Cieślak, Tadeusz
Nowe materiały o Ignacym Krasickim
i jego sekretarzu
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 664-666
którego skierowano Joachim a von Alvenslebena, a szczególnie brak notatki o dalszych losach Ludolfa von Alvenslebena (wydanego władzom polskim?), którego znamy z wielu zarządzeń antypolskich (nie tylko w związku z krw aw ą niedzielą w Bydgoszczy) oraz z działalności jak o zwierzchnika policji byd goskiej, itd. W artoby tej postaci poświęcić więcej uwagi, gdyż niewiele ma sobie równych wśród katów hitlerowskich. N astępne dwie prace wzajem nie się uzupełniają. P raca Stanisław a P o t o c k i e g o (Przyczynek do dziejów spół
dzielczości niem ieckiej na Pomorzu G dańskim w latach 1920—1939) porusza
zagadnienie szersze, szkicując główne cechy charakterystyczne i etapy rozwo jowe spółdzielczości niemieckiej na Pomorzu. N atom iast Tadeusz K o w a l a k zajm uje się ściśle Grudziądzem, jako kierowniczym ośrodkiem spółdzielczości niemieckiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1920—1939, przedstaw iając bardzo interesujące liczby i odsłaniając skomplikowane powiązania zakulisowe. Obydwie prace — Potockiego i K ow alaka — zw racają uwagę na bardzo cie kaw y odcinek zmagań narodowościowych, łączący się z eksploatacją ekono miczną, a równocześnie ilu stru jący nadużywanie szyldu spółdzielczości w w a runkach kapitalizm u. Problemem budowy w ładzy ludow ej z perspektyw y działalności P olskiej P artii Socjalistycznej w Grudziądzu (1945—1948) z a j m uje się w swoim artykule Ja n C h a m o t, zapełniając wstępnie istotną lukę w naszej historiografii. Autor określa artykuł jak o pracę m ateriałową, opartą głównie na m iejscow ej prasie, ale zaw iera ona bardzo wartościowe inform acje 0 powiększaniu się grupy zwolenników jednolitego frontu i o tarciach w e wnętrznych. Ostatnią pozycją w dziale artykułów jest praca Czesław a P i e- t r u c i e n i a , poświęcona opisowi geograficznem u zlewni rzeki M ątawy 1 przynosząca m asę inform acji o terenach, które mogłyby stać się zapleczem turystyczno-wypoczynkowym Grudziądza. Dział źródeł i m ateriałów spro wadza się do dwóch pozycji. Jedn ą jest kom unikat K rystyny P r z e w o ź n e j o pracach archeologicznych w okolicach Św iecia nad Wisłą w 1962 r., a drugą m ateriały Anny P e r l i ń s k i e j o sy tu acji m ieszkaniowej bezrobotnych G ru dziądza (1931—1935). Zamieszczone inform acje o grudziądzkim osiedlu bez robotnych „M aderze” są w strząsającą ilu stracją położenia w Polsce między wojennej dużej grupy ludności, której system kapitalistyczny nie mógł zapew nić naw et n ajbardziej elementarnych warunków życia.
W dziale sylw etek ludzi regionu Henryk B u g a 1 s к i przypomina zasłużo nego pedagoga, dyrektora gim nazjum w Chełmnie, Wojciecha Łożyńskiego (1808—1884). Recenzje om aw iają zasadniczo prace zajm ujące się regionem grudziądzkim. Bardzo ciekawie u jęta jest kronika oddająca różnorodność organizacji kulturalnych i naukowych Grudziądza. Oczywiście nie zachwyca doprowadzanie kroniki jedynie do końca 1963 r. i czytelnik chciałby otrzy mywać wiadomości bliższe dacie ukazania się „Rocznika”, ale zapewne istn ieją tu przyczyny niezależne od redakcji, a mianowicie wciąż zbyt długi proces produkcyjny książki.
