Sympozjum Sekcji Paleobotanicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego – zeszyt streszczeń

(1)

SYMPOZJUM

SEKCJI PALEOBOTANICZNEJ

Polskiego Towarzystwa Botanicznego

spotkanie on-line

(2)

ORGANIZATORZY

opracowanie:

Grzegorz Skrzyński, Monika Badura, Agnieszka M. Noryśkiewicz

Prawa autorskie: Autorzy 2020

Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (treść licencji dostępna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/)

Wydawca: Polskie Towarzystwo Botaniczne Al. Ujazdowskie 4, 00-478 Warszawa http://pbsociety.org.pl

Warszawa 2020

ISBN: 978-83-954123-7-0 Oddział toruński Polskiego Towarzystwa Botanicznego

(3)

PROGRAM SYMPOZJUM NAUKOWEGO

Sekcji Paleobotanicznej PTB

4 grudnia 2020 r.

10.00-10.10: powitanie i informacje wstępne

10.10-10.25: MAŁGORZATA LATAŁOWA: Spojrzenie na spuściznę

paleobotaniczną Profesora Władysława Szafera w 50. rocznicę Jego

śmierci

10.25-10.35: informacje na temat stanu przygotowań Sekcji Paleobotanicznej

w związku z obchodami 100lecia PTB

10.35-12.16: WYSTĄPIENIA UCZESTNIKÓW

10.35-10.42: JOANNA ŚWIĘTA-MUSZNICKA: Naturalne uwarunkowania rozwoju

osadnictwa na obszarze Młodego Miasta w Gdańsku w okresie

poprzedzającym jego zabudowę w XIV w.

10.42-10.49: GRZEGORZ WOROBIEC, ELŻBIETA WOROBIEC, MAREK WIDERA:

Grzyby mioceńskich mokradeł z węgli brunatnych Adamowa

10.49-10.56: BARBARA SŁODKOWSKA: Sukcesja zbiorowisk roślinnych zapisana

w zespołach pyłkowych z węgla brunatnego w odkrywce Jóźwin

IIB (rejon Konina)

10.56-11.03: ELŻBIETA WOROBIEC, WIESŁAW BOGDANOWICZ, CHRIS GROOMS,

LINDA E. KIMPE, JOHN P. SMOL, RONALD S. STEWART, EWA

SUCHECKA, JAN J. POMORSKI, JULES M. BLAIS, ELIZABETH L.

CLARE, FENTON M. BROCK: Badania palinologiczne guano

nietoperzowego z Jamajki

11.03-11.10: JADWIGA ZIAJA, MARIA BARBACKA, GRZEGORZ NIEDŹWIEDZKI,

ARTUR GÓRECKI, GRZEGORZ PACYNA, AGATA JARZYNKA: Badania

palinologiczne koprolitów dinozaurów z dolnej jury Sołtykowa

(rejon Gór Świętokrzyskich)

11.10-11.17: ARTUR GÓRECKI: Oscylacje klimatyczne fazy grabowo-jodłowej

interglacjału mazowieckiego – nowe dane ze stanowiska Skrzynka

(woj. lubelskie)

11.17-11.24: MARCELINA KONDAS: Palinologia osadów pogranicza żywetu

(4)

11.24-11.31: KAROLINA MACIEJEWSKA, AGNIESZKA M. NORYŚKIEWCZ, MONIKA

BADURA: Rekonstrukcja zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych

w oparciu o dane archeobotaniczne i paleoekologiczne

z wczesnośredniowiecznych wysp jeziornych ziemi lubuskiej

11.31-11.38: IRENA AGNIESZKA PIDEK, ANNA HRYNOWIECKA, MARCIN ŻARSKI:

Palinostratygrafia o wysokiej rozdzielczości w wykrywaniu

śród-eemskich oscylacji klimatycznych: stanowisko Kozłów, Równina

Garwolińska, Polska Centralna

11.38-11.45:

MONIKA BADURA, AGNIESZKA M. NORYŚKIEWICZ, ANNA

DRĄŻKOWSKA: Utrwalić chwilę. Badania archeobotaniczne

zabalsamowanych zwłok króla Augusta II Mocnego

11.45-11.52: GRZEGORZ SKRZYŃSKI: Wybrane wyniki analiz makroskopowych

szczątków

roślinnych

pochodzących

ze

stanowisk

archeologicznych

zlokalizowanych

na

terenie

Puszczy

Białowieskiej

11.52-11.59: ALEKSANDRA BOBER, ABDELFATTAH A. ZALAT, MARCIN ŻARSKI:

Eemski profil Struga St-19 na Równinie Garwolińskiej – wyniki

analizy palinologicznej i ich korelacja z wynikami analizy

kopalnych okrzemek

11.59-12.06: JAKUB MICHALIK: Analiza dendrologiczna miecza pochodzącego z

nawarstwień kulturowych Starego Miasta w Elblągu

12.06-12.16: PRZERWA

12.16-12.36: ADAM T. HALAMSKI: Późnokredowe makroflory Polski – historia

badań, kolekcje i wyniki rewizji

(Upper Cretaceous megafloras of Poland – history of research,

collections, and results of taxonomic revisions)

(5)

Referat jubileuszowy

Spojrzenie na spuściznę paleobotaniczną Profesora Władysława Szafera

w 50. rocznicę Jego śmierci

Małgorzata Latałowa

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Ekologii Roślin, Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki

Profesor Władysław Szafer (1886–1970) należał do grona najwybitniejszych polskich uczonych XX wieku. Był nie tylko botanikiem o szerokich zainteresowaniach naukowych (geobotanika, paleobotanika, fitogeografia, historia botaniki) oraz twórcą teoretycznych i praktycznych podstaw ochrony przyrody zaszczepionych w Polsce i docenianych w Europie. Był człowiekiem-instytucją, naukowcem, który pozostawił po sobie kilkaset publikacji, dydaktykiem, który stworzył podstawy szkół naukowych we wszystkich dziedzinach, którymi się zajmował, doskonałym organizatorem instytucji naukowych i działań na rzecz ochrony przyrody, lecz także niestrudzonym popularyzatorem nauki. Jego postać doczekała się wielu artykułów biograficznych. Zebranie Sekcji Paleobotanicznej PTB, to doskonały pretekst, aby w 50. rocznicę śmierci Profesora, jeszcze raz spojrzeć na Jego dorobek paleobotaniczny.

Profesor W. Szafer opublikował 75 prac naukowych różnej rangi o tematyce paleobotanicznej lub wykorzystujące dane paleobotaniczne do rozważań na temat zmian środowiska w przeszłości geologicznej. Prawie 40% tego dorobku dotyczy plejstocenu, około 20% trzeciorzędu, ale są też prace dotyczące bieżącego postglacjału i publikacje traktujące o bardziej ogólnych zagadnieniach z zakresu paleobotaniki i zmian paleośrodowiskowych. Znaczenie tych prac dla współczesnej nauki jest różne. Po kilkudziesięciu latach od ich publikacji, jedne są dziś traktowane jako pionierskie dokonania o znaczeniu historycznym, jednak wiele z nich doczekało się twórczego rozwinięcia przez następne pokolenia paleobotaników. Do szczególnych dokonań Profesora należy metoda izopolowa opublikowana w 1935 r., która przyjęła się praktycznie na całym świecie do ilustrowania zmian zasięgu i dynamiki populacji określonych taksonów na podstawie danych palinologicznych. Wykorzystanie technik komputerowych, rozwój baz danych, metod

(6)

modelowania i wizualizacji danych, przyczyniły się do upowszechnienia metody izopolowej, a także rozwoju nowych metod badania nie tylko dynamiki zasięgów określonych taksonów, lecz także zmian szaty roślinnej. U ich podstaw leży pomysł Profesora W. Szafera wykorzystania danych palinologicznych do ilustracji zmian czasowo-przestrzennych składników roślinności.

Prof. Władysław Szafer (1886-1970) (Zemanek 10161)

1

(7)

(8)

REFERAT GŁÓWNY

Późnokredowe makroflory Polski – historia badań, kolekcje i wyniki rewizji

(Upper Cretaceous megafloras of Poland – history of research, collections,

and results of taxonomic revisions)

Adam T. Halamski

Instytut Paleobiologii PAN

Summary. A complete taxonomical revision of Upper Cretaceous megafloras from Poland was conducted between 2006 and 2010. Cenomanian and Turonian floras consist of single taxa. There are three major palaeofloras occurring in marine or brackish sediments. The Coniacian flora of the Kłodzko area (or Nysa Graben; 35 megafloral taxa) was revised by Halamski & Kvaček (2015); collections are kept in Berlin, Prague, Wrocław, Dresden, and Warsaw. The Coniacian–Santonian flora of the North Sudetic Basin (Lower Silesia; 29 megafloral taxa) was revised by Halamski et al. (2020); collections are kept in Berlin, Prague, and Wrocław. The Campanian–Maastrichtian flora of central and eastern Poland and western Ukraine (25 taxa) was revised by Halamski (2013); collections are kept in Lviv, Krasnobród, Bondyrz, Guciów, Kraków, and Warsaw. A (hopefully) complete bibliography for the period 2007–2020 is provided.

