Badania weryfikacyjno-sondażowe wyżynnej osady neolitycznej na stanowisku "Grodzisko" w Zimnem, rej. Włodzimierz Wołyński (Ukraina)

A rch eo lo g ia Polski Ś rodkow ow schodniej, t. III, 1998

Ba d a n i a w e r y f i k a c y j n o-s o n d a ż o w e w y ż y n n e j o s a d y n e o l i t y c z n e j

n a s t a n o w i s k u „ Gr o d z i s k o” w Zi m n e m, r e j. W ł o d z i m i e r z W o ł y ń s k i ( Uk r a i n a) An d r z e j Br o n ic k i, Hr y h o r y j Oc h r im e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

Osada neolityczna w Zim nem zajm uje m iejsce szcze­ gólne w prahistorii w schodniego pogranicza w czesno- agram ych kultur europejskich, dokumentując najważniej­ sze zjaw iska k u lturow e, które zaistniały na W ołyniu w środkowym neolicie. W wyniku wykopalisk, które pro­ wadzono tu w latach 1951-1952 oraz 1956-1964 zbada­ no około 30 arów pow ierzchni centralnej części ostańca lessow ego, gdzie zlokalizow ana była neolityczna osada i w czesnośredniow ieczne grodzisko. Poza spraw ozda­ niam i z kilku sezonów badaw czych (Ju. N. Zacharuk 1955; 1957; 1959; M. A. Peleščyšyn 1964) rezultaty prac terenow ych nie doczekały się pełnego opracow ania m a­ teriałow ego. Ten niew ątpliw y brak staram y się w ypełnić w ram ach program u „Zim ne - osada w yżynna podgrupy

nadbużańskiej grupy m ałopolskiej kultury pucharów lej­ k o w a ty c h ” (K P L ), k tó reg o celem je s t o p raco w an ie i publikacja w szystkich źródeł archeologicznych pocho­ dzących z osady neolitycznej, zdeponow anych w prze­ ważającej większości w Wołyńskim M uzeum Krajoznaw­ czym w Ł u ck u 1.

Z racji ograniczonej dostępności zasobów dokum en­ tacyjnych pochodzących z badań w latach 50. i 60. ko­ nieczne stało się przeprow adzenie badań w

eryfikacyj-1 Polsko-ukraiński program badawczy, którym kieruje mgr A. Bro­ nicki, finansowany jest przez Komitet Badań Naukowych w Warszawie w ramach grantu nr 1 HO 1G 0091 (umowa nr 194/HO 1 /9 6 /11 ) przyzna­ nego Muzeum Okręgowemu w Chełmie.

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn a s t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m 13

nych. Miały one na celu rozpoznanie intensywności osad­ nictwa neolitycznego, zorientow anie się w stratygrafii pionowej i poziom ej stanow iska, pozyskanie nowych, homogenicznych m ateriałów w raz z próbkam i organicz­ nymi pozw alającym i na datow anie w oparciu o m etody fizykochemiczne oraz pozyskanie danych do rekonstruk­ cji środowiska przyrodniczego.

Stanowisko „G rodzisko” w Zim nem położone jest na centralnym segm encie ostańca lessow ego otoczone­ go z trzech stron do lin ą Ł ugi. Ta silnie eksponow ana ponad dno doliny form a terenow a została znacznie prze- formowana w czasie budow y w czesnośredniow ieczne­ go założenia obronnego. W ykonano w ów czas dwa prze­

kopy, w wyniku czego najw yższa - środkow a część ostań­ ca - została oddzielona od pozostałych. M a ona zarys nieregularnego trójkąta (135 x 65 x 14 m), ekspozycję okrężną i strom o opadające zbocza przew yższone po­ nad dno doliny Ługi o 15-18 m (ryc. 1). Tu znajduje się centrum osady neolitycznej i w czesnośredniow ieczne grodzisko niem al w 90% zbadane w latach 50. i 60. przez badaczy ukraińskich (V. V. A ulich 1972, s. 47). W cen­ tralnej części stanow iska p o zostaw iono w ów czas nie przebadany pas w obrębie arów 29 do 34 (łącznie nieco ponad 400 m 2 oraz około 300 m 2 w innych partiach, gdzie teren był częściow o uszkodzony - ryc. 2a). W tym m iej­ scu w 1997 r. założono w ykop 1/97, który w raz z trzem a

Ryc. 2. Zimne - „Grodzisko”. Lokalizacja wykopów archeologicznych: a - teren objęty badaniami przed 1997 r. (1), obszar niebadany (2), wg V. V. Aulicha 1972; b - teren objęty badaniami w 1997 r. (3) wg planu sytuacyjno-wysokościowego wykonane­ go w 1997 r. (rys. A. Bronicka).

