Zygmunt Lietz
Przyczynek do pobytu powstańców
1863 r. na Warmii
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 97-101
M A T E R I A Ł Y
Z Y G M U N T L IE T Z
P R Z Y C Z Y N E K DO P O B Y T U PO W STAŃ CÓ W 1863 R. N A W ARM II
Rozbite p artie i oddziały pow stańcze chroniły się sporadycznie
na M azurach w iosną i latem 1863 г. !). L an d rat olsztyński G isev iu s
w ydał dnia 31 I 1863 r. p o dległym sobie w łodzom pow iatow ym ,
gm innym i żan d arm erii zarządzenie dotyczące kontroli Polaków
przy by w ający ch na teren pow iatu olsztyńskego. Z biegli pow stań cy
m ieli być poddani ścisłej kontroli obserw acji. P ow stań cy nie p o sia
d ają cy żadnych lub nie w y starcz ające le g ity m ac je m ieli być
zaopatrzen i w k a rty p o by tu ogran iczające ich sw obodne poruszanie
się. L an d rat w skazyw ał że „ d a le j istn ieje przypuszczenie, iż polscy
poddani k ilk ak ro tn ie próbow ali przekroczyć n asz okręg i że przez to
liczba istn iejących tu ta j polskich uciekinierów m ogłaby się po
w iększyć w sposób dla n as n iew skazany. N ie je st rów nież niem oż
liw e, chociaż je st to w n aszy m pow iecie w ątpliw e, aby tu te jsi
poddani narodow ości p o lsk iej poczuli się zobow iązani dołączyć do
polskich pow stań ców lub p rz y jść im w jak ikolw iek sposób
z pom ocą” 2).
Liczn y n apły w pow stańców do przygran icznych m iejscow ości
pow iatów m azu rskich i p o lsk iej części W arm ii zaniepokoił p rezy
denta prow in cji E ichm anna, k tó ry w oparciu o w łasn ą in stru k cję
z dnia 11 I 1854 r. i re stry k t m in isterialn y z dnia 17 IV 1863 r.
n akazyw ał, ab y „żad en m ieszkaniec prow in cji nie u krył u siebie
niem eldow anych polskich uciekinierów pod k arą 10 talaró w lub
14 dni a re sz tu ” . W zyw ał on lan dratów prow in cji do ścisłego prze
strzeg an ia tych zarządzeń 3). Z m ateriałów biblioteki P A N w K ó r
niku, zespołu ak t D ziałyńskich, w ynika, iż na W arm ii w ciągu
120 dni zim y 1863/64 przebyw ało 600 pow stańców z A ugustow skiego.
Do dnia 22 III 1864 r. onuściło W arm ię i M azury około 200 pow
stań ców 4). L a n d ra t szczycieński, baron von Sch rötter, ze sw ej stron y
zarządzeniem z dnia 27 I 1864 r. na m ocy kodeksu karnego (§ 115)
n akazał p o licji sw ego pow iatu w y sied lan ie pow stańców . P u n k tam i
przerzutu b y ły w sie Rozogi i O paleniec 5). Rów nież lan d rat nidzicki
b B a r b e r a G r o n i o w s k a , R ola P ru s W schodnich w p ow stan iu sty cz
n iow ym , K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie, nr 1 (67), O lsztyn 1960, s. 6.
2) A lien s) ein er K r e is- B la tt, nr 6, 7, F e b ru a r 186?., J.N . 859, s. 34. 3) O rte lsb u rg e r K r e is- B la tt, n r 1, 2, Ja n u a r 1864, s.l.
4) B a rb a r a G r o n i o w s k a , R o la P ru s W schodnich... i B ib lio te k a P A N w K ó rn ik u , P. 11, T. 19, N r 35, Ig n acy C zy ń sk i-R ad ziszew sk i k o m isarz pełnom ocny w o j. au g u sto w sk ie g o do (D ziałyń sk iego), N r 97 z 22 III 1864 r.
