [...], quam Dei oculis sacramento et devo-tione militis eius acceptum27;

[ . ] spectaculum gloriosum praebuistis Deo28.

N a to w ielkie w idowisko składa się prześladowanie chrześcijan, więzienie, ich gotow ość na śmierć, sprzeciw w obec świata, a przede w szystkim opór sta­ w iany diabłu. Chrześcijanie, którzy wytrwali, są ja k śnieżnobiała kohorta żoł­ nierzy Chrystusa; nie w łożyli na swoje głow y w ieńców diabelskich, czekając na inny w ieniec29. W tej m ilitarnej wizj i chrześcijaństw a Cyprian zbliża się tu najbardziej do Tertuliana, zwłaszcza do niektórych fragm entów jego dziełka

A d martyras, gdzie kartagiński retor nie tylko męczeństwo, ale całe życie chrze­

ścijanina postrzegał i przedstaw iał jako w alkę30. O braz w ielkiego widow iska, na które z ogrom ną radością patrzy Bóg, patrzą aniołow ie i Chrystus, pow raca jeszcze w kilku innych tekstach:

[...] militate fortiter, domicate constanter, scientes vos sub oculis praesentis Domini dimicare31.

[...] ut spectet nos certantes Deus et super eos, quo filios facere dignatus est oculos suos pandens, certaminis nostri spectaculo perfruatur. Praeliantes nos et 26 Cyprianus, De ecclesiae catholicae unitate, 1, PL 4, 495: „Facilior cautio est ubi manifesta formido est, et ad certamen animus ante praestruitur, quando se adver- sarius confitetur” .

27 Cyprianus, Epistolae, 8, PL 4, 247. 28 Cyprianus, De lapsis, 2, PL 466. 29 Por. tamże.

30 Por. Tertullianus, Ad martyras, 3, 1-2, CCL 1, 5. Na temat terminów i porównań żołnierskich u Tertuliana por. A. Hamman, Militia, DPAC 2, 2247-2248.

fidei congressione pugnantes spectat Deus, spectant angeli eius, spectat et Chri­ stus. Quanta est gloriae dignitas et quanta felicitas praesente Deo congredi et Christi iudice coronari!32.

Christo spectante curramus33.

Bóg jednak nie je st tylko - jeśli tak w olno pow iedzieć - biernym obserw ato­ rem tego widowiska. N ie tylko przygląda się męczennikom , jakby byli jedynie Jego sługami, O n sam uczestniczy w ich walce. Chrystus z radością asystuje przy tym zmaganiu. Jest to także Jego certamen - pisze Cyprian w Liście 8. Chrystus sam w alczy w sw oich m ęczennikach i zaw sze w nich zwycięża, do­ dając im odwagi, otuchy i siły; w reszcie O n sam w ieńczy ich w nagrodę za odniesione zwycięstwo i sam jest w nich wieńczony. A naforycznie użyte quam (w cytowanym niżej tekście zaledwie dwukrotnie, choć w najbliższym kontek­ ście w ystępujące jeszcze cztery razy), uw ypukla nie tylko retoryczne, ale chy­ ba także em ocjonalne zaangażow anie autora:

Quam laetus illic Christus fuit! Quam libens in talibus servis suis et pugnavit, et vicit protector fidei (...). Certamini suo adfuit, praeliatores atque assertores sui nominis erexit, corooboravit, animavit. Et qui pro nobis mortem semel vicit, semper vincit in nobis34.

U dział Chrystusa w śmiertelnej w alce Jego w yznawców został najm oc­ niej podkreślony przez Cypriana w tekście, w którym m ow a je st o całkowitym utożsam ieniu się Chrystusa z męczennikami:

[...] et ipse luctatur in nobis, ipse congreditur, ipse in certamine agonis nostri et coronat pariter et coronatur35.