Wprowadzenie. Flory późnokredowe znane z obecnego terytorium Polski i ziem ościennych były od początku XIX wieku przedmiotem badań uczonych niemieckich, czeskich, polskich i ukraińskich. Najstarszą wzmiankę o szczątkach kredowych roślin zawiera klasyczna praca „Próba opisu mineralogicznego Lądka-Zdroju” Leopolda von Bucha (1797). Większość tych prac była wykonana według dawnej metodologii, która uznawała ogólne podobieństwo liści za wystarczające do stwierdzenia pokrewieństwa. Wyniki takie około połowy XX wieku zaczęto uznawać za niewiarygodne, co przełożyło się na zmniejszone zainteresowanie florami liściowymi. Projekt całościowej rewizji liściowych makroflor kredowych Polski zaproponowały ok. 2006 M. Ziembińska-Tworzydło i A. Kohlman-Adamska, mając na względzie istnienie stosunkowo dużych kolekcji oraz brak aktywności badawczej w tej dziedzinie. Założenia tego projektu przedstawił Halamski (2007, 2008), a zakończył się on opracowaniem flory Niecki Północnosudeckiej (Halamski et al. 2020).

Metodologia. Prace wykopaliskowe prowadzono w Krasnobrodzie i Bliżowie (Roztocze), Nowym Waliszowie (Kotlina Kłodzka) oraz Rakowicach Małych i Żeliszowie (Dolny

(9)

Śląsk). We wszystkich przypadkach zebrano stosunkowo nieliczne materiały makroflorystyczne – flora, występująca w osadach morskich lub brakicznych, była dość rzadka i rozproszona; nie udało się natrafić na nagromadzenia (poziomy z florą). Makroflorę badano więc głównie na podstawie zbiorów historycznych, zgromadzonych w czasie, gdy lokalne kamieniołomy były aktywne, a stopień mechanizacji wydobycia – niski. Dane zebrane w latach 2006–2020 miały natomiast zasadnicze znaczenie dla badań mikroflory i mezoflory oraz zagadnień tafonomii i stratygrafii.

Cenoman i turon. Na terytorium Polski flory dolnej części górnej kredy są bardzo ubogie. Z cenomanu okolic Krzeszowa znane są podziemne organy rośliny iglastej

Dammarites (Niebuhr 2019). Z turonu Opola, oprócz licznej mikroflory, podano Geinitzia

(Płachno et al. 2018); pojedynczy okaz Geinitzia znany jest też z turonu okolic Lwówka Śląskiego (Halamski et al. 2020). Z turonu Starego Wielisławia (Kotlina Kłodzka; Halamski, Kvaček 2015) znany jest jeden okaz platanoida Ettingshausenia onomasta.

Koniak Kotliny Kłodzkiej. Flory kredowe z okolic Idzikowa były przedmiotem badań uczonych niemieckich i czeskich przez cały wiek XIX, a ich dokonania podsumował Frič (1897). Makroflora warstw idzikowskich (głównie górnych) została opracowana przez Halamskiego i Kvačka (2015), a mikroflora (z dolnych warstw idzikowskich) przez Kvačka et al. (2015); drobniejsze notatki to Halamski et al. (2013) oraz Halamski, Kvaček (2014). Kolekcje znajdują się w Muzeum Przyrodniczym w Berlinie, Muzeum Narodowym w Pradze, Muzeum Geologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, Senckenbergowskim Muzeum Mineralogiczno-Geologicznym w Dreźnie oraz Instytucie Paleobiologii PAN w Warszawie. Najliczniejszymi dwoma gatunkami, które razem odpowiadają ok. 40% okazów, są przedstawiciel Fagales Dryophyllum geinitzianum oraz laurofil (spokrewniony z rodziną Lauraceae?) Laurophyllum acuminatum. Warto wymienić również jedne z najstarszych na świecie pandanów (Pandanites cf. spinatissimus). W sumie znanych jest 35 gatunków (liście i szyszki).

Koniak i santon Niecki Północnosudeckiej. Z okolic Lwówka Śląskiego i Bolesławca znana jest flora, która była przedmiotem badań m.in. uczonych wrocławskich Goepperta (1866) i Roemera (1889). Opracowanie mikro- i makroflory zawierają prace Greguša et al. (2013), poświęcona paprociom drzewiastym, oraz Halamskiego et al. (2020); mezoflorę opracowała Heřmanová et al. (2019, 2020). Drobniejsze notatki to: Halamski, Kvaček (2018, 2019), Halamski et al. (2018, 2019) oraz Heřmanová et. al. (2018). Kolekcje znajdują się

(10)

w Muzeum Przyrodniczym w Berlinie, Muzeum Narodowym w Pradze oraz Muzeum Geologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. We florze Dolnego Śląska (w sumie 29 gatunków makroflory) zwraca uwagę duża różnorodność platanoidów (cztery gatunki, w tym dwoje najstarszych na świecie przedstawicieli trójlistkowego rodzaju Platanites) i grupy

Debeya (prawdopodobnie wczesne trójbruzdowce; trzy gatunki z rodzaju Dewalquea);

najliczniej reprezentowana jest iglasta Geinitzia reichenbachii. Proponowana rekonstrukcja zbiorowisk roślinnych obejmuje namorzyny, roślinność wydmową, bagienne lasy iglaste, roślinność pionierską, wilgotne lasy z udziałem platanoidów (trzy typy), lasy mezofilne i sawanny paprociowe z zagajnikami sosnowymi (szyszka Pinus z Wartowic).

Kampan i mastrycht przełomu Wisły, obrzeżenia Gór Świętokrzyskich i Roztocza. Z dawniejszych opracowań należy wymienić pracę Nowaka (1907) o florze Potylicza koło Rawy Ruskiej, Karczmarza i Popiela (1971) o florach przede wszystkim z Krasnobrodu, Cieslińskiego i Milakovicia (1962) o florach obrzeżenia Gór Świętokrzyskich oraz Dryganta (1998) z ukraińskiej części Roztocza. Rewizję zawiera praca Halamskiego (2013), a drobniejsze prace to Halamski (2010a, b, c, 2011). Kolekcje znajdują się w Państwowym Muzeum Przyrodniczym we Lwowie (b. Muzeum Dzieduszyckich), Muzeum przy Sanktuarium Maryjnym w Krasnobrodzie, Muzeum Inspektoratu Zamość Armii Krajowej w Bondyrzu [cenna kolekcja z holotypami!], Muzeum „Zagroda Guciów” w Guciowie, PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, Instytucie Botaniki PAN w Krakowie, Muzeum Paleobotanicznym Instytutu Botaniki UJ oraz Instytucie Paleobiologii PAN w Warszawie. Flora ta (25 taksonów) zawiera m.in. trzy gatunki z grupy Debeya, platanoidy (Ettingshausenia? lublinensis) oraz przedstawiciela wielkolistnych drzew związanych z lasami polarnymi (Rarytkinia polonica); w Kazimierzu Dolnym licznie występuje

Geinitzia reichenbachii. Flora kampanu–mastrychtu rosła prawdopodobnie w klimacie nieco

chłodniejszym niż flory koniaku i santonu.

Prace badawcze były finansowane z grantów kierowanych przez A.T. Halamskiego: N N303 151637 (MNiSW, 2009–2011), 2011/03/B/NZ8/02206 (NCN, 2012–2014) oraz 2016/21/B/NZ8/02443 (NCN, 2017–2020)

Bibliografia

Buch L. von 1797. Versuch einer mineralogischen Beschreibung von Landeck. 53 pp. J. Korn, Breslau.

(11)

Cieśliński S., Milaković B. 1962. Kręgowce i flora kredowa z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 174: 245–266.

Drygant D. 1998. New finding of the Late Cretaceous (Maestrichtian) Flora in Lviv Depression. Naukovì Zapiski Deržavnogo Prirodoznavčogo Muzeû, 14: 142–154.

Frič A. 1897. Studien im Gebiete der böhmischen Kreideformation. Palaeontologische Untersuchungen der einzelnen Schichten. VI. Die Chlomeker Schichten. Archiv für naturwissenschaftliche Landesdurchforschung von Böhmen, 10 (4): 3–84.

Goeppert H. R. 1866. Über die Flora der Kreideformation, insbesondere über die von Schlesien. Jahres-Bericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur, 23: 51–52.

Greguš J., Kvaček J., Halamski A. T. 2013. Revision of Protopteris and Oncopteris tree fern stem casts from the Late Cretaceous of Central Europe. Acta Musei Nationalis Pragae, Series B – Historia Naturalis, 69 (1–2): 69–82.

Halamski A. T. 2007. Prolegomena to a revision of Cretaceous leaf floras from Poland. In: J. Broutin, A. de Ricqlès (eds.), Séminaire international «Paléobotanique et évolution du monde végétal: quelques problèmes d’actualité», Programme, Résumés – Abstracts, 54. Collège de France, Paris.

