Ze wspomnień redaktora "Jedności Robotniczej"

Zaremba, Piotr

Ze wspomnień redaktora "Jedności

Robotniczej"

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 21/1, 101-118

1982

K w artalnik H istorii Prasy Polskiej X X I 1 PL ISSN 0137-2998

ZE WSPOMNIEŃ REDAKTORA „JEDNOŚCI ROBOTNICZEJ”

Opracował Artur Leinwand

Publikow any fragm ent w spom nień Zygm unta Zaremby przedstaw ia genezę so­ cjalistycznego tygodnika „Jedność Robotnicza” w Charkowie w 1917 r. i krótki, lecz burzliw y żyw ot tego pisma. Tygodnik ukazyw ał się tylko przez p ół roku, od końca m arca do końca w rześnia, lecz m iał duże znaczenie i sw ym zasięgiem ogar­ niał stosunkowo liczne rzesze robotników polskich i sym patyków socjalizm u. W praw­ dzie o „Jedności Robotniczej” p isali już historycy1 i uczestnicy w ydarzeń2, niem niej w spom nienia Z. Zaremby, w spółtw órcy i redaktora pism a, w noszą sporo ciekaw e­ go m ateriału o ludziach i faktach oraz przedstaw iają atm osferę n iezw yk le in tere­ sującego eksperym entu, jakim było pow stanie w spólnej organizacji robotniczej: Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego, którego organem toył tygodnik „Jedność Robotnicza”.

Autor w spom nień Zygm unt W italis Zaremba (pseudonimy: Marcin, Andrzej Czarski, A.C., Wit Smrek, Sm reczyński, Ostoja i inne) urodził się 28 k w ietnia 1895 r. w Piotrkow ie Trybunalskim jako syn Leona i K atarzyny z Cza-jczyńskich. Duży w p ły w na chłopca w yw arli ojciec, em erytow any pułkow nik arm ii rosyjskiej, czło­ w iek o szerokich horyzontach, oraz w uj Adam czewski, pow staniec 1863 r. Gdy Zygmunt rozpoczął naukę w gim nazjum w Piotrkowie, w ybu ch ł strajk szkolny (czynny udział brał w nim jego starszy brat, Leon), którego następstw em był boj­ kot szkoły rosyjskiej — przez cztery la ta uczył się w ięc w pryw atnej szkole p o l­ skiej w Piotrkowie, a następnie w gim nazjum w W arszawie.

Mając lat 16 Zaremba został członkiem Związku M łodzieży Postępow o-N iepod- ległościow ej, a następnie działaczem tej organizacji. W 1912 r. znalazł się w sze­ regach PP S-F rakcji R ew olucyjnej, ale już w nąstępnym roku opow iedział się za PPS-O pozycją i był kierow nikiem okręgu W arszawa-Podm iejska. W tym że samym roku, aresztow any w raz z Tadeuszem Żarskim, z braku dowodów w iny po 8 ty ­ godniach opuścił w ięzienie. W pierw szym roku wojny, na w iosn ę 1915, zagrożony ponow nym aresztow aniem , w yjech ał wraz z narzeczoną N atalią Lipszycówną do Charkowa. Jako członek Związku M łodzieży Postępow o-N iepodległościow ej i P P S - -O pozyćji N atalia (pseudonim Talka) w latach 1914—1915 działała w Oddziale Lot­ nym Wojsk Polskich, w spółpracując m .in. z Tadeuszem Szturm de Sztrem em i po­ magając mu w prowadzeniu laboratorium m ateriałów w ybuchow ych i biura p asz­ portowego.

W Charkowie (gdzie w 1916 r. Zygm unt rozpoczął studia na w ydziale prawa tam tejszego uniw ersytetu) Zarem bowie pracow ali w Polskim Tow arzystw ie Pomocy Ofiarom Wojny. Przed 1 m aja 1916 pow ołali do życia organizację M łodzieży Po­ stępow o-N iepodległościow ej, która w krótce potem p rzyjęła n azw ę U nii Młodzieży Postępow o-N iepodległościow ej, i w raz z innym i jej członkam i w ydali (odbitych na hektografie) kilka num erów pism a „Polska dla Ludu i przez Lud Zdobyta”. Za­ remba b ył rów nież jednym ze w spółzałożycieli piotrogrodzkiego dwutygodnika so­ cjalistycznego „Promień Poranny” (1916); pub lik ow ał też w innych czasopism ach socjalistycznych,

Wybuch rew olucji dem okratycznej i obalenie caratu n iezw yk le ożyw iło dzia­ łalność polityczną Polaków w Charkowie. Już w pierwszych dniach marca 1917 r.

i A. G a r l i c k a , „Jedność R obątnicza” (m arzec—w rzesień 1917), „B iuletyn

N aukow y ZBP”, 1958, nr 3 (19); A. Š l i s z, Prasa polska w R osji w dobie w o jn y

i rew o lu cji (1915— 1919), W arszawa 1968; W. N a j d u s , Polacy w re w o lu cji 1917 ro­ ku, W arszawa 1967.

2 R. J a b ł o n o w s k i , W spom nienia 1905— 1928, W arszawa 1962; W. U z i e m - b ł o , W spom nienia 1900— 1939, W arszawa 1965; S. T o ł w i ń s k i , W spom nienia

na w iecu robotników polskich, przy czynnym udziale Z. Zaremby, Romana Jabło­ n ow skiego i W itolda Suchodolskiego, utworzono K om itet Robotniczy Polski, który następnie przekształcił się w jednoczące w szystk ie organizacje socjalistyczne Zjed­ noczenie Socjalistyczne Polskie w Charkowie. Z in icjatyw y Kom itetu Robotniczego, pragnącego w ydaw ać w łasn e pism o, 12(25) marca 1917 ukazał się pierw szy num er tygodnika pod znam iennym tytu łem „Jedność Robotnicza” — organ K om itetu Ro­ botniczego Polskiego w Charkowie; num er drugi z 18(31) marca n osił już podtytuł

—■ organ Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego. W skład kom itetu redakcyjnego

w eszli'p rzed sta w iciele PP S-L ew icy: W ładysław Lühe i (od nru drugiego) A lek san ­ der Ostrowski, a z PPS Z. Zaremba, który jako -autor najw iększej ilości artyku­ łów, m ający najw iększy w p ływ na oblicze ideow e pisma, b ył jego faktycznym re­ daktorem. Pom agali m u T. Żarski (w ystępujący pod nazw iskiem M ieczysław Łaź- niew ski) i Natalia Zarembina. P ew ien w p ływ m iał rów nież R. Jabłonowski. W p ierw ­ szym okresie redakcja m ieściła się w m ieszkaniu (pokoju sublokatorskim) Zarem­ bów w Aptekarskim Zaułku. Tygodnik, ukazujący się regularnie w nakładzie 5 tys. egzem plarzy, rozchodził się na Ukrainie i częściow o w Rosji głów nie wśród człon­ ków ZSP i jego sym patyków . Wraz z rozw ojem sytuacji rew olucyjnej w Rosji na­ stępow ała polaryzacja stanow isk, dochodziło do starć w ZSP oraz w yodrębniania osobnych grup partyjnych, w w yniku .czego na początku września 1917, na III Kon­ ferencji ZSP w Charkowie, uchwalono likw idację Zjednoczenia. Ostatni, 25 num er „Jedności R obotniczej” z 10(24) września w ydała .komisja likw idacyjna w składzie: Jan Durko, R. Jabłonow ski, W ładysław Uziem bło, Z. Zaremba, T. Żarski.

W tym że czasie brał Zaremba czynny udział w organizowaniu sekcji PPS na Ukrainie i południu Rosji jako (od grudnia 1917) pełnom ocnik do spraw w ygnań­ czych Kom isariatu Polskiego w Charkowie i członków CKW PPS. Po pow rocie do W arszawy w lipcu 1918 na ostatnim , n ielegalnym zjeździe PPS w e w rześniu tegoż roku został w ybrany na członka CKR PPS. W okresie m iędzyw ojennym był· człon­ k iem Rady Naczelnej, a w latach 1921— 1924 zastępcą «przewodniczącego Rady N a­ czelnej PPS; był też członkiem CKW PPS. Od 1922 do 1935 reprezentow ał okręg p iotrkow ski jako poseł na Sejm. Przez kilka lat pełnił funkcję przewodniczącego zarządu · Związku Robotniczych Spółdzielni Spożywców. Przede w szystkim jednak zajm ow ał się pracą dziennikarską. Znany i utalentow any publicysta, p isyw ał w iele artyk ułów do prasy socjalistycznej, w ydaw ał książki i broszury na aktualne tem a­ ty polityczne. W 1920 b ył w spółredaktorem tygodnika „Św iatło”, w 1924 w sp ół­ twórcą i redaktorem „Robotniczego Przeglądu Gospodarczego”, w 1927 zorganizował dodatek gospodarczy „Robotnika”, którego został kierownikiem . Poza tyin był w spół­ redaktorem i w spółpracow nikiem „Związkowca”, „Spółdzielcy”, „Tygodnia Robot­ nika”, „Dziennika Ludowego” i w ielu innych pism.

