Świadczenia społeczne a kategoria produktu niezbędnego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __________________ FOLIA OECONOMICA 93, 1989__________________ Andrzej Bogus* ŚWIADCZENIA SPOŁECZNE A K A T EGORIA P R O D U K T U NI E Z B ĘDNEGO ========;

Świadczenia społeczne, których źródłem finansowania Jest s p o ł e -czny fundusz spożycia, są p o d s tawowym na r z ę d z i e m realizacji p o l i -tyki społecznej. Istotę świadczeń jest jednostronne, n ieekwiwaIen- tne przekazanie upr a w n i o n y m o s obom lub r o d zinom środków p i e n i ę -żnych bądi dóbr i usług w naturze w cetu zaspokojenia os obistych potrzeb. Podział świadczeń jest w zasadzie realizowany wg kryteriów bezp ośrednio niezależnych od wkładu pracy, natomiast powinien u- wzgtędnlaó preferencje społeczne dotyczące rzeczowej struktury spożycia oraz warunków socjalnych gospodarstw domowych. P o d s t a w o w y m k r y t e r i u m wyró ż n i a j ą c y m świadczenia społecznego funduszu spożycia są - przeciwstawne do mechanizmu ekonomicznego realizacji podziału wg pracy - społeczne mechanizmy podziału dezyderatywnego.

Źródła tworzenia społecznego funduszu spożycia m o żna r o z p a t r y wać w dwóch aspektach: 1 ) w kategoriach podziału produktu s p o ł e c z n e -go; 2 ) funkcjonujących w gospodarce narodowej syst emów finansowych.

Prz e d m i o t e m opracowania jest teoretyczna analiza tworzenia sp o -łecznego funduszu spożycia w kontekście podziału gl obalnego p r o d u k -tu społecznego oraz określ enia generalnych zasad tworzenia f i nansowych systemów jego zasilania. Przyjęcie braku b e z p o średniego z w i ą zku między k o r z y staniem ze Świadczeń I w k ł a d e m pracy jako k r y t e riu m wyodrębnienia społecznego funduszu spożycia stało się p r z y c z y -ną różnych poglądów na temat źródeł tworzenia tego funduszu.

Głów-D r , adiunkt w Instytucie Ekonomiki Politycznej U n i w e rsytetu Códzk i e g o .

n y m prz edm io te m kontrowersji jest odpowiedź na istotne, z punktu w i -dzenia teorii podziału, pytanie: produkt dodatkowy ( m ) , czy produkt niezbędny (v) stanowi źródło tworzenia społecznego funduszu s p oży-cia?

2. Społeczny fundusz spożycia a produkt dodatkowy

Kategoria produktu dodatkowego (m) została precyzyjnie z d e f i -niowana przez K. Marksai "Tę część produktu [...]• w której wyraża

1 się wartość dodatkowa, nazywamy p r o duktem dod at kowym .

Natomiast tę część pracy wydatkowanej w ciągu dnia roboczego, która odtwarza wartość siły roboczej nazywa Marks pracą niezbędną, "Robotnik w ciągu pewnej części procesu pracy wytwarza tylko wartość swej siły roboczej, tzn. wartość niezbę dn yc h mu środkow utrzymania . J . Tę część dnia roboczego, w ciągu której odbywa się to o d t w a rzanie, nazyw am ni ez bę dn ym czas e m pracy, a pracę wykonany w tym c z a -sie nazy wa m prac? ni e z b ę d n ą " Ł . W innym m iejscu Marks podkreśla, iż "Czas pracy niezbędny do wyt warzania siły roboczej sprowadza się więc do czasu pracy niezbędnego do wy tw orzenia tych środków u t r z y -mania, czyli wartości siły r-pboczej, jest to wartość srodkow

nie-. J и 3 zbędnych do utrzymania jej posiadacza •

Przez analogię można przyjąć, iż tę część nowo wytwo rz on eg o p r o -duktu, w której wyraża się wartość pracy niezbędnej możn a określić p r o duktem niezbędnym.

