Grygier, Tadeusz
Praca historyków olsztyńskich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 33-38
1957
TA D EUSZ GRYGIER
PRACA H I S T O R Y K Ó W OLSZTYŃSKI CH
W latach 1945 — 1948 historycy i regionaliści m iejscow i g ru p o w ali się przy In sty tu cie M azurskim . Ten zajm ow ał się więcej bie żącym i zagadnieniam i społeczno-gospodarczym i regionu, że w spom nę choćby spraw ę opieki nad ludnością m iejscow ą i akcję popu- laryzacyjno-propagandow ą. Tym sposobem odczuwano b rak stow a rzyszenia grupującego historyków i m iłośników historii. N auczy ciele h isto rii szkół w ojew ództw a olsztyńskiego i pracow nicy In
s ty tu tu M azurskiego, M uzeum M azurskiego, oraz erygow anego
w 1948 r. W ojewódzkiego A rchiw um Państw ow ego postanow ili więc zorganizow ać Oddział PTH w Olsztynie.
Z ebranie organizacyjne odbyło się 26 m aja 1948 r. Prezesem O ddziału został dr S tefan K otarski, ówczesny k u rato r szkolny. Od dział liczył 25-ciu członków. Od samego początku istnienia O ddzia łu w ystąpiła zasadnicza trudność — b ra k liczniejszej grupy człon ków pośw ięcającej się pracy badaw czo-naukow ej. S tąd główny w ysiłek skierow ano na pracę Sekcji D ydaktycznej Oddziału, u k on stytuo w an ej 4 czerwca 1948 r. Z resztą nauczyciele historii stano wili przew ażającą część członków Tow arzystw a. Z drugiej strony
w łaśnie nauczanie historii stanow iło bardzo tru d n y problem
w p rak ty ce nauczycielskiej na M azurach i W arm ii. Sekcja D ydak tyczna Oddziału (licząca 14 członków) poprow adziła pracę w s p ra w ie określenia postulatów dydaktycznych Ziem Odzyskanych. Z a częto zbierać protokoły lekcji z zakresu historii Polski w środo
w isku autochtonicznym , z historii powszechnej, oraz ciekawsze
prace uczniów i pom oce szkolne. Równocześnie prowadzono sem i
n a ria dla nauczycieli w zakresie najnow szych dziejów Polski,
w spółczesnych zagadnień gospodarczych i ustrojow ych Polski. T em atyka zebrań naukow ych O ddziału w r. 1948, których od było się trzy, rów nież była podobna do tem atyki posiedzeń Sekcji D ydaktycznej. Przew ażały problem y współczesne, spraw y org ani
zacji ru ch u regionalistycznego na M azurach i W arm ii. Oddział
PTH p rzy stąp ił rów nież do akcji repolonizacyjnej.
W roku 1949 Oddział zam ierzał włączyć się do p rac nad odbu dow ą gospodarczą M azur i W arm ii. Nawiązano k o n tak t z K om isją Planow ania Gospodarczego. Jedno z pierw szych zebrań poświęco no om ówieniu 6-letniego planu gospodarczego w ojew ództw a ol sztyńskiego (Zbigniew Januszko). Oddział zaprojektow ał opraco w anie m onografii m iast, powiatów, oraz całego w ojew ództw a ol sztyńskiego (H. Skurpski, dr Wł. Adamczyk). Zagadnieniu tem u
poświęcono 3 posiedzenia naukowe. P ro je k t znalazł poparcie
w W ojewódzkiej Radzie Narodowej w Olsztynie, k tó ra przyznała Oddziałow i na prow adzenie prac zw iązanych z m onografiam i m iast
i pow iatów , fundusz w wysokości 1.000.000 zł (według ówczesnej w alu ty ). A k cja Oddziału n ie znalazła je d n a k pom yślnego zakończe nia, gdyż p rzy zn an e przez WRN k re d y ty na ten cel zostały p rz e ję te p rzez In sty tu t Zachodni w P oznaniu na w ydaw nictw o ,W ar m ia i M azu ry ” . Tym sposobem zebrane w latach 1948— 1949* przez Oddział m ate ria ły i b ib lio g rafia nie zostały doprow adzone do Koń ca. Nowy (od 1 g ru d n ia 1948 r.) prezes O ddziału d r Iren a P ie - trzak -P aw ło w sk a w ciągnęła członków O ddziału do p rac w In sty tucie Zachodnim w w ydaw nictw ie „W arm ia i M azury“ .