We w rześniu 1939 r. jako w spółtw órca Robotniczych Batalionów Obrony War­ szaw y z ram ienia PPS wraz z Józefem D zięgielew skim spraw ow ał kierownictw o polityczne nad tą organizacją. Po kaipitulacji' stolicy w październiku 1939 z jego i Kazimierza Pużaka in icjatyw y pow stała konspiracyjna organizacja, która następ­ nie przyjęła nazwę Wolność Równość Niepodległość. Zaremba był członkiem władz 'naczelnych PPS-W RN, pełniąc obowiązki sekretarza propagandy. W okresie oku­ pacji b ył w spółtw órcą programu Polski Ludowej, w latach 1944— 1945 członkiem Rady Jedności Narodowej. Od 1946 r. przebyw ał na em igracji w e Francji. Zmarł 5 października 1967 w S ceau x pod Paryżem. W iększe jego prace to: Andrzej Czar­ ski, Od Borysow a do Rygi. Uwagi k r y ty c z n e o dyplomacji, w ojnie i pokoju w ro­

ku 1920, W arszawa 1930; Bezdroża kapitalizm u i d r o g o w s k a z y ’ przyszłości, War­

szawa 1933; PPS. w Polsce niepodległej. Zarys historii ruchu r'obotniczego w Polsce

od 1918 do 1933 r., W arszawa 1933; W it Smrek, D em okracja społeczna. Próba w iz ji u stroju przejściowego, W arszawa 1944; Powstanie sierpniowe, W arszawa 1944; Woj­

na i konspiracja, Londyn 1957; Słowo o W acła wie Machajskim, Paryż 1967. W spomnienia Zygm unta Zaremby pt. Młodość i sprawa, obejmujące okres od dzieciństw a autora do XVI Zjazdu PPS w Krakowie w kw ietniu 1919 (w sumie 357 stron m aszynopisu), podzielone są na cztery części: I — Dzieci przedmieścia, II —■ Uczniacy, III —' Partia—w o jn a —rewolucja, IV — Na progu niepodległości. Części te z kolei dzielą się na num erowane podrozdziały, przeważnie opatrzone tytułem . K ońcowe rozdziały wspom nień, napisanych w ostatnich latach życia w Sceaux pod Paryżem, m iał zam iar autor uzupełnić, jednakże nie zdążył już tego uczynić, toteż pozostały one w pierw szej redakcji.

Publikow any fragm ent w spom nień pochodzi z części III: Partia—w ojna—r e ­

wolucja i obejm uje podrozdziały: 5. „Rewolucja” i 6. „Zjednoczenie Socjalistyczne

P olsk ie” (s. 213—242 maszynopisu). Tytuł pochodzi od w ydaw cy, zachowane jed­ nakże zostały podtytuły. Oba podrozdziały publikujem y w całości, opuszczając je­ dynie ostatni fragm ent (niecała strona m aszynopisu), dotyczący spraw rodzinnych autora. Maszynopis w spom nień znajduje się w rękach rodziny Zygmunta Zaremby.

Z Y G M U N T Z A R E M B A

5. REWOLUCJA

W yczekiw aliśm y rew olucji, m yśleliśm y o niej ciągle, szykow aliśm y się do niej, m arzyliśm y o w alce, która da rew olucji zw ycięstw o. B yło to jednak zawsze w y ­ bieganie m yślą w bliżej nie określoną przyszłość, a oto dokonała się niespodzianie, bez in terw encji zorganizowanych sił rew olucyjnych, iprostym buntem zgłodniałych mas, w których kobiety um ęczone ogonkam i przed pustym i nieraz sklepam i ode­ grały rolę batalionów szturm owych. Poszło w szystko inaczej, niż sobie w yobraża­ liśm y. N ajw ażniejsze jednak, że stało się to, o co w alczyły i ginęły zastępy rew o­ lucjonistów : carat leżał w gruzach, rozpadł się jak dom podm inow any zgnilizną sw ych fundam entów.

Nazajutrz przed gm achem sądów na dużym placu zgrom adził się ogromny tłum m ieszkańców Charkowa, by dowiedzieć się, jak w łaściw ie stoją spraw y1. Nieobecność policji, brak prób rozpraszania tłum u potw ierdziły każdem u, że isto t­ nie stało się coś -niezwykłego. Na w yciągn iętym skądś stole zm ieniali się m ów cy, obwieszczając upadek caratu, ibliski koniec koszmaru w ojennego, zw ycięstw o re­ wolucji. Słow a ich napotykały przegrodę lęku i niepew ności, czy n ie jest to tylko jeszcze jedno złudzenie. Tylko m łodzież studencka, której niebieskie czapki gęsto przetykały szary tłum, podkreślała oklaskam i m ocniejsze zw roty m ówców . Aż oto skoczył na stół w ielk i chłop w św iątecznej czesuczowej „kosoworotce”, z w iecham i jasnych wąsów, i zaikrzyczał:

— W iecie, kto jestem? Cisza.

—■ Jestem Jan Cupiał2, robotnik Fabryki Budow y Lokomotyw.

W yraźne zaciekaw ienie i szmery. Rodziły się p ew no m yśli, że to jakiś now y dygnitarz lub em isariusz rew olucyjny. Tym czasem mówca ośw iadczył z szerokim gestem:

— M ówię otwarcie, kim jestem , są tu towarzysze, którzy mnie znają. Nie kryję się, bo to jest niepotrzebne. R ew olucja zw yciężyła!

Słow a te pokrył huragan oklasków. N areszcie w szyscy uw ierzyli. Lęk opadł, tłum szalał w entuzjazm ie. N a. dach już w łazili ochotnicy, by zerwać z frontonu w ielkiego czarnego orła, sym bol obalonej tyranii. Rodziła się nowa epoka.

Na dzień następny szykow ano w ielką m anifestację ludową, by uczcić zw ycię­ stw o rew olucji3. W yszły na nią w szystk ie fabryki w pełnym kom plecie sw ych załóg. P ow iew ały nad m asą ludzką naprędce sporządzone czerwone sztandary. Patrzyłem uszczęśliw ionym i oczami na ziszczenie marzeń. N agle serce załopotało

1 Na wiadom ość o zw ycięstw ie rew olucji w Piotrogródzie już 2(15) marca 1917 odbyła się pierwsza żyw iołow a m anifestacja w Charkowie.

2 Jan Cupiał (ur. 1882) — od 1905 w PPS w Zagłębiu Dąbrowskim , zesłany do Rosji, członek ZSP w Charkowie, działacz PPS.

3 Pierw sza zorganizowana m anifestacja robotnicza odbyła się 3(16) marca i tego dnia po południu zw ołano w iec robotników polskich.

104 5

jeszcze silniej. Na zbliżającym się sztandarze polski napis i trzy litery: PPS. Rzuciłem się w kierunku grupy niosącej ten sztandar i zobaczyłem kroczących na jej czele robotników z naszego koła sam okształceniow ego PTPOW4. M aszerowali tu robotnicy z w arszaw skich w arsztatów kolejow ych. Uściski, w y lew radości, m a­ szerujem y w spólnie. W krótce pod tym znakiem znaleźli [się i Talka5, i Janka6, i Tadeusz7, i cała paczka członków U nii8. Po w ylew ie radości refleksja, że n ie wolno się nam pogubić. Po krótkiej naradzie z czołem grupy zaipadła decyzja. Zbie­ ram y się wieczorem w Domu Polskim na w iec polskich robotników. Odskoczyliśm y w kilk u na ulicę Gogola, by napisać krótkie w ezw anie. W ieczorem duża sala Domu