Produkt niezbędny jes.t zatem źródłe m pokrycia kosz tó w re p r o d u k -cji siły roboczej opartej na płacy roboczej. Ale czy tylko o p a r -tej na niej? Czy świadczenia społecznego funduszu spożycia są r ó w -nież eleme nt em produktu niezbędnego?

W literaturze ekonomicznej zarówno polskiej, jak i radzieckiej moż na wyróżnić dwa stanowiska w tej sprawie. I tak np. S. Strumilin uważa, że pr zekazywane ludności usługi oraz dobra, wchodz ąc e w z a kres społecznego funduszu spożycia, stanowię specyficzną opłatę p r a -c y 4'. Jej szczególność wynika z zasad podziału świadczeń. W o d r ó ż

-1 K. M a r k s, Kapitał t. 1, KiW, Wa rs za wa 1970, s. 260. ^ Iblcem, s. 246.

3 Ibidem, s. 1?7.

4 S. S t r u m i I I n , Pr ob le my socjalizmu i kom un iz mu w ZSPR, P W E , War sz aw a 1962, s. 250 i in.

nieniu od piać świadczenia nie otrzymuje się bez po śr ed ni o po z a koń-czeniu pracy, lecz z chwilg powstania okre śl on yc h potrzeb. Tę o d -roczoną opłatę za pracę Strumilin nazywa " z s o c j a I Izowang częścig opłaty za pracę", podkreślając, że "zasadnicza różnica mię dz y tg częścig opłaty za pracę a opłatg In d y w i d u a I n g , która stwarzajgc bodice do pracy jest nie tylko obliczana, ale i dzielona p r o p o r c j o -nalnie do wydatkowanej pracy, polega właśnie na tym, że zsocjali- zowaną częśó płacy roboczej wlicza się do kosztów produkcji p r o -porcjonalnie do nak ładów pracy, natomiast dzieli się jak o d p o w i e d -nią część niezbędnego produktu społecznego, już nie według pracy, ale pro porcjonalnie do poja wi aj ąc yc h się potrzeb ludności

pracujg-Zgodnie z prz ed stawionym po g l g d e m produkt nie zb ęd ny v dzieli się na dwie części, z których pierwsza jest dzielona zgodnie z zasadą podziału wg pracy, a część druga - wg potrzeb. Zgodnie z tg koncepcjg produkt dodatkowy jest źród łe m p ok rycia tych k o s z -tów, które wigżg się ze świadczeniami zaliczanymi do społecznego fun-duszu spożycia sensu largo. Chodzi tu o takie wydatki budżetowe, jak koszty admi n i s t racji , wydatki na obronę na ro do wą itp.

Podobny pogląd w literaturze polskiej reprezentuje m. in. К. Szwenberg^. Produkt niezbędny uznaje się jako źródło tworzenia świadczeń społecznego funduszu spożycia, ponieważ: 1 ) część wpływów środków tworzących ten fundusz pochodzi od p r a c o w n i ków-konsumentów w postaci pr zy mus ow eg o zmniejszenia płac oraz 2 ). znaczna część świad-czeń tego funduszu, a zwłaszcza ubezp ie cz eń społecznych, jest c z ę -ścią produktu niezbędnego. W związku z tym Szwen be rg pisze: "pro-dukt niezbędny w rachunku kosz tó w jest rep rezentowany nie tylko przez płace, lecz również' przez wydatki za ubezp ie cz en ia

społeczInnym teoretyc zn ym ro związaniem tej kwestii jest uznanie p r o d u k -tu dodatkowego (m) jako źródła tworzenia społecznego funduszu spo ży-cia. Zgodnie z tym stanowis ki em środki tego funduszu stanowią wyraz redystrybucji pr od uk tu d o d a t k o w e g o .Zwo Ienni kami takiego stanowiska

^ Ibidem, s. 251-252.

^ K . S z w e m b e r g , Społec zn y fundusz spożycia, PWE, W a r -szawa 1961, s. 121-126.