Tadeusz C ieślak
NOWE M A TER IA ŁY O IGNACYM K R A SIC K IM I JE G O SEK R ETA R ZU
Archiwum Literackie, t. 9, z. 2, M iscellanea z doby Oświecenia, Instytut
Badań Literackich Polskiej Akadem ii Nauk, Wrocław 1965, ss. 433, 5 nlb. W tomie IX, z. 2 Archiwum Literackiego wśród różnych m ateriałów z doby Oświecenia zn ajdu ją się interesujące prace o życiu Ignacego Krasickiego. Bolesław K u n i o r w artykule pt. Nowe przyczynki do biografii biskupa
Ignacego K rasickiego (ss. 22—45) do ustaleń Z. G o l i ń s k i e g o dołączył trzy
n-owe fragm enty z życia biskupa, a mianowicie o święceniach oraz o jego staraniach najpierw o biskupstw o warm ińskie, a następnie o arcybiskupstw o gnieźnieńskie. Staran ia te spowodowały przeprowadzenie tzw. procesu infor macyjnego, którego zadaniem było ustalenie k w alifikacji kandydata. K unior przedrukował dokumenty dotychczas nie publikowane, ja k m etrykę jego w yż szych święceń, teksty protokołów obydwu procesów inform acyjnych (o biskup stwo w arm ińskie i arcybiskupstw o gnieźnieńskie) oraz krótką decyzję papieża ,w spraw ie sam ego procesu. W szystkie teksty podano w języku łacińskim i polskim. Zainteresow any dziejam i Warmii wysunie na pewno sw oje zastrze żenia do tekstu, bo w ydaw ca opuścił część procesu dotyczącą stanu diecezji warm ińskiej i gnieźnieńskiej, a to przecież może przedstaw iać cenny m ateriał historyczny. N a szczęście pełne teksty w postaci m ikrofilm ów zn ajdują się w Bibliotece K atolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i można będzie do nich dotrzeć i ewentualnie w ykorzystać w druku. Część ogłoszona przez Kuniora zajm u je się studiam i teologicznymi K rasickiego oraz jego w aloram i moralnymi.
W tym samym tomie znajduje się artykuł Romana W o ł o s z y ń s k i e g o 0 K rasickim w zapiskach archiwum zam ku Leskiego (ss. 157—189). Zamek w Lesku był w łasnością bratanka Ignacego K rasickiego — K saw erego (1774— 1844), który założył specjalne archiwum, znajdu jące się obecnie w Wojewódz kim Archiwum Państwowym w Rzeszowie z siedzibą w Przem yślu. Wołoszyń- ski po krótkiej inform acji o założycielu archiwum zam ieszcza przedruki listów dotyczących osoby Ignacego lub wyszłe spod jego pióra. S ą to listy z lat 1772— 1801, nie wnoszące żadnych ważniejszych odkryć i zajm u jące się głównie sp ra wami rodzinnymi i życiem towarzyskim . W jednym z listów (z dn. 14 w rześnia 1789, K saw ery K rasicki do Antoniego Krasickiego) wymienione jest nazwisko księdza kanonika K aln assy , którym zajm u je się specjalnie trzeci artykuł w tym sam ym tom ie: Zbigniewa G o l i ń s k i e g o i M ieczysław a K l i m o w i c z a ,
Joachim a K aln assego tłum aczenia różne i w łasnej m yśli wiersze, ss. 106—156.
Joachim K aln assy nazywany był „praw ą ręką księdza B isk upa W arm iń skiego” ł. Urodził się w Barczew ie w pow. olsztyńskim w listopadzie 1742 r. jak o syn tam tejszego burgrabiego Zygmunta de C alnassy i K atarzyny z domu Strachow skiej. N auki pobierał w Barczew ie i Reszlu. Znalazłszy się w W ar szawie został K aln assy sekretarzem osobistym Ignacego K rasickiego, zyskując jego całkowite zaufanie. K rasicki zlecał mu najróżniejsze poufne spraw y, wierzył w jego lojalność i nigdy się na nim nie zawiódł. Wybór K aln assy ’ego na sekretarza w 1766 r. przez K rasickiego prawdopodobnie łączył się z planam i uzyskania biskupstw a w arm ińskiego i w ybrania W arm iaka, orientującego się w spraw ach regionu, który zresztą okazał się bardzo w artościowym w spółpra cownikiem. Przeszło trzydzieści lat trw ała w spółpraca m iędzy K rasickim a K aln assy ’m. Za swoim patronem w yjechał K aln assy około 1767 r. na Warmię 1 tam z nim pozostał aż do uzyskania przez K rasickiego arcybiskupstw a gnieź nieńskiego i w yjazdu w 1795 r. do Sk iern iew ic2. W 48 roku życia, ku zdumieniu w szystkich znajomych, został K aln assy księdzem i dzięki protekcji biskupa szybko aw ansow ał najpierw ja k o proboszcz w Kwiecow ie (luty 1790), Zamko- wie (czerwiec 1790 r.) i Lubom inie (październik 1790 r.). W 1792 r. otrzymał po bracie biskupa probostwo lidzbarskie, w 1796 r. kanonię, a w 1799 r. prałaturę i godność kustosza katedralnego. K aln assy znany był z zam iłowania do ogrod nictwa. Był też tłum aczem na język polski książeczki św. F ranciszka Salezego, którą wydał D. K. K an ter w Kw idzynie już po jego śm ierci. Z protokołów