Polskiego w ypełn iła się po brzegi. . ■

Przed rozpoczęciem w iecu odnalazłem Romana Jabłonow skiego9. U m ów iliśm y się, że on z§gai zgrom adzenie i będzie mu przewodniczyć, zaś W itold Suchodol­ sk i10 i ja w ygłosim y przem ówienia polityczne, po czym oddamy głos chcącym prze­ m awiać i zakończym y zgrom adzenie przyjęciem ogólnej rezolucji, w zyw ającej do solidarności z rew olucją v do zjednoczenia sił robotników polskich na obczyźnie. W dyskusji w ystąpiło kilku m ówców, popierających w yw ody referentów, a wśród nich n ie znany nam W ładysław D obrow olski11, który przedstaw ił się zgromadzo­ nym jako członek Narodowego Związku Robotniczego, w yrażając pełną z nam i solidarność. Rozejrzenie się w zebranych i zabierających głos uświadom iło nam, siedzącym :przy stole prezydialnym , że m amy przed sobą zw olenników kierunków ideologicznych, jakie istn ia ły w ów czas w polskim ruchu robotniczym, od esdeków do enzeteru w łącznie. Zrodziła się w ięc m yśl, żęiby powołać do życia organizację, która zachowa p ow stałą tu jedność ludżi spod różnych znaków. W czasie dyskusji napisaliśm y rezolucję (bodaj że ja byłem autorem, a Jabłonow ski coś tam w niej w ygładzał) streszczającą się w stw ierdzeniu, że robotnicy polscy solidaryzują się z robotnikam i rosyjskim i, przeciw staw iają się prądom burżuazyjnym , reprezento­ w anym przez partię K adetów i pragną, w spółdziałając z rosyjskim i partiam i re­ w olucyjnym i, uświadam iać je o potrzebach m iejscowych i ogólnopolitycznych pol­ skiego proletariatu. Zaproponowaliśmy rów nież w ybranie kom isji m ającej przygo­ tować ramy pow stającej organizacji, która m iała objąć całość polskiego ruchu socjalistycznego. Zgodnie z p ow ziętym postanow ieniem ułożyliśm y listę członków tej kom isji tak, by znaleźli się w n iej przedstaw iciele w szystkich dawnych partii robotniczych. Propozycje nasze zostały jednom yślnie przyjęte, z tym że w n

aj-4 Polskie Tow arzystw o Pom ocy Ofiarom W ojny dzfałało od sierpnia 191aj-4 na terenie całego cesarstwa. W charkowskim oddziale PTPOW Z. Zaremba prowadził koło sam okształceniow e dla dorsłych.

5 Talka — pseudonim N atalii z Lipszyców Zarem biny (1895— 1973). ‘

6 Janka — Janina Paretiatkow icz (ur. 1892), czynna w U nii M łodzieży P ostę-pow o-N iepodległościow ej, następn ie w ZSP, działaczka PPS, dziennikarka, pseudo­

nim Janper. .

7 Tadeusz Żarski (1896— 1934) — od 1910 członek Związku M łodzieży Postępo- wo-N iepodległościow ej w Piotrkowie, od 1911 w PP S-F rakcji R ew olucyjnej, w la ­ tach 1912— 1914 w PPS-O pozycji w W arszawie. A resztow any w 1914, został zesłany do Omska, skąd dzięki pomocy N atalii Zarem biny (która w ystaw iła mu paszport na nazw isko M ieczysław Łaźniewski) zbiegł w 1916. D ziałał w Unii MPN w Char­ kowie, b ył w spółzałożycielem i członkiem C harkowskiego K om itetu Robotniczego ZSP.

8 Mowa o U nii Młodzieży Postępow o-N iepodległościow ej działającej od m aja 1916 w Charkowie.

9 Roman Jabłonowski· (1886— 1963), ps. M arian Kozłowski ·— od 1905 w PPS, następnie działacz P PS-L ew icy, w 1915— 1916 nauczyciel w Charkowie, w spółzało­ życiel i członek Charkowskiego K om itetu Robotniczego ZSP.

10 W itold Suchodolski, ps. Roman Glinicki — działacz P PS-L ew icy, w 1915— 1916 nauczyciel w Charkowie, w spółżałożyciel i członek Charkowskiego K om itetu ' Ro­

botniczego ZSP. "

11 W ładysław Dobrowolski — członek Narodowego Związku Robotniczego, przez

.

φ

ZE WSPOMNIEN REDAKTORA

₁₀₅

bliższym czasie odbędzie się drugi wiec,, n a którym Komisja Organizacyjna przed­ staw i projekty statutu i deklaracji programowej.

Przed rozejściem się u staliliśm y, kiedy zbierze się kom isja oraz że Jabło­ nowski przygotuje projekt statutu, a ja deklaracji programowej. Gdy przynieśliśm y sw oje opracowania n a posiedzenie K om isji Organizacyjnej, okazało się, że istotnie pow stał podatny grunt dla stw orzenia Zjednoczenia Socjalistycznego12. Statut, jak to statut, m ógł nie wzbudzać w ątpliw ości, ale moja deklaracja stw ierdzała w y ­ raźnie, że burza w ojenna usunęła kość niezgody w ruchu robotniczym i niepod­ ległość stała się w spólnym naszym hasłem . Obawiałem się, że trzeba będzie toczyć zażartą w alk ę o w prow adzenie takich czysto pepesow skich m yśli do wspólnej deklaracji, a tym czasem R. Jabłonow ski z P P S -L ew icy i J. D urko13 z SDKPiL przyjęli to „irackie” w yznanie w iary bez sprzeciwu. Decyzja p ow ołania Zjedno­ czenia Socjalistycznego Polskiego, jak postanow iliśm y nazwać powstającą orga­ nizację, rodziła się pod szczęśliwą, zdawało się, gwiazdą. N astępny w iec zatw ierdził jednom yślnie propozycję Kom isji i w ybrał K om itet Robotniczy ZSP, do którego w eszło kilkunastu towarzyszy, a wśród nich Jan Durko i R ożniecki14 jako esdecy, Roman Jabłonow ski i A leksander O strowski15 jako P PS-L ew ica, W ładysław Do­ browolski jako NPR i Tadeusz Żarski, Józef K olasiński16 oraz ja z PPS-Frakcji Rew olucyjnej. Wybrano też K om itet redakcyjny pisma, a m nie powierzono jego redakcję17. ZSP rozpoczęło sw e nied łu gie, ale owocne życie.

Niepokój, który odczuwałem idąc na posiedzenie Kom isji Organizacyjnej ze sw oim projektem deklaracji, św iadczy, że zdaw ałem sobie spraw ę z trudności, ja­ kie napotkać m usi Zjednoczenie z powodu starych n aw yk ów m yślenia, /narosłej nieufności i zakorzenionych am bicji partyjnych.

Wśród codziennych praw ie w itających rew olucję m anifestacji odbyła się rów ­ nież defilada w ojsk stacjonujących w Charkowie. O bserwowałem z chodnika m a­ szerujące oddziały z bagnetam i na lufach karabinów, a na nich co trochę czer­ w one sztandarki, czasem chustki bram owane złotym nadrukiem . Na każdym z nich w ypisano koślaw ym i literam i ludzi m ało piśm iennych hasła dnia: „Ziemia i w o l­ ność” (Ziemia i wola) — zaw ołanie eserowców , „Proletariusze łączcie się” — hasło zdradzające esdeków, „Niech żyje rew olucja” — w yraz uczuć powszechnych. I oto wśród tych sztandarów rzuciła się w oczy krakowska chusta z literam i PPS. W cisnąłem się do szeregu, by poznać zagubionego w w ojsku towarzysza. Gęba - szeroka — m azurska, wąs zaw iesisty, twarz ogorzała, ręce twarde, spracowane.

Na pytanie, skąd pochodzi i jak dawno należy do partii, otrzym ałem dziw ną od­ powiedź:

— Jestem z Lubelskiego, do p artii inie należę ani nie należałem , ale jak tu

w szyscy sw oje partie zachwalają, to i ja ogłosiłem naszą Polską Partię Socjali­ styczną.

U jaw niła się przed m oim i oczami siła legendy, stworzonej ofiarą i bohater­ stw em w alk i prac m ojej partii — partii prostych ludzi, do iktórej zw racają się ich oczy, gdy trzeba dać w yraz sw ojej postaw ie w życiu publicznym . Ten skarb ceniłem i n ie chciałem w niczym go uszczuplić. Zdawało mi się jednak, że można go p ow iększyć przez połączenie w szystkich sił k lasy robotniczej dotychczas po­

12 Mowa o Zjednoczeniu Socjalistycznym Polskim w Charkowie.

13 Jan Durko (1880— 1943) — od 1897 w PPS, od 1900 działacz SDKPiL. W 1915 ew akuow any wraz z Instytutem Agronomicznym do Charkowa. Członek Charkow­ skiego KR ZSP, w lecie 1917 opuścił szeregi SDK PiL i przeszedł do PPS.

14 Eliasz R ożniecki (ur. prawdopodobnie 1880) — działacz SDKPiL, członek SDPRR(b) w Charkowie, członek Charkowskiego KR ZSP.