7

O

$ 4 m. In. W. Bru* I N. Łuszlna . Brús stwierdza, że« "Koszt usłu g świadczonych z funduszu spożyci* zb io ro we go pok rywany J*st łącznie przez wszyst k i c h zat ru dn ionych I stanowi swoiste potracenie z d o -chodu (część pro du ktu dla spo łeczeństwa, albo - przy uży ci u Innego

Q terminu - pro duktu dod at ko we go społec ze ńs tw a s o c j a l i s t y c z n e g o ) “ .

P r z y c z y n i ) kontrowersji w p rzedstawionej p r o blematyce jest przede w s z y s t k i m różnica w Interpretacji pr od uktu n ' e z b ę d n e g o . Д о - zumienie go Jako udział w y t w ó r c ó w w pr oc es ie p iorwotnego p o działu wyt worzonego pr od uk tu spo łecznego orowadzi w konsekwen cj i do u z n a -nia pro du kt u do da tkowego jako jedynego iródła powst an ia s p o ł e c z n e -go funduszu spożycia.

Roz strzygnięcie tej kwestii ma nie tylko te oretyczny charakter, lecz m l e ć może Istotne społeczno-ekonomiczne I polityczne Impl ik a-cje dla funkcjonujących w s półcześnie sy st em ów g o s p odarczych z a r ó w -no w kraj ac h so cj alistycznych. Jak i kap i t a I I s t y c z n y c h .

S połeczno-ekonomiczne I polityczne Implikacje p r z y jętych w tym zakresie teoretycznych ustal eń mogę wynikać przynaj mn ie j z dwó ch względów!

1) efektywności gospodarowanI a , poprze z np. w y p r o w a d z e ń Ie z ma - k r o ekonomlcznych relacji pro du ktu d odatkowego do pr o d u k t u n i e z b ę -dnego n o r m atywów tworzenia w określ on y sposób fu nduszáw (poprzez o-pod atkowanie funduszu płac w wysokości 20-25X w formule s o c j a

Iistycz-10

2) m e c h a n i z m ó w pod zi ału doch od u n a r o d o w e g o w , różny ch u s t rojach społeczno-poli tycznych} uznan ie konsumpcji dóbr I usług w ramach spo łecznego funduszu spożycia jako ele m e n t u pro d u k t u n iezbędnego stwarza, np. w ramach gospodarki k a p italistycznej p odstawę społecz- no -p ol Ltycznę działalności kla sy rob ot ni cz ej (zwl ęz ków zawodowych) w zakresie r e d y s t r y b u c J I tej części p r oduktu n i e z b ę d n e g o poprzez

sy st em świadczeń socjalnych.

Sta no wi sk o M a r k s a w tej kwestii najwyra źn ie j zost ał o p r z e d s t a -wione w "Krytyce pro gramu g o t a j s k i ^ g o * . P o ddajęc kry t y c e k o n cepcję

8 Por. W. B r u s. P r oblemy podziału, "Žycle G o s p o d a r c z e " 1951, nr U7-48j N. t u s z I n a, Ro la I znaczeni je o b s z c z e s t w l e n n y c h

fondow po^re bl en ia pr I socyal Izmie; cyt. za: R. K r z у ż e w- s к i, Konsum p c j a społeczna w gospodarce soc jal is ty cz ne j, PWN, W a r -szawa I960, s. 28.

^ Ibidem.

Por. L. M i a s t k o w s k l , Socja l i s t y c z n a cena p r o d u k -cji, "Ekonomista" 1976, nr 1.

tzw. "n Ieokro jonego dochodu z pracy" wyróżnił w po dz iał« glo ba ln eg o pro du ktu społecznego tę jego część, która można byłoby określ i <f pr o d u k t e m dla soołeczeństwa oraz tę część, która byłaby pro d u k t e m dla siebie. Z glooalnego pro du kt u społecznego należy b o w i e m p o t r a -ci ó i

"Po pierwszo to co jest potrzebne do odtworzenia zużytych ś rod-ków produkcji".