14 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

Ryc. 3. Zimne - „Grodzisko”. Plan zbiorczy obiektów odkry­ tych w 1997 r. : 1 - obiekty KPL lub nieokreślone kulturowo; 2 - obiekt kultury pomorskiej ; 3 - obiekt wczesnośredniowiecz­ ny; 4 - relikty drewnianych fortyfikacji grodu; 5 - teren objęty badaniami przed 1997 r. (rys. A. Bronicka).

aneksam i objął pow ierzchnię około 1 ara przecinając w poprzek stanow isko (ryc. 2B). B rak reperów nie po­ zw olił na naw iązanie się do siatki arowej poprzedników (A. Bronicki 1998a; 1998b; A. Z akościelna 1998).

O dkryto ślady osadnictw a z okresu schyłkow ego pa­ leolitu w postaci m ałego liściaka mazow szańskiego (ryc. 12: a) i krótkiego drapacza, pojedynczy fragm ent naczy­ nia kultury m alickiej (? - ryc. 4: d), m ateriały ceram icz­ ne i krzem ienne kultury w ołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej (KW -LCM ) (ryc. 5), pozostałości osady KPL, pojedyncze fragm enty naczyń kultury am for kulistych (?, ryc. 4: e, f) i pom orskiej (ryc. 14) oraz pozostałości w czesnośredniow iecznego założenia obronnego, które­ m u tow arzyszył dość liczny zbiór ceram iki i kilka przed­ m iotów m etalow ych (ryc. 15)2.

W arstwa kulturow a zachow ana je s t nierów nom ier­ nie, od 100 cm miąższości w części N E do 250 cm w czę­ ści SW. P rzyczyną takiego stanu rzeczy były zapewne prace fortyfikujące w czesnośredniow ieczne grodzisko. Przypuszczać m ożna, iż ziem ia z przekopu m iędzy seg­ m entem centralnym a północnym posłużyła do w yrów ­ nania części centralnej (ryc. 1).

O dkryto łącznie pozostałości 31 ja m różnej w ielko­ ści i kształtu, z czego 3/4 zakw alifikow ano do KPL, je d ­ n ą uznano za obiekt kultury pom orskiej i je d n ą jako w czesnośredniow ieczny. Trzech nie sposób określić kul­ turow o, a dw a „ob iek ty ” s ą p o zo stało ścią po starych w ykopach, najpraw dopodobniej Ju. M. Z acharuka (ob­ szar w cześniej zbadany, nie zaznaczony na żadnym opu­ blikow anym planie zajm uje praw ie 25% całkow itej po­ w ierzchni w ykopu 1/97 łącznie z aneksam i). N atrafiono także na zw ęglone relikty drew nianych um ocnień w cze­ snośredniow iecznego grodu (ryc. 3).

W części N E w ykopu 1/97 i w aneksie 3/97 zlokali­ zow ano dw a skupiska polepy z licznym i odciskam i be­ lek lub żerdzi, w śród których znajdow ał się fragm ent ozdobnego gzym su. M am y tu praw dopodobnie do czy­ nienia ze szczątkam i jednego lub raczej dw óch dom ostw n aziem n y ch K PL , b a rd zo n ie z n a c zn ie zag łębionych w podłoże, o ściankach w ylepionych gliną.

Jam y gospodarcze m ają w przekroju kształty trape- zow ate (nr 2, 5, 31), prostokątne (nr 4, 10, 15, 22) lub nieckow ate (nr 31). C zęść obiektów o m ałych rozm ia­ rach (np. nr 25) m oże być pozostałościam i dołów posłu- pow ych. W śród obiektów K PL kilka tw orzyło układy stratygraficzne. Jam a n r 31 w kopana była w nr 16, nr 32 w n r 31, a nr 15 w n r 14. N iestety zaobserw ow ana stra­ tygrafia nie w iele w nosi do chronologicznego rozw ar­ stw ienia etapów zasiedlania stanow iska przez KPL, gdyż zaw ierały one m ałe ilości, zw ykle niecharakterystycz- nego m ateriału (ryc. 6). Jedynie o obiektach 31, 32 i 5, w których natrafiono na ułam ki tego sam ego dużego pucharu z inkrustow anym ornam entem ściegu

bruzdo-2 Wszystkie materiały zostały przekazane protokolarnie Wołyńskie- mu Muzeum Krajoznawczemu w Łucku.