15 A leksander Ostrowski — członek P PS-L ew icy, członek Charkowskiego KR. ZSP.

16 Józef Kolasiński — działacz PPS, członek Charkowskiego KR ZSP. 17 Mowa o „Jedności Robotniczej”, organie ZSP.

106

dzielonych i skłóconych. Czy nie trzeba spróbować szansy, którą otworzyła wojna i rewolucja, burząc stare przegrody partyjne? Czy w łaśnie my, (pepesowcy, nie jesteśm y obowiązani podjąć tej próby?

Deklaracja ZSP zw racała się. do zw olenników w szystkich dawnych partii 0 pójście naszym śladem . Ideologicznie nie ma różnic, 'nie ma też' różnic w pojm o­ w an iu zadania aktualnego — poparcia rew olucji i zadania konkretnego ·— przygo­ tow ań do powrotu W sposób zorganizowany, m ogący zasilić w kraju szeregi w a l­ czące o dem okrację i praw a ludzi pracy w Polsce. Na ten postulat zachowania w łasn ej fizjonom ii, niedopuszczenia do rozpłynięcia się w rosyjskim morzu i w y ­ znaczenia drogi pow rotu położyłem w deklaracji p ełn y akcent i w szyscy też przy­ jęli to jako rzecz naturalną. N ie było w ięc przeszkód, by eksperym ent przeprowa­

dzić z całym oddaniem się tej sprawie. ■■ .

Tak rozum iałem sw oją rolę. Tak rozum ieli spraw ę w szyscy ideowo mi bliscy. G łówny ciężar realizacji całej koncepcji spadł na m nie i Tadeusza Żarskiego, bez­ pośrednio zaangażow anych w k ierow nictw ie ZSP i obejm ujących jedno z n ajw aż­ niejszych i najbardziej delikatnych narzędzi, jakim jest prasa.

Zgłosił się do m nie polski zecer i przy jego pomocy odnaleźliśm y m ały zakład drukarski, posiadający czcionki polskie. N atychm iast zabraliśm y się do roboty 1 .w tydzień po pierwszym w iecu udało się nam w ypuścić w św iat „Jedność Ro­ botniczą”,organ ZSP, ze w szystkim i dokum entami m ówiącym i o powstaniu, celach i zadaniach organizacji. A n ie było to łatw e, gdy całe pism o składał ręcznie jeden zecer polski z pomocą zecera Żyda, który n ie znał dobrze języka polskiego. K o­ rekta była potworna. Trzeba ją było powtarzać przynajm niej trzykrotnie. Toteż nasz zecer Lange _ dokonyw ał cudów, co tydzień m ontując i dopilnowując druku ośm iostronicowego pism a. Redakcja też n ie mogła próżnować. A że czasem b yły niedociągnięcia, że potrójna korekta nie zaw sze usuw ała w szystkie ślady drukar­ sk iego diablika — to jakoś czytelnicy przyjm ow ali z w yrozum ieniem . Ważne, n aj­ w ażniejsze, że pismo w ychodziło na czas i odpowiadało potrzebom chw ili.

• *

Zjednoczenie Socjalistyczne P olsk ie stało się szybko organizacją masową: w Charkowie oparło się m ocno na trzech głów nych ośrodkach pracy, skupiając robotników polskich: W arsztaty K olejow e, Gerlach i P ulst18 oraz w ielka, nowo w ybudow ana fabryka Pow szechnego Tow arzystw a Elektrycznego. W łączyli się do Zjednoczenia rów nież w szyscy studenci z U nii i k ilk u in teligen tów — jak Józef B ryl1“, dyrektor oddziału jednego z banków — o przekonaniach socjalistycznych, a le stojących dotychczas na uboczu. W w ym ienionych zakładach powołaliśm y or­

ganizacje dzielnicow e z w łasn ym i kom itetam i. W W arsztatach K olejowych rej wodzili Józef K olasiński, stary członek PPS, i A ntoni M ałarecki20, działacz robot­ niczy szkoły PP S-L ew icy; ze środowiska fabryki Gerlach w yłon ił .się nieoceniony w pracy i potem nasz w ielki przyjaciel osobisty W ładysław U ziem bło21, m ający już za sobą piękną rew olucyjną kartę praoy w drukarni nielegalnej na Foksalu.

18 Przedsiębiorstwo Gerlach i Pulst Towarzystw o A kcyjne Fabryki Maszyn zo­ stało ew akuow ane z W arszawy do Charkowa. W edług zestaw ienia N a j d u s (op.

cit., s. 18) w Charkow ie znalazło się w sum ie 6 zakładów przem ysłow ych z War­

szaw y.

19 Józef B ryl — członek SDKPiL, członek C harkowskiego KR ZSP, w lecie 1917 przeszedł do PPS.

20 A ntoni M ałarecki (według W. U ziem bły — M ałarecki) — działacz P P S-L e- w icy , członek Charkowskiego KR ZSP.

ieni-Z E W S P O M N IE Ń r e d a k t o r a

107

W fabryce PTE grupowali się robotnicy dotychczas nigdzie n ie zorganizowani; ' um ieściliśm y tam dwu b yłych ikatorżników przybyłych z Orła do Charkowa na

czele z bojow cem Gierasem. Skupili oni koło siebie spore grono tow arzyszy i u si­ łow ali zaprowadzić w sw ej grupie rygor Organizacji Bojowej, z której w yszli. Na tym tle pow staw ały kom iczne nieraz konflikty. Jeden z nich m usiałem sam rozw ią­ zywać: toW. Obiesło został zaw ieszony w prawach członka za to, że szerzył alkoho­ lizm. Przyszedł on do nas, do Kom itetu, z zażaleniem na tę krzyw dę. Pojechałem do niego, by zbadać i ew entualnie załagodzić sprawę. Obiesło m ieszkał niedaleko fabryki w dużej izbie z żoną i rojem dzieci. Rozsiadły się one na brzegu łóżka jak wróble na drucie telegraficznym i ipoważnie przyglądały się obcemu panu. Obiesło zgarnął je jednym gestem ręki i w ypędził na dwór: „Przez te dzieci cały kłopot. Jak je w yżyw ić? To, co zarobię w fabryce, nie wystarczy, zrobiłem sobie źródło dobrego dochodu i to ludzi kłuje w oczy”. Tu w skazał mi stojącą w kącie nakrytą beczkę. Odchylił w orek i buchnął na m nie ostry zapach zacieru kartoflanego. Zrozumiałem: pędzi się tu samogon. Zajęcie niezbyt szlachetne, ale czyż m usiało w yw oływ ać potępianie towarzysza? Zadałem kilka pytań: komu sprzedaje wódkę? czy w łaśn ie organizacja jest terenem zbytu? Okazało się, że k lien telę m a różną i są wśród niej członkow ie organizacji. Czy ma im odmówić? Sam Gieras przy­ chodzi ze sw oją butelką. Gdy zapytałem potem Gierasa, czy czasem nie zajrzy do kieliszka, przyznał, że ,to się zdarza, ale tylko przy okazji. A czy kupow ał wódkę od Obiesły? Na to oskarżyciel i strażnik w ysokiej moralności organizacyjnej przy­ znał, czerwieniąc się, że owszem, zdarzyło się tak, b a przyszli do niego towarzysze katorgi. — Więc czego m acie pretensję do Obiesły? Gieras roześm iał s ię ,i sprawa

została zlikw idow ana. ' .

W łączył się też do organizacji ów Jan Cupiał z pierwszej m anifestacji rew o­ lucyjnej. W yszedł na em igrację długo przed w ojną i przez Rygę, gdzie pojął za żonę m iłą Łotyszkę, dowędrował tu, znajdując dobre zajęcie w fabryce lokomotyw. Sym patyzow ał z rosyjską socjalną dem okracją i z Polakam i n ie utrzym yw ał sto­ sunków. Dopiero pow stanie Zjednoczenia pociągnęło go do naszego środowiska. M ieszkał w naszym sąsiedztw ie i chętnie odwiedzałem go. W ypijaliśm y wówczas w ogródku niezliczone ilości herbaty, wypróżniając cały sam owar i zgarniając z twarzy pot ofiarow anym i przezornie przez Ciupałową ręcznikami.