Pierw sze więc zam ierzenie O ddziału — w yjście n a zew nątrz w swej działalności — spełzło n a niczym . Również i dru ga w ty m zakresie akcja O ddziału nie p rzy n io sła rezultató w . O ddział 2 lipca 1949 r. p rzed staw ił p lan opracow ań biograficznych w ybitniejszych postaci W arm ii i M azur (E. S u k erto w a-B ied raw in a i d r Ire n a P ie- trzak-P aw łow ska), k tó re m iały w ejść do Polskiego Słow nika Bio graficznego. Z ebrano 72 pozycje i 30 kw estionariuszy. L ikw idacja red ak cji Polskiego S łow nika Biograficznego zaham ow ała rów nież i tę ak cję Oddziału.
W w y n ik u ty c h niepow odzeń praca Oddziału ograniczyła się w r. 1949 do w ew n ętrzn y ch zeb rań naukow ych (9) oraz do akcji upow szechnienia w iedzy historycznej poprzez R adę Zw iązków Z a wodowych (25 w ykładów ).
Rok 1949 stał się początkiem kryzy su Oddziału PTH, k tó ry
trw a ł m n iej więcej do r. 1952. Złożyły się na to rozm aite przyczy ny. P rzed e w szystkim w r. 1949 zlikw idow ano jed y n e olsztyńskie w ydaw nictw o naukow e — „K o m u n ik aty “ In sty tu tu M azurskiego. P rzejął je In sty tu t Zachodni w Poznaniu. Rów nież olsztyński Od
dział PT H stale m usiał podk reślać wobec Z arządu Qłównego
o „całkow itym b ra k u poparcia dla prac naukow ych ze stro n y
władz i społeczeństw a“ . R ozpadła się rów nież Sekcja D ydaktyczna z chw ilą zrezygnow ania z dniem 25 w rześnia 1949 r. z p rezesu ry d r Ire n y P ie trz ak -P a w ło w sk iej. P rezesem Oddziału został d r W ła dysław A dam czyk. T rudności lokalow e, finansow e, b ra k m ożliw o ści publik o w an ia prac, n a p ię ta i niep rzy jem n a atm osfera w ytw o rzona w okół b y ły ch działaczy polskich w Niemczech, błędy p oli tyczne w obec ludności autochtonicznej uniem ożliw iły szerszą a k cję O ddziału PTH . K o lejn e Z arząd y O ddziału nie m ogą znaleźć w yjścia z im pasu. W w y n ik u trudności 20 k w ietn ia 1950 r. u stę pu je d r Wł. A dam czyk. K ierow nictw o p rze jm u je d r S tefan K u bica. O ddział przez la ta 1949— 1952 ogranicza sw ą p racę tylko do w ew n ętrzn y ch posiedzeń naukow ych, n aw et nie bierze szerszego udziału w p o p u lary zacji w iedzy historycznej. (W r. 1950 — 6 ze b rań — w r. 1951 — 5 zebrań). K rąg uczestników zebrań zacieśnia się, tak samo k rąg refe re n tó w ogranicza się w łaściw ie do 4 osób (E. B iedraw ina, prof, d r W. H ejnosz, d r T. G ry g ier i m gr R. K o złow ska). Również liczba członków Oddziału spada do 15 osób.
W ciągu roku 1951 podjęto pró bę zaktyw izow ania działalności Oddziału. U rządzono specjaln e posiedzenie Oddziału n a tem a t po łożenia ro ln ictw a P r u s W schodnich w latach 1921 — 1923. (T ad. G rygier). Z am ierzano w yw ołać szerszą d yskusję na tem a t p ro b le m ów gospodarczych w roln ictw ie M azur i W arm ii w okresie p rze d w ojennym i w okresie pow ojennym . R eferen t stan ął na stąpow isku
niemożności tra k to w a n ia roku 1945 jak o cezury w ekonomice rolnej M azur i W arm ii. Teza ta w dyskusji została zakw estiono wana.