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ź o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l it y c z n e jn a s t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m 15

Ryc. 4. Zimne - „Grodzisko”. Zabytki ceramiczne: a-c - kultury trypolskiej; d - kultury malickiej (?); e, f - kultury amfor kulis­ tych (?); g-i - KPL (rys. A. Bronicka).

wego w połączeniu z linią łam aną i kolankow atym i ucha­ mi na dość ostrym przejściu szyjki w brzusiec (ryc. 6: d), powiedzieć m ożem y, iż zasypane zostały jednoczasow o.

K W -LCM reprezentuje zbiór 116 fragm entów cera­ miki pochodzącej z w arstw y kulturow ej lub obiektów KPL (złoże wtórne). Liczbę tę traktow ać należy jak o m i­ nimalną, zw ażyw szy na podobieństw o technologiczne masy ceramicznej K W -LC M i K PL i związane z tym trud­ ności rozdzielenia m ateriału, zw łaszcza niecharaktery- stycznego. N ie zachow ało się ani jed n o całe naczynie KW-LCM, tym niem niej w śród fragm entów w yróżnić można ułam ki naczyń gam kow atych (ryc. 5: b, e), n a­ czyń o zwężającej się ku górze szyjce (ryc. 5: g), czarek (ryc. 5: c, d), m is łukow atych z doklejanym i zgrubienia­ mi wylewów (ryc. 5: i), naczyń m oździeżow atych z p io ­

now o przekłutym i ucham i (ryc. 5: h). R ożkow ate pozio­ mo przekłute ucha (ryc. 5: f) p ochodzą zapew ne z am ­ for. Jeden fragm ent czarki zdobiony je s t ornam entem m alow anym b iałą farb ą w m otyw y trójkątów lub rom ­ bów (ryc. 5: j).

R ów nież w śród zabytków krzem iennych m anifestu­ j ą się formy, które łączyć należy z K W -LC M . Trzeba tu w skazać przede w szystkim na trapez (ryc. 12: e), półtyl- czaki (ryc. 12: b, d), rylce (ryc. 12: c, f, g)) i niektóre drapacze (ryc. 12: h, i).

W w arstw ie kulturow ej i obiektach K PL natrafiano rów nież na fragm enty naczyń kultury trypolskiej, w któ­ rych stanow iła nieliczną przym ieszkę (87 sztuk). S ą to dość drobne, przew ażnie niecharakterystyczne lecz o ty ­ powej technologii ułam ki ceram iki, w dw óch

przypad-16 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

Ba d a n iaw e r y f i k a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn a s t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m 1 7

kach malowane czarną farbą (ryc. 4: a, b). Trudno zin­ terpretować z jak ich naczyń p o c h o d z ą zidentyfikow a­ no jedynie fragm ent m isy półkulistej (ryc. 4: a) oraz na­ czynie z krótką cylindryczną sz y jk ą być m oże am forkę kulistą (ryc. 4: c).

W zbiorze ceram iki zdecydow anie przew ażają frag­ menty naczyń K PL (3784 sztuki) pochodzące z w arstw y kulturowej i obiektów . Jest to m ateriał rów nież dość znacznie rozdrobniony. Z achow ało się jedynie 6 całych naczyń. W tej grupie, ja k i w zbiorze fragm entów p o ­ zwalających na rekonstrukcję formy, dom inującym ty ­ pem naczynia je st puchar lejkow aty różnych odm ian i ro ­ zmiarów (ryc. 7: a-f), czasem z uszkam i (ryc. 7: b). C zę­ ste są naczynia w orkow ate (ryc. 7: g, h), z których jed n o posiadało wrąb na pokryw kę (ryc. 7: g), m ałe am forki zbliżone do „nałęczow skich” (ryc. 8: b-d) lub duże am ­ fory (ryc. 8: a, e), kubki z uchem ansa lunata (ryc. 9: a-d). Do form rzadkich n ależą garnki dw ustożkow ate, flasze z kryzą (ryc. 8: f-h), m iski (ryc. 8: i, j), naczynia moździeżowate i cedzakow ate (ryc. 10: a), form y z krót­ ką cylindryczną szyjką (ryc. 9: k) oraz m iniaturow e, np. pucharki (ryc. 9: 1).