Osobną grupę s.tanowili w spom niani katorżnicy z Orła. Przyjechali oni do Charkowa śladem dwu naszych podopiecznych, którym na polecenie Mariana N o­ w ickiego22 żona w ysłała paczki, podając się za siostrę i narzeczoną. Gdzież m ieli się podziać po w yjściu z w ięzienia, jak n ie przyjechać do „siostry” i „narzeczonej”? Tak zjaw ili się u nas towarzysze Gieras i R ydzew ski. P ierw szy niski, ruchliw y, zadziorny, hutnik szklany z zawodu, drugi — w ysoki chłap, z twarzą poznaczoną 09pą; obaj b yli bojow cy i obaj kręcący nosem na nasze zjednoczeniow e zapały, ale lojalnie podporządkowujący się zapadłym decyzjom. Z nim i przybyło jeszcze trzech czy czterech b yłych katorżników , pow iększając naszą pepesow ską rodzinę.

■ M iew aliśm y wśród siebie i^ przelotne ptaki zaw iane rew olucyjnym wiatrem .

W ładysław D obrowolski po w ystąpieniu na w iecu i jednym czy dwu posiedzeniach K om itetu znikł bez śladu. W ystąpił też n a kilku zgrom adzeniach w mundurze ofi­ cerskim niejaki W alc23, deklarując swą solidarność ze Zjednoczeniem i obiecując zająć się organizacją polskich żołnierzy, i rów nież gdzieś się zapodział. Podobnie

stych ” w e L w ow ie, działacz PPS, następnie PPS-Frakcji R ew olucyjnej, członek

Charkowskiego KR ZSP. ·

22 M arian N ow icki (1893— 1960) — od 1910 w Związku MPN w Piotrkowie, od 1911 w PP S-F rakcji R ew olucyjnej, następnie w PPS-O pozycji, w 1914 aresztow any

i w ięziony w Rosji, członek Charkowskiego KR ZSP. '

23 Karol Walc — prawnik, porucznik, przewodniczący kom itetu pułkow ego pol­ skiego pułku rezerw ow ego w Biełgorodzie.

108

było z W oźniakiem, który być może został zrażony naszym chłodnym przyjęciem: w ygłaszał tak rew olucyjne frazesy, że naw et w ydaw ał się nam podejrzany. Dłużej popasał w zjednoczeniow ym gronie Rożniecki (Rażniewski?), który podawał się za socjaldem okratę, bardzo głośno krzyczał, ale n iew iele robił. N ie mogę jednak źle go w spom inać, bo przez niego to zostałem w najcięższych żyw nościowo czasach n astępow ania N iem ców na Charków zaopatrzony w suchary, wiadro kwaszonej kapusty i pudło czerwonego kawioru.

6

Zjednoczenie Socjalistyczne Polskie w yszło szybko poza granice Charkowa. Pod w pływ em „Jedności Robotniczej”, a często z w łasnego natchnienia w w ielu m iastach i osiedlach przem ysłow ych p ow oływ ali robotnicy różne zw iązki, skupia­ jące działaczy z różnych partii. W łączały się one bezpośrednie do Zjednoczenia i podporządkow yw ały K om itetow i W ykonawczem u w Charkowie, bądź też — bez form alnego pow iązania — korzystały z naszego pism a i organizowały kolportaż „Jedności Robotniczej”24. W bezpośrednim zasięgu organizacyjnym znalazła się cała lewobrzeżna U kraina z w szystkim i przem ysłow ym i m iastam i Zagłębia D onieckie­ go. Tutaj na czoło w ysun ęła się grupa w Sław iańsku, gdzie przebyw ała rodzina Tołw ińskich25 i Antoni Zdanowski26.

Praca organizacyjna rozw ijała się dwoma torami: ośw iatow ym i politycznym . K om itet charkow ski dokładał w szystkich starań, by w poszczególnych m iejscow o­ ściach Zagłębia, jak rów nież w dzielnicach m iasta organizować w ykłady popularne z zakresu nauk społecznych, a jednocześnie interesow ać członków zarówno pro­ blem atyką polityczną zrewolucjonizow anej Rosji, jak też w ydarzeniam i w Polsce. W szystkie siły in teligenckie zostały w przągnięte w te .prace, a dużo w ysiłk u w k ła­ dał w nią przede w szystkim Roman Jabłonowski i niezm ordowany w b iegan iu -n a zebrania poszczególnych grup Tadeusz Żarski. Tadeusz był też najw ydajniejszym w spółpracow nikiem redakcji. W łaściw ie gros pracy spadało na nas dwóch. W e dw ójkę w ypełn ialiśm y cały numer, otrzymując od innych członków kom itetu re­ dakcyjnego jeden, dwa artykuły do każdego numeru, a i o to trzeba było zabiegać i nam aw iać poszczególnych autorów. Jakoś jednak dawaliśm y sobie radę, tym bardziej że n ie było żadnych kłopotów finansow ych, bo czytelnicy p łacili regu­ larnie przez sieć kolporterów pracujących bezinteresow nie, a w w ielu grupach polskich robotników urządzano zbiórki na pokrycie kosztów w ydaw nictw a, czasem w postaci jedno- czy kilkugodzinnego zarobku całej załogi. „Jedność Robotnicza” w ychodziła w ięc regularnie co tydzień, osiągając w ysoki jak na ów czesne stosunki nakład iponad 5000 egzem plarzy27. Było to naprawdę osiągnięcie w spaniałe.

24

W spomnienia...

25

A nny i Stanisław a. Kazimierz Tołwiński, sym patyk PPS, od 1907 m ieszkał w S ła ­ w iańsku, od 1910 b ył kierow nikiem i w spółw łaścicielem warzelni soli.

S tan isław 'Tołwiński (1895— 1969) — od 1912 w Związku MPN w Petersburgu, członek PP S-F rakcji R ew olucyjnej, aresztow any w W arszawie w lipcu 1915, w ięzio­ ny w Rosji do lutego 1917, działacz PPS i ZSP w Sławiańsku, kom isarz do spraw polskich tamże.

26

aresztow any w W arszawie w lipcu 1915, w ięziony w Rosji do lutego 1917, działacz PPS i ZSP w Sław iańsku.

27

że tygodnik ten bito w ilości do 8 tys. egzem plarzy. Z dziejów p ra sy socjalistycznej

Z E W S P O M N IE Ń R E D A K T O R A

₁₀₉

Kiedyś zaszedłem z paczką „Jedności” do stołów ki studenckiej 1 natknąłem się na Ukraińca M iszę z „W peredem” pod pachą, który w yd aw ał i redagował. Gdy mu pow iedziałem , jaki vma nakład nasz tygodnik, nie chciał w ierzyć i przyznał się, że jego organowi socjalistów ukraińskich daleko do takiej liczby. G órowaliśm y w ięc nad pism em m iejscow ej ludności, m y „bieżeńcy”, przypadkowo rzuceni na tę ziem ię. Praw dopodobnie po p ew nym czasie Misza nas dogonił i przegonił, ale nasz sukces w pierw szych tygodniach rew olucji nie ulegał w ątpliw ości.

Przy pierw szych num erach n ie m iałem żadnych trudności w redagowaniu pisma. U nikałem w swoich artykułach, tak samo jak Tadeusz Żarski, akcentów mogących zadrażnić uczucia naszych kontrahentów innego n iż m y pochodzenia partyjnego, ale pisałem zdecydow anie w duchu przyjętej w spólnie platform y id eo­ logicznej, a w ięc podkreślając stale nie tylko solidarność z rewolucją, ale i odręb­ ność naszych celów politycznych, w yrażających się przede w szystkim w dążeniu do odzyskania niepodległości. K ładłem też nacisk na obowiązek robotników pol­ skich szykow ania się do powrotu, gdy tylko otworzą się m ożliwości. Jeśli ktoś dał mi artykuł, m ający tendencję sprzeczną z założeniam i deklaracji programowej, zw racałem się z n im do Kom isji Redakcyjnej i zw yk le osiągałem niezbędne zm iany w tekście. W . tych w ypadkach m iew ałem jednak czasem dużo kłopotu z Romanem Jabłonowskim , który stopniow o w ycofyw ał się ze w spólnej platform y i bronił w szelkich zw rotów utożsam iających nasze zadania z zadaniam i socjalistów rosyj­

skich. ■ .

Nieporozum ienia na tym tle m iały z czasem rosnąć, w ytw arzając stan podej­ rzeń o forsow anie przeze m nie lin ii PPS i krępow anie w w ypow iadaniu się przed­ staw icieli innych kierunków. Zrodzona na tym tle nieufność znajdowała czasem wyraz w dziwacznych formach. Oto pew nego dnia rozsypała się w drukarni cała kolum na zawierająca część artykułu, zresztą zupełnie niew innego z punktu w id ze­ nia którejkolw iek partii. Zdecydowaliśm y z drukarzem, że już nie zdąży się prze- składać tej kolum ny, gdyż pism o m usiało w yjść na czas ze w zględu na kolporterów, którzy przyjeżdżali do Charkowa z odległych nieraz m iejscowości na oznaczony z góry termin. Puściliśm y w ięc numer z białą stronicą. Autor, Jan Durko, skąd­ inąd człow iek spokojny, w ystąp ił ze skargą, że naum yślnie nie puściłem w cało­ ści jego artykułu. N ie pom agały żadne tłum aczenia. Pozostał przykry osad, zatru­ w ający moje dobre samopoczucie.