To pociągnięcie taktyczne Oddziału nie przyniosło zam ierzone go skutku. Oddział nie m ógł mimo wysiłków w yjść na szerszą p la t form ę działania. Co w ięcej, próby tego w yjścia pow odow ały w p ro st odw rotny sk u tek — w zrost trudności.
D rugim pociągnięciem zm ierzającym do rozszerzenia działalno
ści Oddziału, to utw orzenie z dniem 15 listopada 1951 r. Sekcji
A rchiw alnej PTH, k tó ra do końca 1952 odbyła 10 posiedzeń n a u kowych. T em atyka posiedzeń Sekcji skupiała się przede w szystkim na tem aty ce z historii u stro ju adm inistracyjnego P ru s W schodnich, Polski Ludow ej, stan u a k t w urzędach polskich. W posiedzeniach Sekcji A rchiw alnej b rali rów nież udział przedstaw iciele P rezy dium WRN w Olsztynie. T em atyka posiedzeń Sekcji A rchiw alnej była jed n ak tak specjalistyczna, że w yjścia z nią do szerszego grona słuchaczy nie m ożna było spróbować.
Na początku roku p raca O ddziału podlega ostrej, choć niesłusz nej k rytyce m iejscow ej prasy („Głos O lsztyński“ z 19 m arca 1952 roku), k tó ra prow adzi do całkow itego zniechęcenia. Z arząd zasta naw ia się n ad m ożliwością rozw iązania Oddziału, a członkowie grem ialnie w y p isu ją się z PTK. Uznano w ystąpienie p rasy za jesz cze. jeden czynnik u tru d n iający społeczną i całkowicie honorow ą pracę członków Oddziału. R ezygnuje ze stanow iska prezesa d r
S te fa n Kubica. K ierow nictwo p rze jm u je Tadeusz G ry gier. Od
dział liczy n a początku kw ietnia 1952 r. 5 członków. P ra ca samego O ddziału całkow icie się załam ała. Toteż cały w ysiłek u trzy m ania przy życiu O ddziału spadł na b a rk i Sekcji A rchiw alnej.
Nowy Z arząd O ddziału starał się o rozw iązanie trudności przez zw erbow anie now ych członków (pod koniec 1952 r.. było ich 20), ożyw ienia frekw en cji na posiedzeniach, oraz w dalekiej przyszłości w znow ienie w ydaw ania K om unikatów In sty tu tu M azurskiego.
O żyw ienie frek w encji na posiedzeniach Oddziału zam ierzano
osiągnąć przez uw zględnienie tem aty ki regionalnej z czasów n a j nowszych.
21 k w ietn ia 1952 r. Oddział w spólnie ze Stow arzyszeniem
D ziennikarzy Polskich zorganizow ał ogólną dyskusję na te m a t regionalizm u i badań regionalnych. W ysunięto wówczas ze strony Oddziału p ro g ram odrodzenia regionalizm u, przeciw staw ienia się niezdrow ym tendencjom centralistycznym , prow adzącym do w y ja łow ienia "terenu. Podjęcie tem atyki regionalistycznej rzeczywiście
zwiększyło frekw encję n a posiedzeniach naukow ych (7 posiedzeń w r. 1952).
W roku 1953 w zw iązku z Rokiem K opernikow skim i 600-le- ciem O lsztyna urządzono dw ie sesje (12 kw ietnia i 12 listopada 1953 roku), poświęcone ty m sprawom. Sesję olsztyńską w ykorzy stan o dla poruszenia bardzo ważnego bieżącego problem u — z a niedbyw ania rozw oju m ałych m iast. Przeciw staw iono się głoszo nym w polskiej lite ra tu rz e historycznej i ekonom icznej tezom
c sztucznym zagęszczeniu miiast n a teren ie M azur i W arm ii, że w now ych w aru n k ach ekonomicznych, ta liczba m ałych m iast jest zbędna. D yskusja na Sesji potw ierdziła zasadnicze tezy referató w ,
że rozwój m iast n a teren ie M azur i W arm ii był n a tu ra ln y m w y ra zem prężności gospodarczej rolnictw a.