Halamski A. T. 2008. Revision of Cretaceous leaf floras of Poland – preliminary report. 27. In: A. Pisera, M. A. Bitner, A. T. Halamski (eds), 9th Paleontological Conference, Warsaw 10–11 October 2008, Abstracts. Instytut Paleobiologii PAN, Warszawa. 110 ss.

Halamski A. T. 2010a. Latest Cretaceous leaf floras from southern Poland and western Ukraine and their palaeogeographic meaning. – In: 8th European Palaeobotany-Palynology Conference 2010, 6–10 July 2010, Budapest, Hungary, Program and Abstracts: 109.

Halamski A. T. 2010b. Systematic composition and palaeoecologic interpretation of the latest Cretaceous leaf flora from south-eastern Poland and western Ukraine. Acta Societatis Botanicorum Poloniae – Polish Journal of Botany, 79 (Suppl. 1): 82.

Halamski A. T. 2010c. Skład systematyczny i interpretacja paleoekologiczna flor liściowych najwyższej kredy południowo-wschodniej Polski i zachodniej Ukrainy. – In: A. Szczepkowski, A. Obidziński (eds), Planta in vivo, in vitro et in silico, Streszczenia referatów i plakatów LV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Warszawa, 6–12 września 2010: 108.

Halamski A. T. 2011. Liście na dnie morza. Rocznik Muzeum Ewolucji, 3: 32–38.

Halamski A. T. 2013. Latest Cretaceous leaf floras from south-eastern Poland and western Ukraine. Acta Palaeontologica Polonica, 58 (2): 407–443.

Halamski A. T., Kvaček J. 2014. The Coniacian leaf flora from the Sudetes (south-western Poland). W: 9th European Palaeobotany-Palynology Conference, Padova; Abstracts.

(12)

Halamski A. T., Kvaček J. 2015. The Late Cretaceous (Coniacian) leaf and cone flora from the Sudetes. Palaeontographica, Abteilung B, 292 (4–6): 95–171.

Halamski A. T., Kvaček J. 2018. Trends and regional diversification of Late Cretaceous vegetation as evidenced by Central European megafloras. In: 10th European Palaeobotany & Palynology Conference, Program & Abstracts University College Dublin, Ireland, 12–17 August 2018, 191–192. University College, Dublin.

Halamski A. T., Kvaček J. 2019. Najczęstsze gatunki roślin kredy lwóweckiej. The most common species in the Cretaceous of the Lwówek Syncline. In: G. Skrzyński, M. Badura (wyd.), Sympozjum Sekcji Paleobotanicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 7 grudnia 2019 r., 24. Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi, Warszawa.

Halamski A. T., Kvaček J., Durska E. 2013. Późnokredowe (koniackie i santońskie) makro- i mikroflory z Sudetów Środkowych. Late Cretaceous (Coniacian to Santonian) mega- and microfloras from the Central Sudetes. 76-77. In: A. Biedunkiewicz, M. Dynowska (red.), 56. Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego: Interdyscyplinarne i aplikacyjne znaczenie nauk botanicznych, Olsztyn, 24–30 czerwca 2013. 517 pp.

Halamski A. T., Kvaček J., Heřmanová Z., Durska E., Svobodová M., Raczyński P. 2018b. Nowe dane o makro-, mezo- i mikroflorze późnokredowej Niecki Północnosudeckiej. In: G. Skrzyński, M. Badura, A. M. Noryśkiewicz (wyd.), Sympozjum Sekcji Paleobotanicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 8 grudnia 2018 r., 22–23. Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi, Warszawa.

Halamski A. T., Kvaček J., Heřmanová Z., Durska E., Svobodová M. 2019. Mega-, meso-, and microflora from Coniacian–Santonian boundary beds in Lower Silesia. In: L. Frey (wyd.), 58th Congress of the Polish Botanical Society: Botany without borders. Abstracts of Lectures and Posters of the 58th PBS Congress. Kraków, 1–7 July 2019, 220. Polish Botanical Society, Kraków.

Halamski, A.T., Kvaček, J., Svobodová, M., Durska, E., Heřmanová, Z. 2020. Late Cretaceous mega-, meso-, and microfloras from Lower Silesia. Acta Palaeontologica Polonica, 65 (4): 811–878.

Heřmanová, Z., Kvaček, J. & Halamski, A.T. 2018. Preliminary report on plant reproductive structures from Rakowice Małe (Late Cretaceous, south-western Poland). In: J. Pšenička, J. Frojdová, A. Svobodová, and J. Dašková (wyd.), 19th Czech-Slovak-Polish Palaeontological Conference & MIKRO 2018 workshop. Folia Musei Rerum Naturalium Bohemiae Occidentalis, Geologica et Paleobiologica Special Volume, 27. West Bohemian Museum, Pilsen.

Heřmanová, Z., Kvaček, J., Halamski, A.T., Zahájská, P. & Šilar, J. 2019. Reinterpretation of fossil reproductive structures Zlivifructus microtriasseris (Normapolles complex, Fagales) from the Czech and Polish Late Cretaceous. Review of Palaeobotany and Palynology, 268: 88–94.

(13)

Heřmanová, Z., Kvaček, J., Dašková, J. & Halamski A.T. 2020. Plant reproductive structures and other mesofossils from Coniacian/Santonian of Lower Silesia, Poland. Palaeontologia Electronica, 23 (3): a60.

Karczmarz K., Popiel J. S. 1971. W sprawie górnokredowych flor Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Kwartalnik Geologiczny, 15: 643–650.

Kvaček J., Halamski A. T., Svobodová M., Durska E. 2015. Coniacian flora of the Sudetes (south-western Poland): Palaeoecological and palaeoclimatic interpretations. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 436: 178–187.

Niebuhr B. 2019. From animal to plant kingdom: the alleged sponge Siphonia bovista Geinitz from the Cretaceous of Saxony (Germany) in fact represents internal moulds of the cone-like plant fossil Dammarites albens Presl in Sternberg. Bulletin of Geosciences, 94: 221-234.

Nowak J. 1907. Kopalna flora senońska z Potylicza. Rozprawy Akademii Umiejętności, Seria B: Wydział Matematyczno-Przyrodniczy [III, 7], 47: 1–27.

Płachno B. J., Jurkowska A., Pacyna G., Worobiec E., Gedl P., Świerczewska-Gładysz E. 2018. Plant assemblage from Opole, southern Poland: New data on Late Cretaceous vegetation of the northern part of the European Province. Proceedings of the Geologists’ Association, 129: 159–170.

Roemer F. 1889. Ueber Blattabdrücke in senonen Thonschichten bei Bunzlau in Niederschlesien. Zeitschrift der deutschen geologischen Gesellschaft, 41: 139–147.

(14)

(15)

- 15 -

SYMPOZJUM SEKCJI PALEOBOTANICZNEJ PTB on-line, 4 grudnia 2020 r.

Naturalne uwarunkowania rozwoju osadnictwa na obszarze Młodego

Miasta w Gdańsku w okresie poprzedzającym jego zabudowę w XIV w.

Joanna Święta-Musznicka

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Ekologii Roślin, PracowniaPaleoekologii i Archeobotaniki

Rozwój przestrzenny średniowiecznego Gdańska był przez wiele lat przedmiotem badań i dyskusji prowadzonych przez historyków i archeologów. Młode Miasto to odrębny ośrodek w średniowiecznej aglomeracji gdańskiej, który funkcjonował obok Starego i Głównego Miasta oraz rybackiej osady na Osieku. Wśród głównych przyczyn jego powstania wymienia się dynamiczny rozwój dzielnicy portowej i Starego Miasta, szybki wzrost liczby mieszkańców Głównego Miasta, ale także chęć zdobycia przez Krzyżaków dodatkowych wpływów finansowych. Zasięg przestrzenny Młodego Miasta do dnia dzisiejszego nie jest dokładnie rozpoznany. Prawdopodobnie obszar osadniczy był usytuowany na północ od Starego Miasta i rozciągał się prostopadle do Wisły. Od wschodu teren Młodego Miasta ograniczały podmokłe łąki i starorzecze Wisły, będące pozostałością koryta rzeki sprzed powodzi w 1371 r. Mimo dynamicznego rozwoju tej części Gdańska, o czym świadczy wybudowanie ponad tysiąca domostw, kościoła, klasztoru, cegielni i młodomiejskiego portu, Młode Miasto rozebrano po zaledwie 75 latach istnienia (Samól 2018).

Dzięki archeologicznym badaniom ratowniczym prowadzonym na terenach poprzemysłowych zajmowanych wcześniej przez Stocznię Gdańską, odkryto po raz pierwszy relikty Młodego Miasta, w tym pozostałości zabudowy mieszkalnej z 1 poł. XV w. Współpraca podjęta z archeologami umożliwiła pozyskanie materiałów do badań paleoekologicznych, których głównym celem jest odtworzenie składu gatunkowego lokalnych ekosystemów i historii przemian środowiska przyrodniczego od okresu poprzedzającego rozwój Młodego Miasta na badanym terenie, aż do jego zniszczenia w XV w.