Po drugie« dodatkowa część na roz szerzenie produkcji. Po trzecie: fundusz rezerwowy czy asekura cy jn y [...]

[...] p ozostaje druga część całkow it eg o pro du kt u prz ez na cz on a na to, aby służyć jako środki spożycia. Z a n i m dojdzie do In dy wi du al -nego pod ziału tej pozostałej części, oblicza się znowu od niej:

Po pierwsze: ogólne koszty ad mi nistracyjne nie należące b e z p o -średnio do produkcji [...].

Po drugie« to co jest przezna cz on e na zaspokojenie potrzeb z b i o -rowych, jak szkoły, instytucje ochrony zdrowia ltd. [...]

Po trzecie« funauszo dla ni ez dolnych do pracy itd.

S ł o w e m to, co dziś wchodzi w zakres tzw. urzędowej opieki spo-łecznej .

Teraz dopie ro docieramy do pod ziału {...] tej części środków spożycia, która ulega podziałowi mię d z y p oszczególnych w y t wórców

1 1 w chodzących w sklad zbiorowości"

To klasyczne już zdołi n icwanie•przez Ma rk sa prawidło wo ść i p o -działu globaln ego pr od uk tu społecznego wyr aź ni e wsk azuje na n i e -słuszne utożsa mia ni e pro duktu dla siebie z p r o d u k t e m niezbędnym. 0 e k o n o m i c z n y m cha ra kt er ze pr od uk tu ni ez będnego nie może decydować forma jego wykorzystania. Fakt ten wy ra źn ie jest podkreślany w literatu-rze« "Jeżeli część pr od uktu dla spo łe czeństwa służy c e lom z a s p o k a -jania os oo is tych potrze b wytwórcy, to nie mo że się ona p r z e k s z t a ł -cić w orodukt dodatkowy tylko na tej podstawie, że jest dzielona r.ie we dł ug pracy, lecz w ramach świadczenia bezpła t n y c h usług I przy zn aw an ia ulg ze strony państwa"' .

Z a t e m zgodnie z Już p r z e d s taw ionym ro zr óżnieniem, p r o d u k t e m dla sieoie w gospodarce socjalistycznej będzie ta część nowo w y t w o r z o -nej ńartości, Która przezna cz a się b e z p o ś r e d n i o na op łatę pracy

* . 41 ' « *, лгу tyk a p r ogramu oot a j s\i eęo , К i Л , Wa r s z a w a 1975, i

,

.

Pow s t a n i e soc jal is ty cz ne go sposobu p r o d u k c j i , red. N. Ca ła- gow, Ki»V, Wa rs za wa I960; s. 133.

(v*), natomiflit pr o d u’* t e m dla społeczeństwa - cele pozostała c zęść nov.o wytworzonej wartości (v^ * m ) .

Rozróżnienie to pozwala pos tawić zasadnicza dfa dotyc hc za so wy ch rozważań tezę, że społeczny fundusz soożycla stanowi produkt nle- ľb'.'dny w części V ~ ooó I nych roz mi ar ów pro du kt u dla społeczeństwa.

Uogó lniając do ty ch czasowe rozważania m o żna sfo rmułować n a s t ę p u -jące relacje okr eślające zależnośti mię d z y analizowanymi katego-

r 1 a m i s »