Mimo, że w ładze m iejscow e nie zainteresow ały się sesją ol sztyń sk ą Oddziału, stała się ona początkiem znacznego rozszerzenia kręgu uczestników posiedzeń naukow ych Tow arzystw a. W roku 1953 na 8 posiedzeniach naukow ych Oddziału przeciętnie brało udział 25 osób, na niektórych zaś liczba p rzekraczała naw et 100.
W ażnym dla p rac y Oddziału było przejęcie przez Polskie To
w arzystw o H istoryczne S tacji N aukow ej In sty tu tu Zachodniego
(In sty tu tu M azurskiego). S tacja N aukow a oraz A rchiw um P a ń stw ow e sta ły się głów nym i odtąd p u n k tam i oparcia w działalności T ow arzystw a. W szelkie w ażniejsze w ystąpienia O ddziału stale p ro
w adzone b yły w spólnie ze S tacją oraz A rchiw um Państw ow ym .
Rok 1954 dla O ddziału PTH b ył rokiem najw iększego w ysiłku. Chciano bow iem w jak n ajszerszym zakresie w ykorzystać rocznicę 500-lecia przyłączenia Pom orza do Polski. W ciągu ro ku Oddział i Sekcja A rchiw alna urządziły 23 zebrania naukow e poświęcone om ów ieniu w ęzłow ych zagadnień historii M azur i W arm ii, od w y
darzeń 1454 poprzez plebiscyt, aż do ostatn ich w ydarzeń 1939
roku. Zasadniczym osiągnięciem p rac badaw czych O ddziału było rozszyfrow anie polityczne ru ch u polskiego na M azurach i W arm ii. Stw ierdzono, że ru ch polski w naszym regionie nie był wcale j a
kim ś zjaw iskiem p ery fery jn y m , że działacze ruchu polskiego to
wcale nie „kanapow i politycy” , ale że w wielu spraw ach byli czę ścią składow ą ogólnych przem ian politycznych ogólnopolskiego życia narodow ego, a szczególnie życia politycznego byłego zaboru pruskiego. T rw ałym dorobkiem Oddziału P T H je s t fak t, że odtąd nie m ożna mówić o życiu polskim n a M azurach i W arm ii bez uw zględnienia szerokiego k ontekstu życia polskiego w byłym za borze pruskim .
Rok 1954 był rów nież zapoczątkow aniem nowej akcji Oddziału, akcji, k tó ra rozw inęła się szczególnie w r. 1955. Zrealizow ano w y sunięty w r. 1952 p rog ram odbudow y regionalizm u i b ad ań regio
nalnych D ziałalność PT H postanow iono przenieść w teren .
W oparciu o Pow iatow e A rchiw a Państw ow e w M rągowie,
Szczytnie i M orągu utw orzono w tych m iejscow ościach Sekcje
A rchiw alne PTH. T erenow ym Sekcjom A rchiw alnym przydzielono podw ójne zadanie — przedłużonego ram ienia Oddziału PTH w te renie oraz społecznego zaplecza pow iatow ych archiw ów w ich tro sce o zachow anie akt, przyszłej bazy źródłow ej do historii M azui i W arm ii w Polsce L udow ej. Sekcje m ają archiw om pow iatow ym ułatw ić rolę k ro n ik arza regionu, zbierającego m ateriały poza ak to we. Dobrze p rac u ją Sekcje A rchiw alne w M rągow ie i Szczytpie, (kierow nicy Tadeusz M łodkow ski i G ustaw Leyding), k tó re u rz ą dzały re g u la rn ie zebran ia naukow e, oraz system atycznie zbierały m ateriały do kron ik i regionu.
P róba rozbudow ania Oddziału PTH poprzez Sekcje A rchiw al ne, m imo trudności, zdała egzam in. O ddział w r. 1955 liczył 70 członków, a w roku 1956 — 96 członków. W przeciągu ty ch dw u lat Oddział odbył 17 posiedzeń naukow ych, 4 Sekcje A rchiw alne 30 zebrań, n a k tó ry ch wygłoszono 57 referató w naukow ych. P rz e ciętna liczba uczestników zeb rań w ynosiła 78 osób. Na niektórych
posiedzeniach liczba ich w ynosiła 200. Liczba w ykładów popula ryzujących wiedzę historyczną dochodziła rocznie do 200-tu.