Wstępne datowanie radiowęglowe jednego z profili pobranego ze ściany wykopu archeologicznego potwierdza, że zalegające bezpośrednio pod niwelacjami osady organiczne rejestrują zdarzenia z XIII w., dlatego będą idealne do opisania warunków środowiskowych panujących na badanym obszarze tuż przed lokacją miasta przez Krzyżaków. Według

(16)

- 16 -

datowania archeologicznego, drugi z pobranych profili, obok warstw naturalnych obejmuje również warstwy kulturowe z okresu funkcjonowania Młodego Miasta.

Sondażowe analizy pod kątem zawartości szczątków makroskopowych roślin i niektórych grup zwierząt, a także sondażowa analiza pyłkowa i NPPs wykonane w stropowym odcinku jednego z profili, wskazują na dominację w materiale szczątków organizmów wodnych i bagiennych. Już na tym bardzo wstępnym etapie badań można stwierdzić, że źródła paleobotaniczne dokumentują wyjątkowo podmokły charakter badanego obszaru, co bez wątpienia mogło być jedną z przyczyn późnego zasiedlenia tej części średniowiecznego Gdańska. Uzyskane wyniki wskazują, że w okresie poprzedzającym założenie Młodego Miasta, badany teren porastały płaty zbiorowisk szuwarowych z Typha

latifolia, T. angustifolia, Sparganium, Juncus, Schoenoplectus, Carex. Wysoki udział

i różnorodność pyłku roślin łąkowych wskazują, że były one ważnym składnikiem lokalnej roślinności. Nagromadzenie w tych samych próbkach zarodników grzybów koprofilnych (Sordaria, Cercophora, Sporormiella, Podospora) potwierdza dane historyczne sugerujące, że przed powstaniem Młodego Miasta, obszar ten zajmowały rozległe, podmiejskie pastwiska, wykorzystywane za zgodą Krzyżaków przez mieszkańców Starego i Głównego Miasta, do przeganiania i wypasu bydła (Samól 2018).

Badania finansowane ze środków na Działalność Statutową Katedry Ekologii Roślin (nr zadania 531-D040-D581-20)

Literatura

Samól P. 2018. Młode Miasto Gdańsk (1380–1455) i jego patrymonium. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

(17)

- 17 -

Grzyby mioceńskich mokradeł z węgli brunatnych Adamowa

Grzegorz Worobiec1, Elżbieta Worobiec1, Marek Widera2

1- Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk 2 - Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Zbadano palinologicznie pokład węgla brunatnego eksploatowany w Kopalni „Adamów”, korelowany z pierwszą środkowopolską grupą pokładów. Węgiel brunatny zalega w spągu ogniwa iłów szarych formacji poznańskiej. W miejscu pobrania próbek pokład miał 3 metry miąższości. Akumulacja torfu, z którego pochodzi badany pokład węgla brunatnego, miała miejsce podczas środkowomioceńskiego optimum, na torfowiskach niskich położonych na równi zalewowej mioceńskiej rzeki (Widera 2016; Worobiec i in. 2020). Analiza palinologiczna próbek wykazała obecność dobrze zachowanych ziaren pyłku, zarodników oraz palinomorf niepyłkowych, w tym grzybów. Grzyby zbiorowisk bagiennych z Adamowa są reprezentowane przez mikroszczątki workowców oraz grzybów anamorficznych. Rosły one jako saprotrofy na szczątkach roślin bagiennych (butwiejącym drewnie i opadłych liściach) podczas formowania się osadów torfowych, z których powstał omawiany pokład, w bardzo wilgotnym, okresowo zalewanym środowisku podobnym do współczesnych Pocosins z terenu USA (Worobiec i in. 2020, Worobiec i in. submitted). Grzyby nalistne (Neomycoleptodiscus pertusus, Trichothyrites spp.) oraz Potamomyces sp. wskazują na ciepły (subtropikalny) i wilgotny klimat. Szczególne znaczenie dla oceny paleoklimatu Adamowa ma workowiec z rodzaju Potamomyces. Współcześni przedstawiciele tego rodzaju występują na obszarach o tropikalnym lub subtropikalnym klimacie, w ścisłym powiązaniu z bardzo wilgotnym środowiskiem, np. ze zbiornikami słodkowodnymi. Potamomyces preferuje stale wilgotne organiczne substraty, takie jak np. gnijące drewno (Schlütz, Shumilovskikh 2013). Adamów jest pierwszym w Polsce stanowiskiem, w którym w stanie kopalnym stwierdzono obecność zarodników rodzaju Potamomyces. Ciepły i wilgotny charakter klimatu środkowego miocenu Adamowa odtworzony z analizy palinomorf grzybowych znajduje potwierdzenie w wynikach badań palinologicznych. Średnia roczna temperatura dla tego okresu, oszacowana metodą Coexistence Approach na podstawie wyników analizy pyłkowej, waha się w granicach 15.7–18.0 °C (Worobiec i in. 2020).

(18)

- 18 -

Badania zostały sfinansowane z grantu NCN nr 2017/27/B/ST10/00001.

Literatura

Schlütz F., Shumilovskikh L. S. 2013. On the relation of Potamomyces armatisporus to the fossil form-type Mediaverrunites and its taxonomical and ecological implications. Fungal Ecology, 6 (4): 309–315.

Widera M. 2016. Depositional environments of overbank sedimentation in the lignite-bearing Grey Clays Member: New evidence from Middle Miocene deposits of central Poland. Sedimentary Geology, 335: 150–165.

Worobiec E., Widera M., Worobiec G., Kurdziel B. 2020. Middle Miocene palynoflora from the Adamów lignite deposit, central Poland. Palynology, DOI: 10.1080/01916122.2019.1697388.

Worobiec G., Worobiec E., Widera M. submitted. Middle Miocene wetland fungi from the Adamów Lignite Mine, central Poland.

(19)

- 19 -

Sukcesja zbiorowisk roślinnych zapisana w zespołach pyłkowych z węgla

brunatnego w odkrywce Jóźwin IIB (rejon Konina)

Barbara Słodkowska1, Marek Widera2

1 - Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy 2 - Instytut Geologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza

Bardzo bogate zespoły pyłkowe uzyskane z I. środkowopolskiego pokładu węgla brunatnego odkrywki Jóźwin IIB, umożliwiały prześledzenie rozwoju sedymentacji fitogenicznej i sukcesji zbiorowisk roślinnych. I środkowopolski pokład węgla brunatnego jest najszerzej rozprzestrzenionym poziomem węgla brunatnego na obszarze Niżu Polskiego (Piwocki 1998). W okolicach Konina osiąga on pełne wykształcenie i miąższość dochodzącą do 20 m. Tworzył się w warunkach lądowych na równiach aluwialnych. (Kasiński, Słodkowska 2016). W ponad sześciometrowym odcinku profilu odkrywki Jóźwin IIB wszystkie analizowane próbki reprezentowały ten sam palinostratygraficzny poziom pyłkowy VIII Celtipollenites verus według palinostratygraficznego podziału neogenu Niżu Polskiego (Piwocki, Ziembińska-Tworzydło 1997).

W tym kompleksie węglowym zrekonstruowano szatę roślinną z obszaru akumulacji torfowej i terenów przyległych. Podczas całego okresu sedymentacji temperatura i wilgotność były sprzyjające rozwojowi bujnej roślinności torfotwiskowej, o czym świadczy dość jednolity charakter pokładu. Pyłek zachowany w osadzie pochodził zarówno z siedlisk torfotwórczych jak i z lasów porastających obszar poza torfowiskiem. Znaczenie torfotwórcze mają głównie zbiorowiska roślinności wodnej i bagiennej (mszystej, szuwarowej i lasu bagiennego) w mniejszym stopniu torfowiska krzewiastego. Jest to na ogół roślinność azonalna, nie wrażliwa na zmiany termiczne. Ze względu na podobne warunki sedentacji osadów torfowych zbiorowiska torfotwórcze, rejestrowane w całym badanym profilu, miały zbliżony skład florystyczny. Natomiast w rosnących na obrzeżu torfowiska mezofilnych lasach mieszanych widoczne były zmiany udziału elementów uwarunkowanych klimatycznie.

Zaznaczające się różnice w składzie taksonów w poszczególnych odcinkach profilu odkrywki Jóźwin IIB, wskazywały na różne etapy rozwoju zbiornika sedymentacyjnego związane głównie ze zmienną dynamiką wód i innymi czynnikami hydrologicznymi oraz ze zmianami temperatury otoczenia. Opisane następstwa zbiorowisk roślinnych zgrupowano w pięć cykli. Zmiany klimatyczne (głównie wahania temperatury i wilgotności) były zapisane

(20)

- 20 -

w zbiorowisku lasów mieszanych, a odnotowano je w trzech cyklach I, III, V. W kolejnych cyklach ilość taksonów wysoko ciepłolubnych uległa redukcji. Sukcesja roślinna rejestrująca rozwój bogatych wielogatunkowych lasów jest dwukrotnie przedzielona odcinkami, w których sedymentacja fitogeniczna zostaje znacznie ograniczona, a jej zapis jest fragmentaryczny. Wezbrania powodziowe spowodowały powstanie osadów klastycznych, co zostało udokumentowane podczas cyklu z ubogim spektrum pyłkowym (II). Etap zaniku torfowiska został zapisany w węglu (cykl IV).