4. Agon iu stitiae et agon operis

Analizując pism a C ypriana pod kątem w ystępow ania w nich m otyw ów agonistycznych, obserwowaliśmy dotąd ich obecność na płaszczyźnie, ja k ą sta­ now i w szerokim sensie tem atyka m ęczeństw a (prześladowania, proces, w ię­ zienie, śmierć), w naturalny i oczyw isty sposób pozw alająca m u odwoływ ać się do obrazu agonów, uchodzących za charakterystyczny dla niej topos. M otyw y te pojaw iają się jednak u Cypriana także w innych kontekstach, tam, gdzie m ówi się o życiu chrześcijańskim wypełnionym dobrymi czynami.

32 Cyprianus, Epistolae, 56, 8, PL 4, 355-356. 33 Cyprianus, De opere et eleemosynis, 26, PL 4, 622. 34 Cyprianus, Epistolae, 8, PL 4, 247.

W zakończeniu, zresztą bardzo efektownym , dziełka D e opere et eleemo-

synis, którego pow stanie w iąże się ze straszliw ą zarazą w K artaginie w latach

251 -2 5 2 36, spotykam y dwa razy term in agon - z przydawkam i iustitiae oraz

operis. W cytow anych poniżej zdaniach agon oznacza - ja k trzeba sądzić

biorąc pod uw agę kontekst - życie chrześcijańskie. Cyprian zachęca bow iem w spółw yznaw ców do ofiarności podczas zarazy w Kartaginie. Łatw o zauw a­ żyć, że obrazy, jakie przywołuje, nie różnią się w ogóle od tych, którymi posłu­ giw ał się podejm ując tem at męczeństwa.

Ad hanc operum salutarium palmam libenter ac prompte certemus, omnes in ago­ ne iustitiae Deo et Christo spectante curramus et qui saeculo et mundo maiores esse iam coepimus cursum nostrum nulla saeculi et mundi cupiditate tardemus. Si expeditos, si celeres, si in hoc operis agone currentes dies nos vel redditionis vel persecutionis invenerit, nusquam Dominus meritis nostris ad praemium deerit, in pace vincentibus coronam candidam pro operibus dabit, in persecutione purpure- am pro passione geminabit37.

A utor m ów i - ja k w idzim y - o zm aganiu się o palm ę dobrych czynów (certe­

mus), o biegu w zaw odach (curramus), o tym , że Chrystus patrzy na bieg

swoich zawodników, gotów uw ieńczyć zwycięzców. Trzeba przyznać jednak, że i tu w ezw aniu do pełnienia dobrych czynów tow arzyszy m yśl o prześlado­ w aniu, które w czasach Cypriana stoi jako sytuacja zawsze realna. W czasie pokoju zw ycięzcy agonów otrzym ują w nagrodę za dobre czyny wieniec biały, za m ęczeństw o zaś w ieniec purpurow y - konkluduje tę m yśl i całe dzieło Cyprian.

O prócz term inów agon i certamen innym term inem odsyłającym czytel­ nika pism C ypriana do tem atyki agonistycznej je st m unus, określenie które w klasycznej łacinie oznaczało m.in. igrzyska, zawody gladiatorskie. W D e spec-

taculis Tertulian tłumaczy, dlaczego w alki gladiatorskie nazyw ane są munera,

w yw odząc ich genezę z obrzędów odpraw ianych pierw otnie ku czci zm ar­ łych38. Interesujące je st to, że jeżeli u niektórych pisarzy w czesnochrześcijań­ skich m unera w m etaforycznym znaczeniu to jak b y igrzyska czy zaw ody gladiatorskie męczenników, Cyprian łączy term in munus ze świadczeniem ja ł­ m użny i przyszłą nagrodą za to w niebie, gdzie sam Chrystus ogląda z aniołami w ielkie spectaculum , w którym u czestniczą chrześcijanie. Przyw oływ ane w kontekście m artyrologicznym obrazy z agonistyki - tutaj takie, jak: w ysta­ w ianie igrzysk, ich przepych, aplauz tłumu, kw adryga i im podobne - występu­ j ą w zupełnie innym kontekście. Cyprian nawiązuj e do zawodów w amfiteatrze,

36 Por. M. Cytowska, H. Szelest, Literatura rzymska..., dz. cyt., s. 72-73. 37 Cyprianus, De opere et eleemosynis, 26, PL 4, 622.

aby pow iedzieć czytelnikow i, że - jeżeli tak one w yglądają - to o ileż w spa­ nialsze je st to widowisko, które ogląda Bóg, Chrystus, aniołowie i w którym nagrodą je st życie w ieczne.