5) O rte lsb u rg e r K r e is- B la tt, N r 5, 30 I 1864, s. 19. '
w num erze 1 „ K re isb la ttu ” um ieścił zarządzenie zak azu jące p rze
trzym y w an ia pow stańców z P ło c k ie g o 6). W obw ieszczeniu z 30
m arca 1864 r. lan d rat nidzicki p isał, że „n a m ocy w yższych zarz ą
dzeń nie m ogą być w tu tejszy m pow iecie tolerow ani żadni P olacy,
k tórzy w ciągu roku przeszli gran ice; m a ją oni w ciągu trzech dni
udać się do sw ych m iejsc zam ieszkan ia lub zam eldow ać się u m nie
osobiście, gdzie zo staną p o d jęte dalsze k ro k i” . Po dzień 6 kw ietn ia
w szyscy m ieli zostać w ysiedlen i z pow iatu nidzickiego. O bcokra
jow cy m ieli dostarczyć sw e p ap iery w ciągu 24 godzin żan d arm erii 7).
B y li pow stań cy K sa w e ry G orczew ski, lat 32, Ju liu sz B isko, lat 22
urodzony w O strołęce, F ab ian Jan d zik , lat 30, urodzony w L a sk u
i P aw eł Ja g ie la k , lat 45, urodzony w Wólce, którzy m ieli się staw ić,
w edług listu gończego b u rm istrza B isku p ca R eszelskiego w punkcie
p rzejść granicznych w Rozogach, nie staw ili się tam i byli po szu
kiw ani przez ż a n d a rm e rię 8). W ładze pru sk ie zarządziły p rzesied
lenie niektórych pow stańców do pow iatów F ry d ląd , P ru sk a Iław a
i W elaw a. A dolf T rzciński i Jó z e f H anow ski, którzy m ieli udać
się do P ru sk ie j Iław y, gdyż w przeciw nym razie groziło im w y
siedlenie do K ró lestw a, poszukiw ani byli listem gończym z 12 k w iet
nia 1864 r . 9). P ow stan iec polski z M azow sza, L u d w ik G oldbeck,
który za przekroczenie kodeksu karnego § 115 został aresztow an y,
w czasie prow adzenia go do aresztu p o licyjn ego w Szczytn ie zbiegł
27 IV 1864 r. w nieznanym k ie r u n k u 10). P ow stan iec Jó z e f Sch ulz,
robotnik, urodzony w D ąbku, pow. M ław a, F ran ciszek Szczepkow ski
z Ja n o w a (pow. P rzasn y sz?) otrzy m ali n akaz udan ia się do pow iatu
fry dląd zk iego i zam eldow ania się w lan d ratu rze w D om now ie.
L an d rat nidzicki, listem gończym z 16 VI 1864 r., poszukiw ał byłych
p o w stań có w 11). P o lsk i pow staniec, ogrodnik, Jó z e f K a ro l T im m
alias Tim icki, lat 35, k tó ry schronił się w pow iecie olsztyńskim ,
otrzym ał 20 VI 1864 r. p aszpo rt do B ru k seli. Po k ilk u dniach
znalazł się on jed n ak w stan ie nerw ow ego w y czerpan ia u sw ych
poprzednich gospodarzy w B arczew ie. Po pew nym czasie opuścił
Barczew o
i
udał
się
w
nieznanym
kierunku.