relacja pro duktu dod atkowego V 1 * v 2 do pro duktu niezb ęd ne go

m ♦ v. relacja pro du kt u dla społeczeństwa ^ p ) do pr oduktu dla siebie

relacja spo łecznego funduszu spożycia do funduszu plac

Z punktu wid ze ni a realizacji przez szeroko rozumiany fundusz spożycia pr od uk tu niez bę dn eg o n a jistotniejsze znaczenłe ma relacja (3). Rel ac ję tę m o żna określić jako stopę społecznego funduszu spo-życia. Stopa ta w y p r o w a d z o n a , np. z makroeko n o m i c z n e g o ukł ad u r e -lacji między gl o b a l n y m funduszem płac sfery pro du kc yj ne j 1 s p o ł e c z -n y m fundus ze m spożycia może stanowić podstawę tworzenia jednego z wielu na rz utów akumulacji w formie socjalistycznej ceny p r o d u k -cji. Relacja (3) określa stopę uspołeczni en i a konsumpcji produktu niezbędnego. Od wrotna do niej relacja oz na czałaby stopę zindywldua- IIzowan i a pro duktu niezbędnego. P r o b l e m e m z asadniczym dla w s p ó ł -czesnych sy stemów gos po da rczych jest odpowiedi na pytanie, w k t ó -ry m ki er un ku będzie postę po wa ła ewolucja konsumpcji pro du kt u n i e zbędnego. Dotychczasowe do św iadczenia, w tym również i kr ajów k a p i -talistycznych, wskaz uj ą na wzr as tający rolę społecznego funduszu spożycia w realizacji pro du kt u niezbędnego. Badania prawidłowości rz ąd zą cy ch dynamiką uspołe cz ni en ia p r oduktu niez będnego stać się p o w i n n o waż n y m c e l e m ws półczesnych nauk e k o n o m i c z n y c h . Po tr zebę t a

kich badań p o d k re í i a się wyr aź ni e w literaturze ekonomi cznej, s t w i e r -dzając! "Inny musi być punkt wid ze ni a na grartice spo łecznego produk-

ł

tu niezb ęd ne go i pr od uk tu dodatkowego. U trzymujący sl.ę pogląd, jakoby w skład społecznego produktu ni ez będnego w go spodarce socjal i s t y -cznej wchodziły jedynie- dobra ma t e r i a l n i e i niezb ęd ne dla

reproduk-cji zdolności do pracy I sił ży ciowych [...] jest pog l ą d e m ahlstory- cznym. W ł aściwe wydaje się tu założenie, że granice pr od uk tu n i e z b ę -dnego są his to ry cz ni e uwarunko wa ne r ozwojem sił i stosunków w y t w ó r -czych oraz r o zwojem potrzeb społecznych. W m i arę roz wo ju społeczno- -gospodarczego produkt ni ezbędny rozszerza się nie tylko o nowe dobra materi alne, lecz dotyczy również dóbr n i e m a t e rialnych [...]. Z p u n k

-tu wid ze nia pro ce su społecznej reprodukcji dzia ła ln oś ć w sferze o- światy, kultu ry i ochrony zdrowia jest również niezb ęd ną jak w p r o -dukcji ma te ri al ne j, toteż i produkt podt rz ym uj ąc y tę działalność jest p r o d u k t e m niezbędnym. Oznac za to jednocześnie, że produkt niezbędny składa się nie tylko z dóbr materi al ny ch , lecz również ? usług o- światy, kultury I ochrony zdrowia, sfera działalności n i e m a t e -rialnej uczestniczy więc nie tylko w w y k o rzystaniu pr od uk tu

nie-13 zbędnego, ale również w jego tworzeniu .

Dot ychczasowe rozważania teoretyczne uzasad ni aj ąc e tezę, Iż źró d ł e m tworzenia środków na finansowanie św iadczeń spo łecznych jest katego ri a pro duktu niezbędnego, pozwą I a ją sfo rmułować wnio se k o obi ek ty wn ej potrzebie rozwoju systemu zabezpi ec ze ni a społecznego, o odr zu ceniu cha ry tatywnych możliwości ich rozwoju. E m p I r y c z n y m "dowodem" tej tezy jest również rozwój sfery świadczeń w kraj ac h kaoi t a I i s t y c z n y c h , co znalazło wyraz w koncepcji bu do wy państwa d o -b ro-bytu (Welfare State) 4 . Mimo, iż konc ep cj e to różnią się w p o -szczególnych krajach, to jednak wspói ną ich genezą było un ik an ie ostrych konfli k t ó w społecznych m. in. poprzez zapewni en ie k o n s u m -pcji dóbr i usług na po zi om ie pr od uktu ni ezbędnego. W literaturze pod kreśla się, że w kraja ch kapitali s t y c z n y c h rozwój sfery socjalnej był spowodowany koniecznością łagodzenia społe cz ny ch bol ączek i ko nfliktów, uła twiającej reprod uk cj ę i do sk onalenie siły roboczej