Dwie spraw y w r. 1955 w działalności Oddziału w ysunęły się
na czoło. Rocznica M rongowiuszowska, oraz rocznica rew olucji
1905 r. Obu zagadnieniom przeznaczono specjalne zebrania naukow e a M rongowiuszowi poświęcono w ystaw ę objazdową, sfinansow aną przez W ydział K u ltu ry Prezydium W ojewódzkiej Rady Narodow ej. Jak o trw ały w ynik badaw czy O ddziału w tych spraw ach, to u m iej
scowienie M rongow iusza w plejadzie działaczy polskich i całego r u chu oporu ludności polskiej na M azurach i W arm ii. „Pokazano nie tylk o kw iaty, ale i łąkę polską“ . Osiągnięciem badaw czym nad w pływ am i rew olucji 1905 r. na M azury i W arm ię jest pokazanie w rzenia rew olucyjnego i narodow ego na M azurach i W arm ii, k tó re likw iduje jed n ą z „białych plam “ znajom ości historii polskiej, oraz pokazyw anie na gorąco łączności życia na M azurach i W arm ii z ży ciem ogólnonarodowym .
W roku 1956 położono nacisk na now ą form ę zdobyw ania m a
teriałó w źródłowych. Urządzono sesje naukowe, na k tórych w y gła szali re fe ra ty sami w spółtw órcy historii. 26 w rześnia 1956 r. od była się sesja poświęcona 60-letniej rocznicy pow stania M azurskiej P a rtii Ludow ej. Referenci: F ry d e ry k Leyk, G ustaw Leyding, W al te r Późny. Zasadniczym celem tych sesji było: pokazanie M azur skiej P a rtii Ludowej na tle ogólnopolskiego ruchu ludowego. M PL w yraźnie bowiem w yprzedzała w p ro gram ie społecznym np. analo giczny ruch ludowy w b. Galicji. D rugim celem sesji było w ykazanie ciągłości tra d y c ji ru ch u ludowego na M azurach i W arm ii poprzez M azurską P a rtię Ludow ą, Samopomoc M azurską, Zjednoczenie Mazurskće i Zw iązek M azurów. Jako postulat w ysunięto na sesji żądanie zorganizow ania konferencji naukow ej poświęconej P ol
skiej P a rtii Ludowrej. *
6. listopada 1956 r. urządzono sesję poświęconą Związkowi P o
laków w P ru sach W schodnich oraz Związkowi Polaków w N iem czech (referenci: J a n Baczewski i Ja n Boenigk). D orobkiem sesji jest uw ypuklenie czołowej roli ośrodka olsztyńskiego w organizo w aniu życia polskiego w Niemczech.
Obie sesje w yw arły znaczny w pływ na życie k u ltu raln e, a n a w et polityczne w ojew ództw a olsztyńskiego (uznanie dla działaczy m azurskiego ruchu ludowego i Zw iązku Polaków w Niemczech, błędnie w poprzednim okresie dyskredytow anych).
Jako p o stu lat w ysunięto na sesji z 6 listopada 1956 r. koniecz ność zorganizow ania konferencji poświęconych badaniom nad działalnością Banków Ludow ych w latach 1896 — 1939 na teren ie M azur, W arm ii, Pow iśla, Kaszubszczyzny i Śląska. D rugim p ostu latem to konieczność przeniesienia doświadczeń Oddziału O lsztyń skiego PTH do innych Oddziałów Tow arzystw a na Ziem iach Z a chodnich. W g ru d n iu 1956 r. Oddział PTH w Słupsku zorganizow ał konferencję, na której przedstaw iono (Tad. G rygier) w yniki p ra cy Oddziału Olsztyńskiego w badaniach regionalnych.