P oszuk iw ała
go po licja i la n d ratu ra olszty ń sk a 12). W ym ieniony w liście gończym
lan d rata olsztyńskiego z 12 kw ietn ia 1864 r. czeladnik p iekarsk i
Jó z e f C iborski, lat 17, w ład ający język am i polskim i niem ieckim ,
k tó ry m iał udać się 1 kw ietn ia do pow iatu W elaw a, zatrudniony
został w T apiaw ie u p iekarza K la ffta , od którego zbiegł w n iezna
nym kierun k u w początkach sierp n ia 1864 r. P oszukiw ał go lan d rat
w elaw ski obw ieszczeniem z dnia 16 sierpn ia 1864 r. 13. S ą d pow ia
tow y w O lsztynie listem gończym z 26 w rześn ia 1863 r. poszukiw ał
fi) K r e is- B la tt des K ön iglich en P reu ssisch e n L a n d ra th sa m te s N eid en b u rg 1864.
7) K r e is- B la tt des K ö n igl. P reu ss. L a n d ra th sa m te s N eid en b u rg, nr 18, 30 IV 1864.
8) A lien ste in er K re is- B la tt, nr 17, 23 IV 1864 r. L is t gończy b u rm istrza B isk u p c a R e sze lsk ie g o z 13 IV 1864 r.
9) O rte lsb u rg e r K r e is- B la tt, nr 17, 23 IV 1864 r. L is t gończy z 12 IV 1864.
10) O rtelsb u rg er K re isb la tt, n r 19, 7 V 1864 i K r e is - B la tt K ö n igl. P reu ss. L a n d ra th sa m te s N eid en b u rg, nr 18, 30 IV 1864 oraz A lle n ste in er K re is- B la tt, nr 21, 7 V 1864 r., s. 131— 132.
n ) K r e is- B la tt K ön igl. P re u ss. L a n d ra th sa m te s N eid en b u rg , nr 25, 18 Ju n i 1864 r., s. 143.
12) A lle n ste in er K r e is- B la tt, n r 36, 13 A u g u st 1864.
13) A lle n ste in er K r e is- B la tt, nr 38, 27 A u g u st 1864, s. 222—223.
stu d en ta m edy cyn y L eo pold a R osiń skiego z Z ajączkow a w pow iecie
lubaw skim i stu d en ta historii Ja n a W ojciecha K ętrzy ń sk iego
z K ró lew ca 14).
J a k w ielu polskich pow stańców ukryw ało się na W armii,
św iadczy fakt, ze w dniu 27 kw ietn ia 1864 r. oddział p ru sk i
sk ład ający się z 60 ludzi przeprow adził w B arczew ie i okolicy
szczegółow ą rew izję. „R e w izja ta odbyw ała się w w ielu dom ach
w celu w y szu k iw an ia polskich pow stań ców ” — pisał „N ad -
w iślan in ” 15).
W olszty ń skim „K re isb la c ie ” zo stały w ydrukow ane w ykazy
pow stańców , przynoszące ciekaw e szczegóły o ich pobycie na
W arm ii. L an d rat olszty ń sk i w ym ien ia w ięc nazw iska pow stańców ,
p o dając jedn ocześnie m iejscow ości, gdzie się zatrzy m ali. O kazuje
się, że n ajw ięcej ich przebyw ało w B arczew ie i pobliskich w ioskach,
więc tam , gdzie niedługo po tym urządzono w spom nianą rew izję.
Z załączonych w ykazów w ynika, że część pow stańców opuściła
p o kryjo m u pow iat olsztyń sk i, a część została w ydalon a przez w ładze
p ruskie do K ró le stw a lub F ra n c ji i B elgii.
W n aw iasach podano w spółczesn ą n om en klaturę m iejscow ości.
O lsztyn, 16 IV 1864 r. A lien ste in er K re is- B la tt, 1864, nr 18, s. 109— I I I й ).