1 Pod takim tytułem ogłosił artykuł o nim M. K u r p i e 1 w „Pam iętniku Literackim ” z 1907 r., ss. 492—500.
2 Z. G o l i ń s k i i M. K l i m o w i c z , ss. 110—111.
W arszawskiego Towarzystw a Przyjaciół N auk wiadomo, że przedstaw iał do oceny gram atykę języka greckiego oraz przekłady z Propercjusza, nie zyskując jednak pozytywnej oceny 3. Um arł 2 kwietnia 1802 r. we Fromborku. Pozosta wił po sobie wiele utworów poetyckich, których część ogłoszono obecnie w omawianym tomie „Archiwum Literackiego” 4. Nazwisko K aln assy ’ego wy stępuje jeszcze w historii „M onitora”, w związku z w ojażam i K rasickiego do W arszawy.
Jeden z autorów omawianych artykułów (Z. Goliński) od wielu lat głosi potrzebę zorganizowania specjalnego muzeum biograficznego w m iejscu w ielo letniego pobytu Ignacego K rasickiego, w Lidzbarku W armińskim. Grono zwo lenników tego projektu nieustannie pow iększa się i w szystko w skazuje na realność projektu, który wzbogaciłby poważnie ośrodki kulturalne regionu. Wyżej omówione prace są świadectwem żywego zainteresowania naszych historyków literatury m ateriałam i dotyczącymi życia w ielkiego pisarza i jego współpracowników, co na pewno ułatwiłoby stworzenie wspomnianego muzeum.
Tadeusz Cieślak
Spraw y polskie na konferencji pokojow ej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i m ateriały, t. 1. R edakcja zbioru — Rem igiusz B i e r z a n e k i Józef
K u k u ł k a ; opracowanie t. 1 — K arol L a p t e r , Rem igiusz B i e r z a n e k , T adeusz C i e ś l a k , Beniamin P e r e l m u t e r , P olski Instytut Spraw M iędzy narodowych, W arszawa 1965, ss. 463.
Pow stanie II Rzeczypospolitej i pierwsze lata je j istnienia są okresem, który wśród historyków polskich cieszy się niezmiennie dużym zainteresow a niem. Przyczyny, które ukształtow ały w arunki um ożliwiające odbudowę Państw a Polskiego, jego sy tu acja wewnętrzna i położenie międzynarodowe, a w szczególności kształtowanie się granic państwowych — to przedmiot wielu studiów historyków polskich. Po m onografiach L. G r o s f e l d a 1, H. J a b ł o ń s k i e g o 2, zbiorze studiów o problemie polsko-niemieckim w traktacie w ersal skim wydanym przez Instytut Z achodni3, ostatnio ukazał się obszerny pierw szy tom dokumentów i m ateriałów, poświęcony spraw om polskim na konferencji pokojow ej w Paryżu w 1919 r. Podział m ateriałów w poszczególnych tomach podporządkowano zasadzie problem ow o-terytorialnej. W pierw szym tomie zamieszczono m ateriały o spraw ach ogólnych oraz problemach pomorskich, gdańskich i w ielkopolskich na konferencji w ersalskiej. Te cztery grupy doku mentów i m ateriałów wyodrębniono w oddzielnych częściach, poprzedzonych każda oddzielnym krótkim, syntetycznym wstępem. W prowadzają one czytel nika w najw ażniejsze problemy związane z załączonymi dokumentami.
Ani w tom ie opublikowanym, ani też w przygotowywanych do druku nie wyodrębniono w osobnej części dokumentów i m ateriałów dotyczących pro blemów wschodniopruskich. Jednakże integralny związek spraw
wschodnio-3 Ibidem, ss. 11wschodnio-3—114.
4 Ibidem, ssi 114—154. N a zakończenie podano tekst negatyw nej opinii K om isji Tow arzystw a (Onufry Kopczyński, F. Dmochowski) o przekładach z Propercjusza.
1 L. G r o s f e l d , Polityka państw centralnych wobec spraw y polskiej
w latach pierw szej w ojny św iatow ej, W arszawa 1962.
2 H. J a b ł o ń s k i , Polityka P olskiej P artii Socjalistycznej w czasie wojny
1914— 1918, W arszawa 1958; tenże, N arodziny D rugiej Rzeczypospolitej 1918— 1919, W arszawa 1962.
3 Problem polsko-niem iecki w traktacie w ersalskim , praca zbiorowa pod redakcją J. P a j e w s k i e g o , Poznań 1963.