1<

oraz jej przysto so wa ni e do potrzeb wsp ółczesnej gospodarki , R o z -bud owane systemy "Welfare State" m a j ą pewne cechy wspólne, do

któ-13

W. R u t k o w s k i, Sfera n i e p r odukcyjna a usługi, [wt] Ekon omia po li ty czna wobec pro b l e m ó w wspó łc ze sn ośc i, red. J. L e w a n d o -wski, M. Socha,KiW, W a r s z a w a 1984 , s. 147-148.

14 /

,

Źródła ideologiczne koncepcji "Welfare State" bliżej c h a r a k -teryzuje m. in. S. Z a w a d z к i , Państwo dobrobytu. D oktryna i praktyka, PAN, War s z a w a 1970, s. 77-118.

M. W i n i e w s к i, Z a b e z pieczenie społeczne czy r a t o w n i -ctwo, "Polityka Społeczna" 1986, nr 4-5. •

rych zalicza s l ę ' ^ 1 ) dążenie do objęcia iw!adczenlaml społecznymi wszystkich wa rs tw ludności, a nie tyłko warstw najuboż sz yc h I n a j -bardziej potrzeb uj ąc yc h pomocy; 2 ) dostosowywanie wysokości e m ery-tur I rent i innych świadczeń socjalnych do wzrost u kosztów u- trzymania lub też do wzro st u płac realnych; 3) rozbudowa " s z ó s t e g o “ sektora polityki społecznej, czyli służb socjalnych; 4) dążenie do ujedn ol ic en ia zasad polityki społecznej w skali regionalnej; 5) wzrost roli zwi ązków zawodowych w kształtowaniu polityki społecznej; 6 ) wzrost udziału w y datków na cele socjalne w budże ta ch większości pa ństw zachodnioeu ro pe js ki ch ; 7) rozszer ze ni e form pomocy m a t e r i a l -nej dla b e z r o b o t n y c h .

Za s a d n i c z y m źródłem finansowania świadczeń społ ec zn yc h stały się wyda tk i- pu b Iiczne, które do połowy lat siedem dz ie si ąty ch rosły s zyb-ciej niż dochód narodowy. W końcu lat siedemdzie si ąty ch na skutek recesji gospodarczej kon ce pc ja "państwa opiekuń cz eg o" zaczęła n a p o -tykać na coraz więk sz e trudności realizacji, zwłaszcza w tych k r a -jach, w któ ryc h do wła dz y doszły partie kon se rw atywne głoszące dok-tryny neoliberalne. Wskazy w a n o coraz częściej na ujemne zjawiska towarzyszące rozbudo wy wa ni u systemu zabezpIeczeni a socjalne go w zape wn ie ni u p rocesu pełnej reprodukcji społecznej {produktu n i e -zbędnego), przede w s z y s t k i m na pobudzanie presji Inflacyjnej oraz osł ab ianie motywacji do wz mo cnienia aktywności zawodowej. Trudno w iej chwili jednoznacznie określić, jaki będzie w przyszłości z a -kres sfery objętej świadczeniami społecznymi oraz jaka będ zi e rola • p a ń s t w a 'opIekuńczego" w realizacji pr od uktu ni ezbędnego. P r o b l e m a -tyce tej po święca się dużo uwagi w bad aniach nau kowych i

deklara-17

cjach pr ogramowych w'kr aj ac h za chodnich . W y c hodząc z założenia, któr e s-tarano się uza sa dn ić wcześniej, że jeśli sy st em świadczeń spo łecznych nie jest wyłąc zni e pocho dn ą dok tryny polity cz ne j ani e l e m e n t e m działalności cha rytatywnej, lecz stanowi wyraz o b i e k t y w -nych uwar un ko wa ń za bez pieczających osiąg ni ęc ia mo żl iw oś ci 'pełnej