M yślę, że te rodzące się tarcia w ynikały z zewnętrznych nacisków dawnych towarzyszy partyjnych niechętnych wobec akcji zjednoczeniow ej, zw ężającej pole działania daw nych partii odbudowujących się na terenie Rosji. Zresztą sam byłem pod takim i naciskam i. Z Piotrogrodu, z M oskwy zwracano się do m nie z zapyta­ niami, dlaczego n ie zakładam sekcji PPS, lecz angażuję się w , akcji ZSP. Zapro­ szono też m nie na pierw szą konferencję działaczy PPS do Piotrogrodu, odbyw a­ jącą się w p ołow ie 1917 r.28 Postanow iłem pojechać tam dla pełnego w yjaśnienia spraw y i zobaczenia się ze starym i towarzyszami. Zabrałem ze sobą Stacha Toł­ w ińskiego i zaopatrzeni w w ałów kę oraz czajnik na wrzątek, dawany na każdej

stacji rosyjskiej, udaliśm y się w tę daleką drogę. .

Wśród licznie zgromadzonych członków konferencji przew ażali wypuszczeni z w ięzień i katorg bojow cy oraz działacze organizacyjni ze znanym i mi tylko z le ­ gendy szliselburczykiem Kazim ierzem Pużakiem 29 i katorżaninem Janem

Chałup-28 Ogólnokrajowa konferencja PPS odbyła się w dniach Chałup-28 maja— 2 czerwca 1917.

29 Każim ierz Pużak (1883— 1950) — działacz PPS, P P S-F rak cji Rew olucyjnej, bojowiec OB PPS, w 1911— 1917 w ięziony w tw ierdzy szlisselburskiej, członek

110

ko-K w apińskim 30 na czele. Poznałem też B ronisław a S iw ik a31, z ’którym od dość dawna korespondowałem , oraz W ińcentego Jastrzębskiego32, na którego ktoś zwró­ cił m oją uw agę jako na najw ybitniejszego robotnika-sartfbuka. Z dawnych znajo­ m ych znalazłem Franka M akowskiego33, nic nie zm ienionego zewnętrznie, z tym sam ym pogodnym, choć zapraw ionym ironią uśmiechem. Trudno było dać w yraz

radości z tego spotkania. ·

Kazim ierz Pużak, który kierow ał konferencją, razem z kilkom a towarzyszam i zaprosił nas na rozm owę w spraw ie ZSP. Zająłem stanowisko wyraźne: jestem i pozostanę z przekonań pepesow cem , ale póki Zjednoczenie trw a na stanowisku, sw ej deklaracji program owej zgodnej z założeniam i program owym i PPS, będę lo ­ jalnym działaczem ZSP bez podnoszenia akcentów partyjnych, bo to m usiałoby rozbić dobrze rozw ijającą się organizację, która skupia m asy członków, mało lub w cale nie rozum iejących, a naw et nie interesujących się subtelnościam i różnic id eo­ w ych i taktycznych. Podobne ośw iadczenie złożył rów nież Stach Tołwiński. N a zapytanie zaś, co zam ierzam y zrobić, jeśli nasi kontrahenci w ycofają się ze Zjed­ noczenia lub zechcą je opanować, odpow iedzieliśm y zgodnie, że o opanowaniu ZSP przez inne partie n ie m a m owy, bo nasz w p ływ góruje nad w szystkim i in nym i razem w ziętym i. W w ypadku zaś w ycofania się esdeków i „lew icow ców ” PPS dołoży starań, żeby przy ew entualnej likw idacji Zjednoczenia sekcje PPS zorga­ nizow ały się w szędzie, gdzie sięgają w p ływ y organizacyjne ZSP. Zw róciliśm y się przy tym z prośbą, by partia zachow ała dotychczasową taktykę przyjaznej posta­ w y w obec ZSP i n ie w chodziła na tereny, na których działa nasza organizacja. Kazimierz Pużak i tow arzyszący mu działacze PPS przyjęli nasze ośw iadczenia bez szerszej dyskusji. Zdaje się, że obie strony b yły zadowolone z tej w ym iany inform acji i poglądów. My ze Stachem w yszliśm y z tej rozm owy upewnieni, .że ze strony naszej p artii nic n ie zagraża pracy zjednoczeniowej.

Na samej jednak konferencji zarysow ały się różnice poglądów, które m iały fataln ie odbić się rów nież w życiu ZSP. Chodziło o określenie roli PPS w rew o­ lu cji rosyjskiej. K ilku towarzyszy na czele z Frankiem M akowskim propagowało- pełne utożsam ienie PPS z siłam i ręwblucji, a w konsekw encji powiązanie się z ruchem socjalistycznym rosyjskim aż do w ejścia w skład partii rosyjskiej. Cho­ ciaż to było sform ułow ane ogólnie, można się było dom yślać, że tą partią m iała być socjaldem okracja odłamu bolszew ickiego. Pużak odrzucał taką koncepcję, pod­ kreślając konieczność zachow ania p ełn ej sam odzielności. Zgadzał się, że w po­ szczególnych spraw ach w yłan iających się w toku rew olucji można i n ależy w łą ­ czyć się do w ysiłk u najbardziej nam odpowiadającej partii rosyjskiej. Dla przy­ kładu podaw ał, że wobec zdecydow anego w ypow iedzenia się bolszew ików za pra­ w em narodów do samoofereślenia i odłączenia się od Rosji przy wyborach do Kon­ stytuanty trzeba będzie oddać nasze głosy na kandydatów tej partii34. A le pozo­ stajem y partią p olskich robotników z zadaniem odegrania czynnej roli przede w szystkim w życiu naszego narodu i dlatego trzeba zachować sam odzielność i ustaw ić sw e zadanie tak, by jak najw ięcej i najlepiej przygotow anych sił prze­ rzucić do kraju.

30 Jan Kwapiński, ps. Piotr Chałupka (1885— 1964) ·—■ działacz PPS, bojowiec

OB PPS, uczestnik akcji pod Rogowem, w 1907 skazany na karę śm ierci zam ienio­ ną na 15 lat katorgi, zw olniony w 1917, działacz PPS w Rosji, w 1917— 1918 prze­ wodniczący K om itetu W ykonawczego RDRiŻ w^Orle.

31 Bronisław S iw ik — redaktor „Prom ienia” w Piotrogrodzie, członek CKW PPS w Rosji.

32 W incenty Jastrzębski (1885— 1977) — działacz PPS, bojowiec OB PPS, 1908— 1916 w ięziony w Rosji, m.in. w Szlisselburgu, następnie na zesłaniu, w 1917— 1919·

w aparacie radzieckim w Piotrogrodzie. '

33 Jerzy Franciszek M akowski (1889— 1937) — działacz PPS, członek Z w iązku Strzeleckiego, w ięziony w 1914—1917 w Rosji, działacz PPS w Moskwie.

Z E W S P O M N IE Ń R E D A K T O R A

₁₁₁

Ogromna w iększość uczestników konferencji stanęła po stronie w yw odów P u - żaka. Odpowiadało też ono całkow icie naszym poglądom. Franek M akowski pozo­ stał przy swoim , do partii się nie w łączył, w stąpił do w ojska i jako bolszew ik zrobił dużą karierę w ojskow ą, by w końcu zginąć w którejś z k olejnych czystek.