Quale munus est, fratres carissimi, cuius editio Deo spectante celebratur! Si in gentilium munere grande et gloriosum videtur proconsules vel imperatores habe­ re praesentes, et apparatus ac sumptus aput munerarios maior est ut possint placere maioribus, quanto inlustrior muneris et maior est gloria Deum et Christum spectatores habere, quanto istic et apparatus uberior et sumptus largior exhiben- dus est, ubi ad spectaculum conveniunt caelorum virtutes, conveniunt angeli omnes, ubi munerario non quadriga vel consulatus petitur, sed vita aeterna pra- estatur, nec captatur inanis et temporarius favor vulgi, sed perpetuum praemium regni caelestis accipitur39.

Cytowany fragm ent występuje w toku argum entacji na tem at w artości ja ł­ m użny ofiarowanej potrzebującym . M unus zatem to pełnienie dobrych czy­ nów, czego świadkiem je st sam Bóg. D la osiągnięcia większego efektu autor - posługując się rozbudow aną w w ielką figurę ironią, a ściślej sarkazm em - wprowadza postać diabła, który przem awia do Chrystusa naigrawając się z N ie­ go i chełpi się tym, że jego własne munera, czyli igrzyska, są w ystawne i kosz­ towne; nie karm i się n a nich głodnych, nie pom aga biednym, a lud m im o to dom aga się ich w ystawienia. D iabeł prowokuje Chrystusa, aby jego munera-

rii (tym term inem , którym określano urządzających igrzyska, nazw ani są tu

bogaci chrześcijanie) także w ystawili munus, rozdając swoje m ajątki ubogim. Siła zamierzonej przez C ypriana argum entacji polega w tym fragm encie na antytetycznym zestaw ieniu tych dw óch znaczeń term inu munus włączonych w sarkastyczne przem ów ienie diabła:

[...] et munera mihi quam pretiosa, quam grandia, quam nimio et longo labore quaesita, sumptuosissimis apparatibus comparant, rebus suis vel obligatis in muneris comparatione venditis [...]. Tuos tales, munerarios, o Christe, demon- stra, illos divites, illos copiosis opibus affluentes, an in Ecclesia praesidente et spectante te eiusmoddi munus edant [ . ] 40.

5. Oportet luctari semper

W ostatnim punkcie należy odnotow ać jeszcze inne term iny posiadające konotację z agonistyką, których Cyprian używ a w swoich pismach. Spotkać je m ożna w miejscach, gdzie m ow a je st o wielorakiej walce, ja k ą człowiek toczy w swoim życiu duchowym.

39 Cyprianus, De opere et eleemosynis, 21, PL 4, 617-618. 40 Tamże, 22, PL 4, 618.

W D e mortalitate, dziełku, pow stałym podobnie ja k D e opere et eleemo-

synis w czasie zarazy w Kartaginie41, Cyprian, chcąc pom óc swoim w spół­

w yznawcom w chrześcijańskim zrozum ieniu dośw iadczenia dotykającego ich samych i bardzo wielu ich bliskich, szuka argumentów, które świadczyłyby o zni­ komej w artości życia doczesnego, o tym, że je st one w ypełnione licznym i tru­ dam i i że lepiej je s t odejść z tego św iata do Chrystusa. W takim w łaśnie kontekście pojaw ia się często m otyw walki, któ rą naznaczone je st to życie. Różne jej form y Cyprian określa z reguły term inam i zw iązanym i z czasowni­ kiem luctari. Jest to zatem pugna adversus diabolum czy luctatio - w alka toczona codziennie przeciwko chciwości, nieskrom ności, różnym przywarom, światow ym przynętom 42. To samo podkreśla niew iele dalej:

[...] Christianus [...] sciet plus sibi quam ceteris in saeculo laborandum, cui magis sit cum diaboli impugnatione luctandum43.