Por. R. K r z y ż e w s k i , K. P o d o s k l , Ocena e- fektów polityki społecznej po 1945 r. na tle ogó ln ych p r ocesów d e m o -graf icznych i rozwoju spo łe cz no -g os po da rc ze go , [wij P o lityka s p o ł e -czna w rozwini ęty ch kraja ch kap i t a I i s t y c z n y c h , red. K. Podoski, P\MM, W a rszawa 1984, s. 454-455.

17

Interesującą syntezę głó wnych wąt k ó w tej problematyki p r e -zentow an yc h w w y d a wnictwach C e n t r u m Szkolenia i Badań nad P o lityką Społ ec zn ą w Wie d n i u przed st aw ia w swoi m art ykule T. K o w а I a k, Przyszłość państwa opiekuńczego, "Poli ty ka Społeczn a" 1987, nr 4, s. 3-6.

reprodukcji społecznej, to mo ż n a sformułować tezę o p r z e j ś c i o w y m

18

chara kt er ze pro gramów ograni cz an ia zakresu świadczeń spo łecznych

Э. Finans ow e implikacje zasilania świadczeń społecznych

Przyj ęc ie tezy, że fundusz świadczeń społec zn yc h stanowi Inte-gralna część pro duktu niezbędnego, czyli że jest n i e z b y w a l n y m e l e -m e n t e -m ogólnego funduszu spożycia zapewni aj ąc eg o niezbę dn y p o -zio m reprodukcji społecznej stwarza okre śl on e ko ns ekwencje dla systemu finansowego. Pol eg aj ą orte na stworzeniu spójnych z taką roi« świadczeń rozwiązań w sferze budżetowej, które g w a r a n t o w a ł y -by niezb ęd n? wie lkość środków finansowych oraz el iminowałyby m o -żliwości konkurencyjn eg o Ich wyk or zy st an ia . W pr aktyce p r o b l e m ten tym bardziej się komplikuje, pon ie wa ż budżet jest zasilany r ó ż n y -mi podatka-mi i opłata-mi red ys trybucyjnymi zarówno p r oduktu n i e z b ę d -nego, jak I dodatkowego. Zgrom ad zo ne środki wydaje budżet na różne cel* (świadczenia społeczne, Inwestycje publiczne, usługi o g ó l n o społeczne), bez ścisłego związku z formami zasilania. Stąd dla z a p e -wnie ni a większej spójności bu dż etowego systemu zasi la ni a świadczeń z ich roi« w realizacji p roduktu ni ezbędnego, należałoby spełnić 3 warunk i i

1. W y d zielić z ogólnej sumy środ kó w budżet o w y c h budżet u ś w i a d -czeń społecznych, któr y opiera łb y się na aut on om ic zn ych , p a r a m e t r y -cznie okreś lo ny ch źródłach zasil an ia oraz wykor z y s t y w a n y by łby w y -łącznie na finansowanie świadczeń. W ra mach tego "małego" budż et u zmiany zasad fin ansowania świadczeń winny iść w k i erunku określe ni a oddz ielnych składek oraz innych d o chodów na p o szczególne rodzaje świ a d c z e ń .

2. Zachować parytet dochodowy świadczeń społecznych. N i e zbędna jest cor oczna w aloryzacja kwoty Św iadczeń zaró wn o w okr eś lo ne j relacji do doch od u narodowego, jak i zac ho wa ni e m e c h a n i z m u w a l o r y z a -cji Indywidualnych świadczeń pienię ż n y c h w relacji do wzr o s t u p r z e -cię tnego wynagrodzenia.