W racaliśmy z T ołwińskim w pełni zadow oleni z w yników konfrontacji z dzia­ łaczam i PPS. Taik samo najbliżsi moi towarzysze, jak Żarski, Peretiatkow iczów na, B agiński35, Szacki36, Uziem bło, przyjęli z satysfakcją sprawozdanie z konferencji p e­ tersburskiej: nic nie dzieliło nas z p artią w zakresie ideologicznym , a praca nasza w Zjednoczeniu uzyskała jeśli nie pełne uznanie, to życzliw ą neutralność, zabez­ pieczającą przed rozbijaniem ZSP z tej strony. Zdawało się, że i w innych śro­ dowiskach partyjnych zw ycięży rozsądek, nakazujący utrzym ać i rozw ijać ZSP co najm niej aż do otworzenia się m ożliw ości pow rotu do kraju. Zjednoczenie rozw inę­ ło zbyt szeroką akcję społecznego i politycznego uświadam iania, by ktok olw iek m ógł

lekcew ażyć jego osiągnięcia i m ożliwości. '

•

*

Gorące tchnienie rew olucji, obalającej dom n iew oli ludzi i narodów, przeobra­ ziło całkow icie n ie tylko zew nętrzne w arunki naszego życia, ale duchową atm osfe­ rę, w której tk w iliśm y dotychczas. Otworzył się nagle św iat, w którym n ie m ierzw ą już m ieliśm y być pod przyszłe zasiew y, ale siew cam i na glebie uprawionej przez zeszłe pokolenia, a n aw et budowniczym i nowych, lepszych kształtów życia. R ew olu­ cja przynosiła radosne uniesienia. Oczami, uszami, praw ie dotykiem rąk chłonąłem cudowne oblekanie się w rzeczyw istość tego, co dotychczas było tylko marzeniem. M yślę, że w pierw szych m iesiącach w szyscy byliśm y pod takim urokiem rew olucji. Nic go jeszcze nie mąciło. W alka poli-tyczna, obejm ująca w ielk ie m asy ludności, zbierającej się na niezliczonych, całych nieraz dzień trw ających m ityngach, w ielk i spór o charakter i przyszłość rew olucji, w którym każdy chciał uczestniczyć, w y ­ rażał tylko zdobycie w olności i swobody szukania najlepszych dróg w yjścia z w o j­

ny i budowania now ych instytucji. ’ · ·

Pierw szy m aja 1917 roku m usiał nabrać niezw ykłego wyrazu. Tradycyjne św ię­ to k lasy robotniczej, obchodzone z nakazu solidarności m iędzynarodow ej, m obilizo­ w ało nasze uczucia, pozw alało nam ze zdziesiątkow anych szeregów partii rew olu­ cyjnych, tropionych i tępionych na każdym kroku, poczuć się cząstką n iezw ycię­ żonej siły m iędzynarodowego ruchu robotniczego. Stanow iło to w iele, bardzo w iele dla zachow ania m ocy przetrw ania złego okresu. Teraz P ierw szy Maj znaczył ziszcze­ n ie przezeń niesionych zapowiedzi. C hcieliśm y uczcić nasze św ięto jak najpiękniej m anifestacją polskich robotników, zjednoczonych pod w spólnym sztandarem.

M anifestacja odbyła się w udekorowanej zielenią i sztandarami sali Domu P ol­ skiego. Taikiej m asy ludzi ,nie w idziano tu nigdy. S tół prezydialny stanow ił m ałą w ysepkę w olnego miejsca, otoczonego zw artym tłumem. N asze i przedstaw icieli partii rosyjskich przem ówienia w ydobyw ały w spom nienia innych dni pierwszom a­ jowych, św iętow anych w podziem iu lub pod nahajkam i kozaków, by przeciw staw ić je tem u św iętu pełnem u blasków zw ycięstw a. Gdy któryś z m ówców krzyknął, że otworzenie w ięzień i obecność wśród nas w czorajszych katorżników sym bolizuje znaczenie św ięta majowego, w ybuchł entuzjazm, sala zerw ała się z miejsc, ktoś w ydźw ignął ponad głow y jednego z naszych towarzyszy, później drugiego i trze­ ciego katorżanina. Owacja pełna okrzyków radości, rzucanie się w objęcia, przepy­

- 35 W ilhelm Bagiński — członek U nii MPN w Charkowie, działacz PPS.

-36 B olesław Skarbek-Szacki (1888— 1933) — działacz PPS w K ijowie, od 1916

w P P S-L ew icy w Charkowie, w 1917 przew odniczący grupy P P S-L ew icy w Char­ kow ie i członek Charkowskiej RDRiŻ.

112

chania, by choć dotknąć m ęczenników sprawy, zdSwało się — nie znajdzie końca. Inny akcent w niosła do tej m anifestacji Bronisława Ostrowska. Z jej zjaw ie­ n iem się na podw yższeniu zeszła na salę poezja, poetycki w yraz chw ili. Jej wiersz, w ypow iedziany przez piękną, szlachetną w każdym· skrom nym geście autorkę, w zniósł w szystkich na w yżyny w ielkiej syntezy bohaterstw a w alk dotychczasowych z w iosennym i zapow iedziam i jutra:

Przychodzę do Was z pieśnią, Że św ita pierw szy maj, Że sad kw itnącą trześnią, A liściem skrył się gaj.

Przychodzę do Was z pieśnią, Że św ita ipierwszy maj, Że sk u ty kajdan cieśnią W ięziony ożył kraj.

[... ] Skrzydlata w ieść radosna

Leci na św iata skraj. Zbliża się ludów wiosna, Św ięćm y jej pierw szy maj!

A het zza ścian bagnetów, Zza muru kul i dział, Zza siódmej krw aw ej rzeki, Zza siódmej góry ciał Ojczyzna, co nas czeka

Za tysiącam i staj ■—

Ojczyzna św ięci z nami Żywota pierwszy maj.

Społeczne i patriotyczne akcenty tego poematu w yrażały to, co każdy czuł i m yślał tej w iosny pełn ej świeżego, orzeźwiającego zapachu nadziei na w ielk ie i upragnione przemiany.

*

M inęła upojna w iosna i szło. lato pełne burz, w strząsających młodą republiką. N ie m ogły one ominąć naszego Zjednoczenia. Po m ajow ej m anifestacji zgody i soli­ darności przyszła w czerwcu pierwsza konferencja przedstaw icieli w szystkich ośrod­ ków ZSP37, ujaw niając duże rozdźw ięki w organizacji.

Na razie mogło się wydaw ać, że pow stające tarcia m ają sw e podłoże w czysto osobistych nieporozum ieniach, powstających głów nie m iędzy m ną i Romanem Ja­ błonowskim . Żyliśm y z sobą na dobrej, przyjacielskiej naw et stopie. B yw aliśm y u siebie, nasze żony lu biły się w zajem nie. W iedzieliśm y o sobie dostatecznie, by uniknąć sporów biorących źródło w dawnych przeciw ieństw ach partyjnych, a mimo to z biegiem czasu zjaw iały się w naszych rozmowach coraz częściej akcenty p ole­ miczne. W yw oływ ały je różnice w ustosunkowaniu się przede w szystkim do zagad­ nień bieżących. M oje zdecydow ane n astaw ienie na kraj i utrwalające się przeko­ nanie o uw alnianiu się PPS z przeżytków koncepcji orientacyjnych nakazyw ało podkreślać w rozm owach i w „Jedności Robotniczej” przejście mojej partii na po­ zycje rew olucyjne, harm onizujące z postaw ą naszego Zjednoczenia. W yw oływ ało to gorące sprzeciw y Jabłonowskiego. Zaperzaliśm y się nieraz do tego stopnia w sporze, że nasze żony m usiały gasić rozognioną dyskusję zdwojoną porcją herbaty.

Jabłonow ski jako członek kom itetu redakcyjnego „Jfedności R obotniczej” um iesz­ czenie każdej notatki o życiu PPS w kraju lub cytatu z warszaw śkiego organu

37

w a. II konferencja ZSP z udziałem przedstaw icieli w szystkich ośrodków obrado­ w ała w dniach 4—6 czerwca 1917 w Charkowie.

Z E W S P O M N IE Ń R E D A K T O R A

₁₁₃

p artii o tym sam ym tytu le38 traktow ał teraz jako przejaw zbytniego reklam owania P PS i prow okow ania zw olenników innych ugrupowäň. Zmuszało to m nie do w ielo­ godzinnych jałow ych w sw ej istocie dyskusji, bo zawsze m ogłem się pow oływ ać na zgodność mego postępow ania z uchwałam i · ZSP, w spólnie pow ziętym i. Zawsze te ż m ogłem się w ykazać gotowością zam ieszczania wiadom ości o działalności i sta­ now isku innych partii robotniczych, gdy tylko takie inform acje otrzymam. Za szczupłość takich inform acji w porów naniu z wiadom ościam i o działaniu PPS w kraju trudno było m nie oskarżać. K onflikt jednak m iędzy nami narastał i pogłę­ b iał się. K onflikt dość zw yk ły i pow tarzający się w szędzie, gdzie kom itet redak­ cyjn y usiłuje zbytnio krępować redaktora faktycznego.