W analizowanym profilu zaobserwowano początek trendu ochładzającego (Middle

Miocene Climatic Transition MMCT ok. 13,7 mln lat temu – późny lang), po ostatnim piku

MMCO (Middle Miocene Climatic Optimum 15,97–13,65 mln lat temu), na co wskazuje zapis florystyczny cyklu III. Jest to zarazem schyłkowy etap rozwoju środkowomioceńskich torfowisk.

Niniejsze opracowanie powstało w ramach projektu badawczego nr 2017/27/B/ST10/00001, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

Literatura

Kasiński J.R., Słodkowska B. 2016. Factors controlling Cenozoic anthracogenesis in the Polish Lowlands. Geological Quarterly, 60: 959–974.

Piwocki M. 1998. An outline of the palaeogeographic and palaeoclimatic developments. In: H. Ważyńska (ed.), Palynology and palaeogeography of the Neogene in the Polish Lowlands. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, 160: 8–12.

Piwocki M., Ziembińska-Tworzydło M. 1997. Neogene of the Polish Lowlands – lithostratigraphy and pollen-spore zones. Geological Quarterly, 41: 21–40.

(21)

- 21 -

Badania palinologiczne guano nietoperzowego z Jamajki

Elżbieta Worobiec1, Wiesław Bogdanowicz2, Chris Grooms3, Linda E. Kimpe4, John P. Smol3, Ronald S. Stewart5, Ewa Suchecka2, Jan J. Pomorski2, Jules M. Blais4,

Elizabeth L. Clare6, M. Brock Fenton7

1 - Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN 2 - Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 3 - Queen’s University, Kingston, Kanada 4 - University of Ottawa, Ottawa, Kanada 5 - Jamaican Caves Organization, Ewarton, Jamajka 6 - Queen Mary University of London, London, Wielka Brytania

7 - University of Western Ontario, London, Kanada

Przeprowadzono badania palinologiczne próbek guana pobranego z dwóch jaskiń na Jamajce: Schwallenburgh Cave (SCH) i Home Away from Home Cave (HOM). Obie jaskinie są trudno dostępne ale od dawna były zamieszkiwane przez nietoperze, które zostawiły w nich duże, nienaruszone przez człowieka pokłady odchodów. Z jaskini SCH zbadano 17 próbek (z głębokości 0–81 cm); w przypadku HOM przeanalizowano 31 próbek (z głębokości 0–129 cm), ale pyłek był obecny tylko w górnej warstwie (0–13 cm; 13 próbek). Próbki przygotowano laboratoryjnie standardową metodą acetolizy Erdtmana (Moore et al. 1991). Guano było datowane z wykorzystaniem metod 14C i 210Pb; okazało się, że w SCH najstarsze pokłady guana mają około 200 lat, natomiast w HOM ich wiek sięga ponad 4300 lat. Niestety w HOM tylko próbki z ostatnich 90 lat zawierają materiał palinologiczny.

Analiza pyłkowa wykazała, że guano może być bogatym archiwum danych dotyczących dawnej roślinności. Nietoperze przenoszą pyłek do jaskiń zarówno przyczepiony do swoich ciał, jak i w przewodzie pokarmowym (także ze zjadanymi przez siebie owadami). Palinoflora z HOM odzwierciedla bardziej naturalną roślinność, najbardziej zbliżoną do „Wet Limestone Forest” i „Dry Limestone Scrub Forest” (zawierającą m.in. Podocarpus i Bromeliaceae), natomiast palinoflora z SCH jest wyraźnie bogatsza w ziarna pyłku roślin uprawnych (Citrus, Cocos, Coffea, Eucalyptus, Mangifera i Theobroma). Te wyniki dobrze odzwierciedlają typ roślinności i upraw w otoczeniu obu jaskiń. Zmiany udziału ziaren pyłku poszczególnych taksonów roślin, które zaobserwowano w próbkach z różnych poziomów, odzwierciedlają zmiany roślinności, charakteru użytkowania gruntów w pobliżu jaskiń oraz dewastacji roślinności i upraw przez huragany nawiedzające Jamajkę w przeszłości (Bogdanowicz i in. 2020).

(22)

- 22 -

Badania zostały wykonane w ramach grantu NCN nr 2011/01/B/NZ8/02988.

Literatura:

Bogdanowicz W., Worobiec E., Grooms C., Kimpe L. E., Smol J. P., Stewart R. S., Suchecka E., Pomorski J. J., Blais J. M., Clare E.L., Fenton M.B. 2020. Pollen assemblage and environmental DNA changes: A 4300-year-old bat guano deposit from Jamaica. Quaternary International, 558: 47–58.

(23)

- 23 -

Badania palinologiczne koprolitów dinozaurów z dolnej jury Sołtykowa

(rejon Gór Świętokrzyskich)

Jadwiga Ziaja1, Maria Barbacka1,2, Grzegorz Niedźwiedzki3, Artur Górecki4, Grzegorz Pacyna4, Agata Jarzynka5

1 - Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN

2 - Hungarian Natural History Museum, Botanical Department, Hungary

3 - Department of Organismal Biology, Evolutionary Biology Center, Uppsala University, Uppsala, Sweden

4 - Zakład Taksonomii, Fitogeografii i Paleobotaniki, Instytut Botaniki, Wydział Biologii, Uniwersytet Jagielloński

5 - Instytut Nauk Geologicznych PAN, Ośrodek Badawczy w Krakowie

Sołtyków (znany również jako Odrowąż), jest jednym z najlepiej zbadanych stanowisk z wczesnej jury (wczesnego hetangu) w Polsce. Znaleziono tu różne skamieniałości pochodzenia roślinnego (m.in. Wcisło-Luraniec 1991, Reymanówna 1992; Ziaja 2006; Barbacka et al. 2010) i zwierzęcego, w tym tropy, gniazda z jajami oraz liczne koprolity różnych grup dinozaurów (m. in. Pieńkowski, 1998, 2004; Gierliński et al. 2004; Niedźwiedzki 2011). Badania palinologiczne przeprowadzono na próbkach oraz preparatach kutykul roślinnych uzyskanych z siedmiu koprolitów dinozaurów roślinożernych oraz na preparatach kutykul roślinnych z siedmiu koprolitów dinozaurów drapieżnych. Stwierdzono występowanie trzydziestu jeden taksonów zarodników i ziaren pyłku w próbkach z koprolitów dinozaurów roślinożernych i czternaście taksonów z koprolitów dinozaurów drapieżnych, z czego cztery taksony nie były obecne w próbkach z koprolitów roślinożerców. Spory i ziarna pyłku należały do różnych grup roślin takich jak mszaki, widłakowe, skrzypowe, paprocie, paprocie nasienne, benetyty albo sagowcowe, miłorzębowe i szpilkowe. Najliczniej w próbkach z koprolitów dinozaurów występowały spory paproci, mikrospory Aratrisporites

minimus z rośliny widłakowej oraz ziarna pyłku Classopollis torosus z rośliny szpilkowej.

Wcześniejsze badania zespołu sporomorf z osadu odkrywki w Sołtykowie (Odrowążu) wykazały występowanie sześćdziesięciu trzech taksonów (Ziaja 2006). Spośród 35. taksonów zarodników i ziaren pyłku oznaczonych z próbek z koprolitów dinozaurów, większość była również obecna w próbkach pobranych z osadu. Wyjątek stanowi sześć taksonów:

Stereisporites steroides, Stereisporites antiquasporites, Dictyophyllidites harrisii,

cf. Gleicheniidites umbonatus, Riccisporites tuberculatus i cf. Eucommiidites sp., które oznaczono tylko z próbek z koprolitów. Obecność mikrospory Aratrisporites minimus a także

(24)

- 24 -

megapory Nathorstisporites hopliticus w badanych próbkach potwierdza, że koprolity dinozaurów z Sołtykowa pochodzą z hetangu, co zgadza się z wiekiem osadu odkrywki (Pieńkowski 2004a, b; Ziaja 2006).Występowanie sporomorf w koprolitach dinozaurów niekoniecznie oznacza, że zwierzęta zjadały rośliny, które te sporomorfy wytwarzały. Zarodniki i ziarna pyłku mogły znajdować się na powierzchniach innych roślin albo zwierząt zjedzonych przez dinozaury jak również mogły być obecne w wypijanej przez nie wodzie.

Badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki, grant nr 2017/25/B/ST10/01273 oraz ze środków statutowych Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk

Literatura:

Barbacka M., Ziaja J., Wcisło-Luraniec E. 2010. Taxonomy and palaeoecology of the Early Jurassic macroflora from Odrowąż, central Poland. Acta Geologica Polonica, 60: 373–392.

Gierliński G., Pieńkowski G., Niedźwiedzki G. 2004. Tetrapod track assemblage in the Hettangian of Sołtyków, Poland, and its paleoenvironmental background. Ichnos, 11: 195– 213.

Niedźwiedzki G. 2011. Tropy dinozaurów z wczesnojurajskiego ekosystemu z Sołtykowa w Górach Świętokrzyskich. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 447: 49–98.