P O L N IS C H E F L Ü C H T L IN G E B E T R E F F E N D J.N . 1990
F olgen d e p oln isch e F lü ch tlin g e haben ihre A u fe n th alsso rte im d ie sse itigen K re ise heim lich v e rla sse n und sind b ish e r nicht zu erm itteln gew esen :
1. Jo h an n C ie ciersk i, an g em e ld et vom P fa r r e r v. G rzy m alla in Gr. K le e b e rg
2. A dolph K ozłow ski, (K le b ark W ielki).
3. R ochus G enczick, an g em e ld et vom G u tsb es. Z ie lask o w sk i a u f P irk
4. Jo zep h K n e ip o w sk i, (Pirki)
5. W incent W isch n iew ski, an gem . vom G u tsb es. P o sch m an n a u f K u tz
-6. A d am D om brow ski, born (Stu dzian ek ). '■
7. P e te r M isch k ow sk i, angem . vom G u tsb es. H em pel a u f G illau (G iław y).
8. W iktor G ad o sk i, an g em e ld et von P fa rr e r O siń ski in Gr. P u rd en
9. M ich ael K u tz m ie rsk i, (P urda).
10. A le k san d er R o m an o w sk i, angem . von K ü h n in Gr. L e m k en d o rf (Lam kow o). 11. Jo h an n K a tz m arc z ik , angem . vom B ielletzk i in Gr. C ron au (Kronow o).
14) A lien ste in er K r e is- B la tt, n r 44, 10 O k tober 1863. 15) B. G r o n i o w s к a, R o la P r u s W schodnich..., s. 41.
16) D ru kow an y p on iżej w y k az p oszu kiw an y ch p ow stań ców , którzy m ieszkali w p ow iecie o lszty ń sk im zam ieścił rów nież O rtelsb u rg er K re is- B la tt, n r 18, 30 A p ril 1864 r., s. 86—88 o raz K r e is - B la tt des K ön iglich en P reu ssisch e n L a n d ra th sa m te s N eid en b u rg , n r 6, 11 F e b ru a r 1865, s. 37.
12. Jo h an n Ja b io n sk i, an gem . vom M ü h len b esitzer F re u n d in N eu M ärtin
s-13. A nton K o sc h in sk i, d o rf (N ow e M arcinkow o).
14. A nton Scze rsk i, angem . vom B in g er in G r. B e rtu n g (B artąg ).
15. C arl S aw atz k i, an gem . vom G otzh eim in G r. B a rte lsd o rf (B arto łty W ielkie). 16. F e lix B a litz k i, angem . vom C zosn ow ski in G r. B a rte ls d o rf (B arto łty
W ielkie).
17. Jo h an n S ab u d czin sk i, angem . vom G otzh eim in G r. L esch n o (Leszno). 18. F ran z C hn ielew ski, angem . vom W asch u lew sk i in N eu M e rtin sd o rf (Nowe
M arcinkow o).
19. K a ro lu s K ró lik o w sk i, angem . vom G u tsb es. W ölki in S c h illam ü h le (Siła). 20. Jo h an n R o gow ski, angem . vom D r S o n n tag in A llen stein (O lsztyn). 21. E d u ard R o w n atzki, angem . vom B e sitz e r N o rd alm in Sk aib o tte n (S k ajb o ty ). 22. Ju liu s K o w n atzk i, angem . vom Z atrie b in W arten b u rg (B arczew o). 24. A nton W ylz,
angem . vom Ig n atz C ieczersk i, d aselb st. 23. Jó z e f M arcznzin,
25. Jó z e f B o rk o w sk i,
angem . vom F ra n z T esch n er d a se lb st 26. Jó z e f Soch ow sk i,
27. P e te r B a ld ig a , angem . vom G rab o w sk i d ase lb st. 28. C arl P iase tzk i, angem . vom F o rm an sk i d aselb st. 29. Jo h . O stro w sk i, angem . vom Ju lia n v. L a g im a d aselb st. 30. P a sc h a lis G lad y sk i, angem . vom K retsch m an n d aselb st. 31. M ath eu s K o sze le w sk i, angem . vom L isc h e w sk i d ase lb st. 32. F erd in an d C zib u lsk i, angem . vom Ja tz k o w sk i d aselb st.