U m yśliłem uw olnić się od pochłaniających dużo czasu praw ie perm anentnych obrad kom itetu redakcyjnego i przenieść dyskusje na tem aty ideologiczne i taktycz­ ne na posiedzenia K om itetu W ykonawczego. Zaproponowałem w ięc konferencji w y ­ branie Jabłonow skiego na przewodniczącego całej organizacji, co oznaczało w yco­ fan ie go z kom isji redakcyjnej. P rzyjęcie tego w niosku potraktow ał on jako afront p olityczny i godności przewodniczącego nie przyjął. Wobec tego skapitulowałem , zgłaszając w niosek o reasum cję powziętej uchw ały i pozostaw ienie w szystkiego po staremu. Po tym starciu p ow stał niedobry osad, który odbił się zupełnym oziębie­ n iem naszych stosunków. W yw ołanie tego konfliktu było m oim dużym błędem, uspraw iedliw ionym tylko brakiem doświadczenia i m łodzieńczym tem peram entem . Błąd ten b ył tym bardziej nieuspraw iedliw iony, że obrady konferencji wśród żyw ej i kontrow ersyjnej dyskusji poszły całkow icie po lin ii dotychczasowej p olityki ZSP, m ogłem w ięc zachować w ięcej cierpliw ości w obec trudności w redakcji.

Przebieg obrad konferencji stał w ścisłej zależności od ujawnionego na niej im ponującego stanu organizacji. D elegaci, w ybrani regularnie, zgodnie ze statutem reprezentow ali kilkanaście m iast i około 5000 członków. Przew yższało to niew ątpli­ w ie sw ą liczbą bodaj w szystk ie razem w zięte organizacje polskie w Rosji. Tego dorobku i takiego szerokiego terenu pracy n ikt n ie chciał się pozbyć, a wobec przewagi delegatów o orientacji identycznej lub zbliżonej do stanow iska PPS o zm ia­ nie dotychczasowego stanow iska ZSP nie. mogło b yć'm ow y. Zresztą w czerwcu dy- ferencjacja w łon ie rew olucji nie poszła jeszcze tak daleko, żeby znalezienie między nam i w spólnego języka było zbyt trudne.

U chw ały, pow zięte przew ażnie jednom yślnie, form ułow ały stanow isko wobec n ajistotniejszych zagadnień rew olucji: pokoju, w ojny, Rad D elegatów Robotniczych oraz partii rosyjskich. W ysiłki Rządu Tym czasowego, zm ierzające do odbudowy bojowej w artości arm ii rosyjskiej i w iernego stania przy sojusznikach w wojnie

z Niem cami, w ydaw ały się nam bezcelow e i beznadziejne. Obawy przed niem iec­

kim zw ycięstw em już n ie było i w ierzyliśm y, że rew olucyjny przykład Rosji od­ bije się w m asach żołnierskich N iem iec, co pozwalało na sform ułow anie stanowiska p rzeciw przedłużaniu w ojn y oraz za rew olucyjnym i m etodam i jej zakończenia. W Radach D elegatów Robotniczych w idzieliśm y głów ny ośrodek presji na rząd w kierunku pokoju i realizow ania niezbędnych reform w ew nętrznych, toteż uchwa­ ła konferencji poszła w kierunku pełnego poparcia RDR. Dużo trudniej było nam sform ułow ać stanow isko w obec partii rosyjskich. Eserowcy angażow ali się po stro­ n ie p olityki K iereńskiego, i to zrażało naw et nas „fraków ”, tradycyjnie szukają­ cych zbliżenia z tym ruchem . A le drugie skrzydło ruchu robotniczego — socjalna dem okracja — straciła całkow icie sw ą jedność i nasze sym patie b yły podzielone: Jabłonow ski i ja skłanialiśm y się ku m ieńszew ikom -internacjonalistom , esdecy w ią­ zali się z bolszew ikam i. M iędzy pepesow cam i zresztą rów nież można było znaleźć sym patyków bolszewizm u. Z pow stałych ' w ten sposób trudności konferencja w y ­

38 w W arszawie w 1. 1916— 1918 ukazyw ał się tygodnik PPS rów nież pod tytu ­ łem „Jedność Robotnicza”.

114

brnęła przyjm ując uchw ałę polecającą nawiązanie bliskiej współpracy z socjalde­ m okratyczną partią w ogóle, bez w ym ienienia tej czy innej jej frakcji.

S iłą rzeczy problem y życia polskiego g ó ro w a ły , nad całością obrad konferencji n ie tylko przez w ydzielen ie dla nich m iejsca w porządku dziennym; w zw iązku z każdą in ną kw estią m otyw polski stale się powtarzał. Panow ała wierność dla h asła N iepodległej Rzeczypospolitej Dem okratycznej. S zczęśliw ie w ciąż jeszcze w tej spraw ie nie było w yraźnych różnic. W konsekw encji zajęliśm y negatyw ne sta­ nowisko wobec Tym czasowej Rady Stanu, przeciw staw iając się ostro w szelkim pro­ jektom nadania Polsce form monarchicznych. Inform acje o podnoszeniu się w kraju ruchu rew olucyjnego przeciw okupantom budziły szczery entuzjazm. W tym też duchu zostały sform ułowane i bodaj jednogłośnie p rzyjęte rezolucje.

Tak w ięc w· ch w ili owego szczytow ego rozwoju ZSP potw ierdziło w p ełn i za­ sady przyjęte w chw ili powstania organizacji. O siągnięte to zostało przez w ielką przew agę delegatów o przekonaniach pepesowskich, których w ystąpienia uniem ożli­ w iały w szelk ie próby podważania dotychczasow ych założeń ideologicznych ZSP. Różnice jednak w tym zakresie już się znaczyły, a pierwszym praktycznym prze­ jaw em tych różnic było rosnące zniechęcenie w ielu przedstaw icieli kierunku esdee- k iego i „lew icy” PPS do pozytyw nej pracy organizacyjnej. Odczułem to ostro przy akcji zbierania .pieniędzy na pomoc robotnikom w Polsce.

Z ainicjow ałem tę zbiórkę z m yślą o powiązaniu uczuciowym z krajem mas robotników polskich rozrzuconych po Rosji, i stw orzeniu m aterialnego w yrazu tej łączności. Trudno było liczyć na w ielk i efek t tej akcji, ale politycznie każdy rubel złożony na taki cel b ył ogniw em w iążącym ze sprawą polską. U chw ała w tej spra­ w ie została pow zięta jednom yślnie, ale cała robota praktycznie została przerzuco­ na na U ziem błę, Żarskiego, m oją żonę i kolegów z Unii. Poza tą grupą m nie naj­ bliższych tylko Jan Durko stanął przy pracy wykonaw czej. Mimo to zbiórka przy­ niosła pow ażne w yniki zarówno w Charkowie, jak i w kilkunastu m iastach, gdzie działały zorganizowane grupy ZSP39.

*

Solidarność z rew olucyjnym ruchem rosyjskim stanow iła jedno z fundam ental­ nych założeń Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego. Podstaw a mocna, póki re­ w olucja m iała jednoznaczne przed sobą cele, przynajm niej w jej czołow ych od­ działach partii robotniczych. Hasła republiki dem okratycznej zbudowanej przez ^grom adzenie U staw odaw cze w ytyczały w spólną drogę, a dążenie do zakończenia w ojny rów nież w ysu w ały w szystkie p artie socjalistyczne jako najw ażniejsze za­ danie aktualne. Po trzech m iesiącach rew olucji n iew iele z tego pozostało. Gdy w łaśn ie na tle tych spraw podstaw ow ych nastąpiło rozbicie jedności rew olucyjnej, nasze Zjednoczenie m usiało stracić jeden z głów nych elem en tów w łasnej jedności.

Dało się to już odczuć na konferencji czerw cow ej i om inięcie problemu przez proklam ow anie solidarności z socjalną demokracją jako taką n ie mogło na długo osłonić ZSP od w pływ u rozbicia zachodzącego w otoczeniu rosyjskim . Pozostaw ało w praw dzie zam knięcie się w polskim środowisku robotniczym z jedynym zadaniem organizowania powrotu do kraju. Jednak procesy różnicowania się prądów rew o- lucýjnych odbyw ały się zbyt blisko nas i zahaczały o codzienne życie każdego ro­ botnika, by takie w yodrębnienie mogło znaleźć drogę do naszego m yślenia. Rewo^

38 U z i e m b ł o (op. cit., s. 158) pisze, iż zebrano ponad 9000 rubli, natom iast

J. Durko p isał w 1938, że zebrana suma odpowiadała przedwojennej w artości 20 000 rubli, co równało się 10 000 dolarów. Zob. J. D u r k o , Jak prze w o ziłe m w czasie

w o j n y pieniądze z Charkowa do W a rsz a w y dla celów organizowania Rządu Lubel­ skiego, „Kronika Ruchu R ew olucyjnego w Polsce”, 1938, nr 4, s. 253.