Pod koniec roku 1956 zorganizow ano now ą form ę pracy Od
działu, resty tu u ją c Sekcję D ydaktyczną PTH. Celem jej jest
realizacja zam ierzeń Sekcji D ydaktycznej, zlikw idow anej w r. 1949
oraz opracow anie h isto rii szkolnictw a na M azurach i W arm ii w la
tac h 1945 1956. T ym sposobem w ciągnięto do aktyw nej pracy
w Oddziale nauczycielstw o olsztyńskie.
Rok 1957 zapoczątkow ał szeroki p lan p racy O ddziału. W ytyczne tej p racy to zrealizow anie postulatów ubiegłego roku oraz szcze gółowe om ów ienie zagadnień h istorii najnow szej (lata 1918— 1956). W ciągu trz e ch pierw szych m iesięcy 1957 r. przy aktyw nej pom o cy W ojewódzkiego O środka D oskonalenia K ad r O św iatowych, oraz K o m itetu W ojew ódzkiego Polskiej Zjednoczonej P a rtii Robotniczej zorganizow ano 18 posiedzeń przeznaczonych dla nauczycieli h isto rii całego w ojew ództw a i 1 sesję naukow ą. T em atyk a ty ch posie dzeń to — p o w stan ia śląskie i wielkopolskie 1918 — 1921, stosunki
w Polsce w latach 1918 — 1939, kam p ania w rześniow a, ru ch oporu, wojsko polskie na froncie w schodnim i zachodnim , polskie ośrodki p olityczne n a zachodzie i wschodzie w lata ch 1939 — 1945.
5 m arca 1957 r. urządzono sesję naukow ą pośw ięconą stanow i archiw aliów i głów nym problem om h istorii M azur i W arm ii w la tach 1945 — 1956. U rządzając sesję 5 m arca 1957 r. zam ierzano osiągnąć dw a cele — zwrócić uw agę w ładzom politycznym w oje w ództw a n a konieczność zw iększenia troski o stan ak t w urzędach, in sty tu cja ch i przedsiębiorstw ach. S tałe bowdem zm iany organiza cyjne, w zro st biurow ości, płynność k ad r, niedostateczne p rzygoto
w anie p erso n elu biurow ego pow oduje niszczenie akt, będących
przecież jed n y m z n ajw ażniejszych elem entów ciągłości praw n ej i rządów P olski L udow ej na W arm ii i M azurach.
D rugim celem tej sesji było w skazanie na zasadniczy b rak ge neraln ej oceny ubiegłego 10-lecia na W arm ii i M azurach. B rak ten ty m b ard ziej daje się odczuć, że nie posiadam y n aw et opracow a
nej k o n fro n ta c ji wypowiedzi działaczy społeczno-gospodarczych
na tem a t histo rii ostatn ich la t naszego regionu.
Sesja w y kazała znaczne b rak i w naszej znajom ości głównych
problem ów h isto rii M azur i W arm ii w lata ch 1945 — 1956, tym
bardziej żenujące, że ośrodki badaw cze w N iem ieckiej Republice
F ed eraln ej przygotow ały p race i m ate ria ły do „H istorii M azur
i W arm ii pod obcym zarządem “ .
AN TON I ŁUKASZEWSKI
Z M A T E R I A Ł Ó W D O D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A M A Z U R A C H I WA RMI I W OKRESIE
M I Ę D Z Y W O J E N N Y M
S praw ą celową i nie bez znaczenia dla dokładniejszej w iedzy naszej o szkolnictw ie polskim M azur i W arm ii w latach 30-tvch obecnego stulecia jest bez w ątp ien ia opublikow anie pism a okólnego tzw. „H eim atbund O stpreu ssen “ (Związku Ojczyźnianego w P rusach W schodnich) z dnia 2 w rześnia 1932 r. N r 9/1932 pod tytułem : „A usarbeitung über die A usw irkungen d er Preussischen M inderhei- ten sch u lv ero rdn u ng vom 23 Jan. 1929 in O stpreussen“ ’). Celowość
i) L -a m t L ö tz e n — V I I I /3 -A -2 4 9 : R e g e lu n g des S c h u lw e s e n s fü r d ie p o ln is c h e M in d e r h e it”.