18

Na os tr oż no ść w formuło wa ni u rozstrzyg a j ą c y c h sądów w tym z a -kresie zwraca uwagę J. Kornaii "Choć kwestia ta m o ż e być bardzo ekscytująca, odp ow ie dź na le ży raczej do sfery pro r o c t w niż do z a k r e -su naukl"t por. J. K o r n a I, N i e d o b ó r / W gos podarce, PWE, W a r s z a -wa 1985 ». 578.

3 . Oez ag re go wa ć niektóre dotychczas funkcjonujące systemy ś w iad-czeń, co powinno uczynić je bardziej "przejrzystymi" z punktu w i -dzenia społecznej niezbędności. P r z y k ł a d e m m ogą być świadczenia eme ry ta lnorentowe. Dezagre ga cj a tych świadczeń mia ł a b y na celu w y -dzielenie świadczeń, które winny być el e m e n t e m za be zp ie cz en ia s p o -łecznego I stanowić element pro du kt u niezbę dn eg o od tych wypłat emerytaln o- re nt ow yc h, które są w rzeczywistości "odroczoną" zapłata za wy ko ny wa ną pracę. Ten kie runek ewolucji systemu e m e r y t a l n o r e n t o -wego m o cno jost podk re śl on y w “Tezach" drugiego etapu reformy, gdzie stwierdza sięi "Państwo pow in no być gw a r a n t e m ubezpi ec ze ń eme- 'ry t a I no - rentowych do okreś lo ne go pułapu wynagrodzeń, t z n .wprow ad ź ić możn a górną granicę wysokości wy na gr odzenia bę dą cego po ds ta wą w y -m i aru składki ube zp ieczeniowej, a co za tym idzie em erytury (renty) •wynagrodzenia prz ek ra cz aj ąc e wyz na czony pułap powin ny być objęte

do-19 b r o w o l n y m ubezp i e c z e n i e m uzupełni ającym"

Rea liz acja ęmówlon yc h zasad finansowania bu dże towego świadczeń społecznych m oże stanowić niezbę dn y waru ne k osiągn ię ci a koniecznej spójności mię d z y finansowymi mechaniz ma mi tworzenia funduszu ś w iad-czeń społecznych a ich rolą w realizacji pro duktu niezbędnego. 0 - czyw iś ci e same zasady tworzenia funduszu Świadczeń społecznych nie są wys ta rczające dla realizacji tego celu. N i e z b ę d n y m jest r ó w -nież funkcjonowanie sprawnego m e c h a n i z m u podzi ału świadczeń. P r o -blem at yk a zasad i m e c h a n i z m ó w po dz iału świadczeń, zwłaszcza w w a -runkach post ępu ją cy ch p r ocesów polaryzacji i pauperyzacji do chodów luciności i ich roli w zape wn ie ni u również n a j s ł a b s z y m ekonomi cz ni e gr upom ludności udzia łu w pod ziale pr od uk tu spo łecznego w wymiarze przyn aj mn ie j pro duktu 'niezbędnego, wychodzi poza zakres tematyczny tego opracowania.

I

Andrzej Bogus

SOCIAL SERVICES AND CAT EGORy OF NE CESSARY PRODUCT

In the article, the author attempts to prove rightness of a thesis that social services are an integral element of the neces» sary product and, thus, they co ns ti tu te an immanent part of ove*

Tezy w sprawie Ił etapu reformy gospodarczej, Reforma G o s p o -darcza, dodatek specjalny * R z e c z p o s p o I 11 e j*, 17.04.1987.

rail costs conne ct ed with the social reprodu ct io n process. Their level and scope are de te rm in ed objec ti ve ly in dis tribution of the Gross National Product. Hence, It Is an entirely different app roach In relation to the concept of treating social services as a cha- rity-type activity being competitive, to some extent, wi th other outlays in the economic sphere (e. 9 . net Investments In the m a -terial sphere). Further analysis has been focussed on m ain p r i n -ciples of the functioning of the budg et ar y system of financing these services, whic h would ensure internal co he sion of financial solutions with the function of services understood in this way.