Te same term iny spotykam y w dziełku D e bono patientiae, gdzie jednak służą one zobrazowaniu walki, ja k ą człowiek musi prowadzić ze słabością i kru­ chością w łasnego ciała, a do tej w alki potrzebna je st w łaśnie cierpliwość:

[...] oportet in hac fragilitate atque infrmitate corporea luctari semper et congredi, quae luctatio et congressio non nisi patientiae potest viribus sustineri44. Tego rodzaju w alka trw a całe życie. N ieco wcześniej w tym sam ym piśm ie Cyprian rozbudow uje bardziej plastycznie obraz tej walki, korzystając z te r­ m inologii związanej z agonistyką. M ów i o trudzie i pocie, który tow arzyszy człow iekow i całe życie, o atakach diabła, o codziennej gotow ości do walki:

sudatur, laboratur, diabolo impugnante, in acie cotidie stantes, hostis col- luctatione, variae et adsiduae temptationum pugnae (m ów iliśm y o tym wyżej

w paragrafie drugim)45. Po wyliczeniu tych elem entów walki autor przechodzi znów do w alki podczas prześladow ania - persecutionum certamen i w ym ie­ nia w łaściw e dla niej próby46.

Według Cypriana, w człowieku trwa też walka pomiędzy ciałem a duchem; określona została ona term inam i colluctatio i congressio. W dziełku D e do­

minica oratione Cyprian idzie za św. Paw łem pow tarzając jego naukę na ten

tem at, choć bez jakichś szerszych jej eksplikacji47. Całe życie chrześcijanina

41 Por. przyp. 20.

42 Cyprianus, De mortalitate, 4, PL 4, 585. 43 Tamże, 9, PL 4, 587-588.

44 Cyprianus, De bono patientiae, 17, PL 4, 633. 45 Tamże, 12, PL 4, 630.

46 Tamże.

zresztą Cyprian, ja k to w ynika z D e zelo et livore, postrzega w kategoriach swego rodzaju agonu. Stale znajdujem y się pod oczam i Boga, który na nas patrzy i osądza nas, a życie człow ieka to bieg (curriculum )48.

* * *

W podsum ow aniu należy stwierdzić, że m otyw y agonistyczne pojaw iają się w w ielu miej scach tw órczości św. Cypriana. Podobnie ja k u Tertuliana ich w iększość w ystępuje w kontekście tem atu prześladow ania i męczeństwa. Ter­ miny, które pow racają najczęściej, to agon i certamen. Trzeba tu w ym ienić następujące pism a Cypriana: Listy 8, 13, 15, D e lapsis, A d Fortunatum de

exhortatione martyrii. O kreślenia zw iązane z agonistyką służą Cyprianowi

także dla zilustrow ania życia chrześcijańskiego w ogóle, zw łaszcza życia du­ chowego, w ewnętrznej walki pom iędzy ludzkim ciałem a duszą. Najczęściej są to term iny typu: luctari, luctatio i pochodne. M otyw y agonistyczne przej­ m ują tu funkcję, ja k ą pełniły u autorów klasycznych piszących o ćw iczeniu się w cnocie i drodze do doskonałości, choćby u Seneki czy Epikteta. W ystępują one w pism ach: D e dom inica oratione, D e zelo et livore, D e mortalitate,

D e bono patientiae. W reszcie należy odnotow ać interesujące zastosowanie

obrazów z agonistyki w dziele D e opere et eleemosynis. Dobroczynność i da­ wanie j ałmużny, do której autor bardzo m ocno w zyw a m ieszkańców Kartaginy podczas panującej w m ieście zarazy, to praw dziwe chrześcijańskie igrzyska -

agon iustiiae et agon operis, chrześcijańskie m unera, w idow isko - specta- culum, na które z radością patrzy Bóg pragnąc uw ieńczyć jego uczestników.