33. F ra n z S a k rz e w sk i, '
angem . vom W alentin B lu m d aselb st. 34. T h om as B a ld ig a ,
35. J a n Sch im an sk i, angem . vom W olhlgem uth in W arten burg. 36. A nton S zem ien ski, angem . vom E rd m an sk i d aselb st. 37. F ran z K o w alczik , an gem . vom L o u is M ü ller d aselb st. 38. F ra n z M aczew ski,
39. Jo h an H aru sch ew itz, angem . vom F reu n d d aselb st. 40. M ich ael C hniel,
41. S ta n isła u s P are m b a, angem . vom K o lan o w sk i in R eu sch h agen (R u szajny). 42. H ypolit L ip o w sk i, angem . vom L ie d tk e d aselb st.
A u sgew iesen sin d fe rn e r:
1. L u d w ig W roslaw sk i nach F ran k re ic h , am 11. D ezem ber pr. 2. Jo h an n Z ask o w sk i, dito.
3. A le k san d er M ań k ow ski n ach Polen. 4. Ig n atz G rotm an n , dito.., am 26 J a n u a r C. 5. W lad islau s S ta n ik o w sk i, dito.
6. C arl Sch w arz, dito.
7. Jo se p h K w asn o d ro w sk i, dito.
8. Isid o r O stro w sk i nach P olen am 28 Ja n u a r C. 9. N ik o lau s Id liń sk i nach P olen am M ärz C.
10. T h eopil S tu c zin sk i nach B e lgie n , am 12. M ärz C. 11. Ja k o b K o h le r, dito., am 12. M ärz C.
12. M ich ael C on rad n ach dem K re ise Pr. E y lau (P ru sk a Iław a) am 17. M arz C. 13. A dolph T rzciń sk i, dito., am 19 M ärz C.
14. Jo se p h H an n ow sk i, n ach dem K re ise P r. E y lau (P ru sk a Iław a) am 19. M ärz C.
15. Jo se p h C zyb o row sk i, dito., am 1. A p ril C.
E n dlich w ird in d iesen T ag e n die A u sw eisu n g fo lge n d er n ach träglich erm itte lte r und re sp . w egen K ra n k h e it bis je tzt im K re ise g ed u ld eter F lü ch tlin g e:
1. Jo se p h K o szin sk i, angem . vom K retsch m an n in W arten burg (B arczew o). 2. S ta n isla u s L u b izan k o w sk i, angem . vom Ja tz k o w sk i d aselb st.
3. P au l P ie k a rsk i, an gem . vom P o m p etzki d ase lb st. 4. C ael G eldm an n , an gem . vom A lsch e r d aselb st.
5. A nton G o lu b ien sk i, an gem . vom K w asc h n ie w sk i in R eu sch h agen
(R uszajn y).
6. Jo se p h P arw o w sk i, angem . vom B rie sk o rn in W arten burg, (B arczew o). In dem ich dies zur K en n tn is d er O rts-P o lizeib eh örd en , der O rts-B eh örd en und d er G e n sd arm en brin ge, ersu ch e ich d ieselben drin gen d, jeden d ieser U e b e rläu fe r im E rm itte lu n g sfa lle m ir so fo rt u n ter B e g le itu n g zu übersen den , ü b erh au p t a b e r au ch u n ter B each tu n g m ein er K re isb la tts-V e rfü g u n g vom 14.v.M ts. (K re isb latt N r 14), die ich h ierdu rch in E rin n eru n g b rin ge, m it a lle r S tre n g e d a r a u f zu h alten resp . zu sehen, d as fo rtan kein e polnisch en F lü ch tlin g e, m it A u sn ah m e d erje n ige n , w elch e b ereits vo r dem 1. O ktober pr. nach P re u sse n über g e treten und im B e sitz von A u fe n th a lts-K a rte n sind, im K re ise A u fn ah m e fin den resp . m ir zur A u sw eisu n g ü berw iesen w erden.