Pieńkowski G. 1998. Dinosaur nesting ground from the Early Jurassic fluvial deposits, Holy Cross Mountains (Poland). Geological Quarterly, 42: 461–476.

Pieńkowski G. 2004. The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 12: 1–122.

Reymanówna M. 1992. Two conifers from the Liassic flora of Odrowąż in Poland: 307–311. In: J. Kovar-Eder (ed.), Palaeovegetational development in Europe and regions relevant to its palaeofloristic evolution. Proceedings Pan-European Palaeobotanical Conference, Museum of Natural History, Vienna.

Wcisło-Luraniec E. 1991. The Lower Liassic flora from Odrowąż in Poland and its ecosystem. Fifth Symposium on Mesozoic Terrestrial Ecosystems and Biota. Extended Abstracts. Contributions from the Palaeontological Museum, University of Oslo, 364: 69–70.

Ziaja J. 2006. Lower Jurassic spores and pollen grains from Odrowąż, Mesozoic margin of the Holy Cross Mountains, Poland. Acta Palaeobotanica, 46: 3–83.

(25)

- 25 -

Oscylacje klimatyczne fazy grabowo-jodłowej interglacjału mazowieckiego –

nowe dane ze stanowiska Skrzynka (woj. lubelskie)

Artur Górecki1, Anna Hrynowiecka2, Wojciech Drzewicki3, Marcin Żarski4, Joanna Zalewska-Gałosz1

1 - Zakład Taksonomii, Fitogeografii i Paleobotaniki, Instytut Botaniki, Wydział Biologii, Uniwersytet Jagielloński

2 - Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Geologii Morza, Gdańsk 3 - Zakład Geologii Stosowanej, Geochemii i Gospodarki Środowiskiem, Instytut Nauk Geologicznych,

Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Wrocławski 4 - Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

Polska Wschodnia obfituje w stanowiska datowane na interglacjał mazowiecki (MIS 11c, 350–300 tys. lat BP; Winter 2008). Osady z kopalnego jeziora ze stanowiska Skrzynka (woj. lubelskie) zostały pobrane w 2004 roku w ramach opracowywania Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50000 (ark. Adamów). Wstępna ekspertyza palinologiczna wskazała wiek osadów na interglacjał mazowiecki (Krupiński 2004). W roku 2013 pobrany został nowy rdzeń (Skrzynka II) o miąższości 6,10 m, który został poddany dokładniejszej analizie palinologicznej. W tym celu pobrano próbki w interwale 10 cm, a następnie, na podstawie wstępnego diagramu, wytypowano interwał do rozszerzenia rozdzielczości próbkowania do 2 cm. Łącznie poddano analizie 161 próbek, wykryto 121 rodzajów palinomorf i wyróżniono 15 lokalnych poziomów pyłkowych. Osady ze stanowiska Skrzynka reprezentują pełen zapis mazowieckiej sukcesji pyłkowej począwszy od fazy brzozowej (okres pyłkowy I) aż do wczesnego zlodowacenia Liwca.

Faza grabowo-jodłowa interglacjału mazowieckiego charakteryzowała się ciepłym klimatem z wpływami atlantyckimi (Winter, 2008, Hrynowiecka i Winter, 2016). Z tego okresu została opisana do tej pory jedna oscylacja klimatyczna o charakterze regresywnym – młodsza oscylacja holsztyńska (YHO; Koutsodendris i in. 2010). W Polsce potwierdzono jej występowanie w profilach z Nowin Żukowskich (Hrynowiecka, Winter 2016), Brusa (Hrynowiecka, Pidek 2017), Hermanowa (Hrynowiecka i in. 2019) i Ossówki (Nitychoruk i in. 2019). W profilu Skrzynka II młodsza oscylacja widoczna jest w schyłkowej części fazy grabowo-jodłowej i związana jest ze spadkiem udziału pyłku jodły i grabu z równoczesnym wzrostem udziału pyłku drzew pionierskich. Takie umiejscowienie YHO w sukcesji jest zbieżne z danymi z Ossówki (Nitychoruk 2000; Nitychoruk i in. 2019) i Brusa (Hrynowiecka,

(26)

- 26 -

Pidek 2017). W Nowinach Żukowskich (Hrynowiecka, Winter 2016) i Hermanowie (Hrynowiecka i in. 2019) YHO powiązane zostało z maksimum jodły w środkowej części fazy. Niewątpliwie klimat musiał wówczas ulec znaczącej zmianie w związku z niemal zupełnym zanikiem grabu, jednak nie była to oscylacja o charakterze regresywnym, gdyż nie zaobserwowano wzrostu udziału roślinności pionierskiej.

Zwiększenie rozdzielczości próbkowania pozwoliło dodatkowo na wykrycie kilku drobniejszych oscylacji o regresywnym charakterze w obrębie fazy grabowo-jodłowej. Planowane są dalsze badania osadów mazowieckich w zwiększonej rozdzielczości próbkowania, które pozwolą zgłębić przebieg tych wydarzeń. Zakładamy, że podobne oscylacje klimatyczne w interglacjale mazowieckim mogą być częstsze niż do tej pory opisywano i mogły mieć charakter zjawisk cyklicznych, analogicznie do wydarzeń Bonda w holocenie (Koutsodendris i in. 2012).

Literatura:

Hrynowiecka A., Pidek I. A. 2017. Older and Younger Holsteinian climate oscillations in the palaeobotanical record of the Brus profile (SE Poland). Geological Quarterly, 61(4): 723–737.

Hrynowiecka A., Żarski M., Drzewicki W. 2019. The rank of climatic oscillations during MIS 11c (OHO and YHO) and post-interglacial cooling during MIS 11b and MIS 11a in eastern Poland. Geological Quarterly, 63(2): 375–394.

Hrynowiecka A., Winter H. 2016. Palaeoclimatic changes in the Holsteinian Interglacial (Middle Pleistocene) on the basis of indicator-species method–Palynological and macrofossils remains from Nowiny Żukowskie site (SE Poland). Quaternary International, 409: 255–269.

Koutsodendris A., Müller U.C., Pross J., Brauer A., Kotthoff U., Lotter A.F. 2010. Vegetation dynamics and climate variability during the Holsteinian interglacial based on a pollen record from Dethlingen (northern Germany). Quaternary Science Reviews, 29(23-24): 3298–3307.

Koutsodendris A., Pross J., Müller U. C., Brauer A., Fletcher W. J., Kühl N., Kirilova E., Verhagen F. T. M, Lücke A., Lotter A. F. 2012. A short-term climate oscillation during the Holsteinian interglacial (MIS 11c): An analogy to the 8.2 ka climatic event? Global and Planetary Change, 92: 224–235.

Krupiński K. M. 2004. Opracowanie zawartości paleobotanicznej wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Skrzynka 2127, ark. Adamów, 2.02.0639.00.2., Q.98, ss. 5., CAG PIG, Warszawa

(27)

- 27 -

Nitychoruk J., Bińka K., Sienkiewicz E., Szymanek M., Chodyka M., Makos M., Ruppert H., Tudryn A. 2018. A multiproxy record of the Younger Holsteinian Oscillation (YHO) in the Ossówka profile, eastern Poland. Boreas, 47(3): 855–868.

Winter H. 2008. Kilka uwag o interglacjale mazowieckim we wschodniej Polsce. Przegląd Geologiczny, 56(3): 225–231.

(28)

- 28 -

Nowe dane z żywetu Gór Świętokrzyskich. Analiza palinologiczna osadów

Formacji z Kowali

Marcelina Kondas

Wydział Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Śląski w Katowicach

Celem wykonania analizy palinologicznej pobrano 60 próbek z rdzenia wiertniczego Kowala 1 zlokalizowanego w kieleckiej części Gór Świętokrzyskich. Wszystkie pobrane próbki należały do węglanowej Formacji z Kowali. Jedynie pięć spośród nich zawierało palinomorfy. W każdej z próbek odnotowano obecność miospor, organicznej substancji amorficznej oraz tentakulitów.

Organiczne tentakulity należą do niezwykle rzadkich mikroskamieniałości. Dotychczas ich obecność udokumentowana była w zaledwie trzech lokalizacjach na świecie (obszar radomsko-lubelski, Pomorze oraz Republika Komi w Rosji). W oparciu o dostępne podczas analizy palinologicznej cechy morfologiczne, tentakulity zaliczono do Dacryoconaridów (rząd Nowakiida).

Przy pomocy mikroflory lądowej wiek analizowanych osadów ustalono na zonę miosporową Cristatisporites optivus-Spelaeotriletes krestovnikovii (zony konodontowe od

varcus do transitans). Możliwym było także wyznaczenie lokalnej zony Geminospora aurita.

Ze względu na silne zdolomityzowanie osadów Formacji z Kowali brak było danych palinostratygraficznych z tego interwału, stąd pozyskane wyniki są szczególnie interesujące.

Projekt finansowany z grantu NCN pt. Zmiany paleośrodowiskowe w osadach żywetu i franu w świetle badań palinologicznych oraz geochemii izotopowej nr 2017/27/N/ST10/01699, kierownik Marcelina Kondas, Uniwersytet Śląski w Katowicach.

(29)

- 29 -

Rekonstrukcja zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych w oparciu o dane

archeobotaniczne i paleoekologiczne z wczesnośredniowiecznych wysp

jeziornych ziemi lubuskiej

Karolina Maciejewska1,2, Agnieszka M. Noryśkiewicz3, Monika Badura1

1 - Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Ekologii Roślin, Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki

2 - Uniwersytet Gdański, Szkoła Doktorska Nauk Ścisłych i Przyrodniczych,

3 - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Historycznych, Instytut Archeologii, Katedra Archeologii Środowiskowej i Paleoekologii Człowieka

W dawnych strukturach osadniczych ziemi lubuskiej ważną rolę pełniły sztuczne wyspy jeziorne. Poznanie ich znaczenia dla lokalnych społeczności stało się jednym z celów badań archeologicznych prowadzonych przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu. W ramach projektu „Człowiek na pograniczu” z trzech stanowisk wsypowych zlokalizowanych na jeziorach: Lubiąż, Długie oraz Palicko Wielkie zostały pozyskane materiały do badań archeobotanicznych oraz paleośrodowiskowych. W pierwszej kolejności opracowano zagadnienie dotyczące roślin użytkowych, głównie konsumpcyjnych i wykorzystywanych w kontekście kultowym (Badura et al. 2018). Na długiej liście taksonów znalazły się również taksony reprezentujące zbiorowiska naturalne i półnaturalne, w tym łąki i pastwiska. Głównym celem obecnie prowadzonych badań jest rekonstrukcja łąk i pastwisk położonych w sąsiedztwie omawianych wysp jeziornych ziemi lubuskiej we wczesnym średniowieczu oraz omówienie ich roli w dawnej strukturze osadniczej. Połączenie wyników analizy szczątków makroskopowych zachowanych w warstwach kulturowych wysp z danymi palinologicznymi pozyskanymi z osadów biogenicznych z jezior pozwoli na wgląd w historię tych zbiorowisk zarówno pod względem przemian, jak również odkrycie ich dokładnego składu florystycznego. Wstępne wyniki badań zarówno makroskopowych, jak i palinologicznych wskazują na dużą rolę łąk i pastwisk w pierwszych fazach osadniczych funkcjonowania wysp. W rejonie wszystkich analizowanych stanowisk rozwijały się zbiorowiska trawiaste o różnym stopniu przekształcenia przez człowieka, różnej wilgotności i stopniu nawożenia. Największe znaczenie posiadały zbiorowiska z klasy

Molinio-Arrhenatheretea.

Dodatkowym aspektem prowadzonych badań jest identyfikacji storfiałych diaspor z rodziny Poaceae i Juncaceae. Rośliny z tych grup stanowią ważny komponent omawianych

(30)

- 30 -

formacji roślinnych, ale jednocześnie są rzadko opisywane w materiale kopalnym. Oznaczanie okryw owocowo-nasiennych (test) traw oraz nasion sitów wymaga specjalnego podejścia metodycznego (sztuczna fosylizacja – za Körber-Grohne 1991) obejmującego stworzenie preparatów umożliwiających rozpoznanie charakterystycznych układów komórek, które stanowią główną cechę diagnostyczną (ryc. 1.).

Ryc. 1. Sztucznie sfosylizowane testy traw (Poaceae); 1 – Dactylis glomerata, 2 – Alopecurus aequalis, 3 – Agrostis stolonifera, 4 – Poa pratensis, 5 – Phleum pratense, 6 – Poa annua (fot. K. Maciejewska)

Badania finansowane ze środków na Działalność Statutową Katedry Ekologii Roślin (nr zadania 531-D040-D581-20)

Literatura:

Badura, M., Noryśkiewicz, A., Chudziak, W., Kaźmierczak, R. 2018. Environmental context and the role of plants at the early medieval artificial island in the lake Paklicko Wielkie, Nowy Dworek, western Poland. Vegetation History and Archaeobotany, 27(1): 99–110.

Körber-Grohne U. 1991. Bestimmungsschlüssel für subfossile Gramineen-Früchte. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet, 18: 169–234.

(31)

- 31 -

Palinostratygrafia o wysokiej rozdzielczości w wykrywaniu śród-eemskich

oscylacji klimatycznych: stanowisko Kozłów, Równina Garwolińska,

Polska Centralna

Irena Agnieszka Pidek1, Anna Hrynowiecka2, Marcin Żarski3

1- Instytut Nauk o Ziemi i Środowisku, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 2 - Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy; Oddział Geologii Morza

3 - Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie

Eemska sukcesja pyłkowa, o silnych cechach diagnostycznych opisanych m.in. przez Mamakową (1989) i Granoszewskiego (2003), jest przedmiotem ciągłego zainteresowania i szczegółowych studiów w związku z odkrywaniem kolejnych kopalnych zbiorników jeziornych pochodzących z tego okresu. Równina Garwolińska jest jednym z obszarów obfitujących w eemskie jeziora, które odkryto w związku z pracami nad arkuszem Garwolin (566) Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50000 (Żarski 2020). Region ten stanowi fragment południowej części eemskiego pojezierza. Jednym z najgłębszych zbiorników kopalnych odkrytych w ramach prac geologicznych na obszarze arkusza Garwolin (566) SMGP jest zbiornik w Kozłowie, dla którego ekspertyzowe opracowanie palinologiczne (profil K0 opracowany przez A. Hrynowiecką) potwierdziło eemski wiek osadów biogenicznych. Diagram pyłkowy K0 reprezentuje pełną sukcesję eemską obejmująca regionalne poziomy pyłkowe (Regional Pollen Assemblage Zones - RPAZ od E1-E7). Klasycznie można je przyporządkować do wczesnego eemu obejmującego E1-E2 RPAZ z przewagą

Betula alba t. i Pinus sylvestris t., środkowego eemu obejmującego RPAZ E3-E5

zdominowanego przez Quercus, Corylus, Carpinus, Tilia oraz późnego eemu obejmujący E6-E7 RPAZ, z których pierwszy wyróżnia się współwystępowaniem Picea i Abies, drugi zaś dominacją Pinus sylvestris t. Miąższość osadów jeziora eemskiego na stanowisku Kozłów przekracza 6m, a same osady charakteryzują się bardzo dobrą reprezentacją fazy grabowej (E5 RPAZ). W okresie grabowym optimum interglacjału w diagramie pyłkowym K0 pojawił się odcinek o spektrach pyłkowych reprezentujących zapis okresu znacznie chłodniejszego. W celu wyjaśnienia czy badana zmiana w diagramie ma charakter oscylacji klimatycznej, czy też jest zaburzeniem innego typu, wykonano kolejne wiercenie w 2019 roku (profil K2-19). Pozwoliło ono na uszczegółowienie palinostratygrafii, interpretacji paleoekologicznej i paleoklimatycznej ze względu na wysoką rozdzielczość próbkowania.

(32)

- 32 -

Chociaż eemska sukcesja pyłkowa, będąca podstawą rozważań paleoekologicznych i paleoklimatycznych w tym okresie, jest ogólnie dobrze rozpoznana, podejrzewa się, że w zapisie osadowym interglacjału eemskiego często istnieją luki. Dotyczy to zwłaszcza fazy grabowej (E5 RPAZ) optimum interglacjalnego (por. Kupryjanowicz 2008). Analiza nowego diagramu pyłkowego K2-19 nie wykazała obecności „chłodniejszego” odcinka w obrębie fazy grabowej. Jego obecność w K0 uznano zatem za zaburzenie. Podział na poziomy pyłkowe w K2-19 uszczegółowiono zgodnie z nowym podziałem eemskich RPAZ na subzony według propozycji Kupryjanowicz i Granoszewskiego (2018). Jest to palinostratygrafia o dużo większej rozdzielczości w stosunku do tej zaproponowanej przez Mamakową (1989) i znajdująca zastosowanie w przypadku diagramów pyłkowych opracowanych z dużą częstotliwością próbkowania. Wyniki palinologiczne z profilu K2-19 zestawiono z wynikami badań profilu Hieronimowo w północno-wschodniej Polsce (Kupryjanowicz et al. 2018), w którym także faza grabowa, zapisana w miąższym poziomie osadów organogenicznych, została podzielona na 4 subzony. Każdą z nich zinterpretowano pod kątem zmian klimatu i środowiska.

Badania finansowanie w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki OPUS nr 2017/27/B/ST10/01905.

Literatura:

Granoszewski W. 2003. Late Pleistocene vegetation history and climatic changes at Horoszki Duże, Eastern Poland: a palaeobotanical study. Acta Palaeobotanica, Suppl. 4: 3–95.

Kupryjanowicz M. 2008. Vegetation and climate of the Eemian and Early Vistulian lakeland in northern Podlasie. Acta Palaeobotanica, 48(1): 3–130.

Kupryjanowicz M., Granoszewski W. 2018. Detailed palynostratigraphy of the Eemian Interglacial in Poland. In: M. Kupryjanowicz, D. Nalepka, E. Madeyska, Ch. Turner (eds.), Eemian history of vegetation in Poland based on isopollen maps. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 17–20.

Kupryjanowicz M., Fiłoc M., Kwiatkowski W. 2018. Was there an abrupt cold climatic event in the middle Eemian? Pollen record from a palaeolake at the Hieronimowo site, NE Poland. Quaternary International, 467: 96–106.

(33)

- 33 -

Mamakowa K. 1989. Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wrocław and the pollen stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland. Acta Palaeobotanica, 29(1): 11–176.

Żarski M. 2020. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000 ark. Garwolin (566). Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.

(34)

- 34 -

Utrwalić chwilę – badania archeobotaniczne zabalsamowanych zwłok

króla Augusta II Mocnego

Monika Badura1, Agnieszka M. Noryśkiewicz2, Anna Drążkowska3

1 - Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Ekologii Roślin, Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki

2 - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Historycznych, Instytut Archeologii, Katedra Archeologii Środowiskowej i Paleoekologii Człowieka

3 - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Historycznych, Instytut Archeologii, Katedra Średniowiecza i Czasów Nowożytnych

W 2019 roku w ramach zabiegów konserwatorskich prowadzonych w kryptach pochówków królewskich na Wawelu, badaniom poddano sarkofag króla Augusta II Mocnego. Transport zabytku poprzedziły badania antropologiczno-archeologiczne, którym poddano szczątki władcy. Ujawniły one, że ciało August II, tuż po śmierci, zostało poddane zabiegowi balsamowania. Proceder ten jest jednym z najstarszych znanych już w starożytności, a wiąże się z troską o zmarłego. Jego głównym celem było powstrzymanie lub opóźnienie rozkładu ciała. August II Mocny zmarł 2 lutego 1733 roku. Jego wnętrzności zostały złożone w kościele Kapucynów w Warszawie, natomiast jego serce spoczęło w kościele dworskim w Dreźnie. Królewski pogrzeb na Wawelu odbył się dopiero w sierpniu 1733 roku. Biorąc pod uwagę czas, który minął od dnia śmierci do dotarcia orszaku z trumną króla z Warszawy do Krakowa, proces zabalsamowania jego ciała był jak najbardziej wskazanym działaniem.

Badania ciała Augusta II Mocnego wykazały, że w miejsce narządów wewnętrznych jamy brzusznej oraz mózgu umieszczono materiał roślinny. Był on wysuszony i w niewielkim stopniu zanieczyszczony substancjami pochodzenia organicznego. Nie stwierdzono w nim również śladów owadów, tak powszechnie notowanych w pochówkach kryptowych. Zachowane szczątki roślinne poddano analizie makroskopowej oraz palinologicznej. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że miejsce po mózgu wypełniono szczelnie mieszanką koszyczków Artemisia sp. (bylica) oraz fragmentami gałązek Thuja sp. (żywotnik, tuja). W analizie pyłkowej uzyskano obraz niemal jednorodnej próby, z udziałem Artemisia powyżej 98%. W miejsce usuniętych narządów wewnętrznych umieszczono mieszankę fragmentów roślin w skład której wchodziły głównie liście Rosmarinus vulgaris (rozmaryn lekarski), koszyczki Matricaria chamomilla (rumianek pospolity) i Leucanthemum vulgare (jastrun właściwy) oraz kwiaty Lavendula officinalis (lawenda lekarska). W pozyskanym

(35)

- 35 -

materiale licznie reprezentowane były ziarna dwóch typów pyłkowych: Mentha typ (do którego należą R. vulgaris i L. officinalis ) oraz Anthemis typ (do którego należą M.

chamomilla i L. vulgare). Dodatkowo w obu próbach pojawiły się pojedyncze owocki Origanum vulgare (lebiodka pospolita) oraz Echinochloa crus-galli (chwastnica

jednostronna). Wszystkie oznaczone rośliny były powszechnie wykorzystywane w obrządku funeralnym. W omawianym przypadku o wyborze gatunków decydowały przede wszystkim ich właściwości praktyczne, a w mniejszym religijne lub magiczne. Zastosowano mieszanki w skład których weszły silnie aromatyczne rośliny, które dodatkowo spowalniały rozkład tkanek.

Przedmiotem badań były także wypełnienia dwóch poduszek trumiennych. Różniły się one nie tylko wielkością, ale przede wszystkim, co wyniknęło z przeprowadzonych analiz, zawartością. W większej poduszce stwierdzono mieszankę bylicy, rozmarynu, żywotnika, rumianku i jastruna. Składnikiem mniejszej była prawdopodobnie słoma, na co wskazuje również mała frekwencja pyłku, głównie pochodzącego od roślin synantropijnych. Dzięki pierwszej, większej poduszce kolejny raz zatuszowano zapach rozkładającego się częściowo ciała Augusta II Mocnego, a druga miała za cel odpowiednie ułożenie królewskiej głowy.

Badania archeobotaniczne prowadzone w kryptach i oparte na równoległej analizie szczątków makroskopowych i analizie pyłkowej przedstawiają specyficzny i ważny obraz wykorzystania roślin w obrzędach funeralnych. Uwzględnienie tylko jednej z nich nie daje właściwego opisu roślin pojawiających się w tradycjach pogrzebowych. Przykładem może być brak pyłku Thuja sp. przy licznej obecności gałązek żywotnika. Jest to efekt wykorzystywania innych, niż kwiaty, części roślin. Analogicznie ziarna pyłku nie potwierdzone okazami makroskopowymi mogą świadczyć z jednej strony o obecności roślin, nie zachowanych w formie szczątków makro lub stanowią przypadkową domieszkę, która jest ważnym źródłem danych środowiskowych.

Badania archeobotaniczne przeprowadzono w ramach zadań badawczych Uniwersytetu Gdańskiego (531-D040-D581-20) oraz zadań badawczych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

(36)

- 36 -

Wybrane wyniki analiz makroskopowych szczątków roślinnych pochodzących

ze stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na terenie

Puszczy Białowieskiej

Grzegorz Skrzyński

PAN Muzeum Ziemi w Warszawie

Obszary leśne ze względu na trudności z prowadzeniem na nich badań wykopaliskowych oraz prospekcji powierzchniowej w przeszłości były często pomijane przez archeologów podczas planowania prac terenowych. Doprowadziło to do przyjęcia mylnego przekonania o występowaniu tzw. pustki osadniczej w obrębie wielu zwartych zbiorowisk leśnych w Polsce, co doskonale ilustrują wyniki prac prowadzonych w ramach projektu Archeologicznego Zdjęcia Polski (Konopka 1981; Konopka 1984; Jaskanis 1996, 1998; Rola 2015).

Dopiero w ostatnich latach lasy stały się przedmiotem należytej uwagi wśród badaczy dziedzictwa archeologicznego. Przyczyniła się do tego przede wszystkim popularyzacja metody lotniczego skanowania laserowego (ang. Airborne Laser Scanning – ALS), która pozwala na identyfikację obiektów archeologicznych nie zawsze widocznych podczas prospekcji powierzchniowej. Co więcej jest zupełnie niezależna od topografii terenu i formy wegetacji.

Puszcza Białowieska jest najsłynniejszym polskim obszarem leśnym, który został przeanalizowany metodą ALS. Dzięki jej zastosowaniu odkryto wiele nieznanych dotychczas reliktów osadnictwa, m. in. tzw. obiekty liniowe, które najprawdopodobniej stanowią pozostałości miedz odgraniczających pola uprawne.

Badania makroskopowych szczątków roślinnych prowadzone w ramach szeregu projektów w latach 2016–2020 dostarczyły wielu nowych danych dotyczących pradziejowej i wczesnośredniowiecznej gospodarki roślinnej prowadzonej przez ówczesnych mieszkańców tego terenu. Niniejsza prezentacja dotyczyć będzie najnowszych wyników analiz, które w sposób bezsprzeczny potwierdzają hipotezę o użytkowaniu rolniczym obszaru dzisiejszej Puszczy Białowieskiej.

Zaprezentowane wyniki uzyskano w ramach grantu NCN nr 2016/20/W/HS3/00593 pt. Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej

(37)

- 37 -

Literatura:

Jaskanis D. (red.) 1996. Archeologiczne Zdjęcie Polski – metoda i doświadczenia. Próba oceny. Biblioteka muzealnictwa i ochrony zabytków, 95. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

Jaskanis D. 1998. Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan z końca 1993 r.). Zeszyty Generalnego Konserwatora Zabytków. Archeologia, 2. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Warszawski, Warszawa.

Konopka M. (red.) 1981. Zdjęcie Archeologiczne Polski. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, 66. Ministerstwo Kultury i Sztuki: Generalny Konserwator Zabytków, Warszawa.

Konopka M. 1984. Instrukcja ewidencji stanowisk archeologicznych metodą badań powierzchniowych (Archeologiczne Zdjęcie Polski). Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

Rola J. 2015. Badania powierzchniowe w lasach – uwagi na marginesie penetracji prowadzonych w granicach Nadleśnictwa Zdrojowa Góra w Pile. Raport, 10: 285–296