242 ułamki ceram iki K PL (6,4% całego zbioru) to fragmenty o rn a m e n to w a n e 3. R ó ż n o ro d n o ść w ątków zdobniczych je s t bardzo duża. N ajczęściej ornam ento­ wano wylewy naczyń stosując zdobienie płaskich listew plastycznych za p o m o cą dołków palcow ych i odcisków paznokci (ryc. 10: b, d), które dość często tw orzą w zór zbliżony do arkadow ego (ryc. 10: b), niekiedy w ujęciu piętrowym (ryc. 10: e). Rów nie często płaskie listwy m ają odciski stem pelków różnego kształtu (ryc. 7: e; 10: c). Innym często spotykanym m otyw em zdobniczym je st pionowy słupek (np. ryc. 10: g), nierzadko w tow arzy­ stwie linii łamanej lub zebrany w sekw encje (ryc. 10: d). Kolejny rodzaj zdobienia to ścieg bruzdow y w ykonany pionowym stem pelkiem (ryc. 10: j), niekiedy w połącze­ niu z linią łam aną i inkrustacją białą p astą (ryc. 6: d) lub odciśnięty grzebieniem trójzębnym w postaci trzech li­ nii poziomych (ryc. 11 : k), z którym i w spółw ystępuje linia łamana. D ość rzadko natom iast spotyka się orna­ ment odciskanego sznura, niekiedy razem z linią łam aną (ryc. 10: k). Rów nie rzadkie są guzki (ryc. 11 : a-b), w y ­ datne listwy plastyczne (ryc. 11 : e, i w szystkie flasze z kryzą) i ornam ent poziom ych linii rytych w postaci row ­ ków podkreślających przejście szyjki w brzusiec lub li­ nii pionowych na uchach ansa lunata (ryc. 9: d). P oje­ dynczo w ystąpiły inne odciski w ykonane grzebykiem (ryc. 11 : d, h), ornam ent „szczypany” nieraz w połącze­ niu z karbow aniem kraw ędzi (ryc. 11 : j), dołki palcow e (ryc. 11: f) i różnego rodzaju drabinki (ryc. 11: i, 1).

M ateriały ceram iczne w zbogaca zbiór przęślików różnych typów (ryc. 4: g, h; 6: b), fragm ent m odelu

mi-3 Wskaźnik ten jest o ponad połowę wyższy niż na osadzie w M aj­ danie Nowym (por. A. Bronicki, S. Kadrów 1988, s. 100).

niaturow ego toporka (ryc. 4: i) i ósem kow ate ciężarki tkackie.

Z a w yznaczniki K PL w śród m ateriałów krzem ien­ nych uznać trzeba fragm enty siekier czw orościennych (ryc. 13: c), łuszcznie płytkow ate (ryc. 13: e, f) oraz n a­ rzędzia uform ow ane za p o m o cą stopniow ego retuszu m uszlow ego, przede w szystkim w iórow ce (ryc. 13: d). Z kultura tą w iążą się zapew ne niektóre drapacze w yka­ zujące uchw ytne cechy w łaściw ego jej stylu technolo­ gicznego (ryc. 13: a, b).

Źródła archeologiczne uzupełnia 9 narzędzi kościa­ nych lub rogow ych, j edna bryłka m iedzi, 115 różnej w iel­ kości okruchów (?) kam iennych, 1448 kości zw ierzę­ cych i 2 ludzkie, 16 m uszli (15 małży, 1 ślim aka), 7 zw ę­ glonych ziarenek zbóż (z ja m y K PL), 20 próbek w ęgli drzew nych i 1472 bryłki polepy.

Zabytki krzem ienne w ykonane są w w iększości z su­ row ca wołyńskiego. W śród siekier i pochodzących z nich o dłupków zazn acza się obecność k rzem ieni z okolic A n nopola, a zw łaszcza su ro w ca św ieciechow skiego. A naliza m ateriału krzem iennego, którego rozw arstw ie­ nie chronologiczne i kulturow e je s t w w iększości nie­ m ożliw e, pozw ala na stw ierdzenie, że osada w Zim nem je s t stanow iskiem podom ow ym , na którym m iejscow a obróbka krzem ienia m iała niew ielkie znaczenie. N a osa­ dę sprow adzano rdzenie w e w czesnym stadium eksplo­ atacji, a najpew niej głów nie gotow e wióry. Z abiegi ob­ róbki w stępnej odbyw ały się bezpośrednio w m iejscach pozyskiw ania surow ca w ołyńskiego, w stosunku do któ­ rych Zim ne leży w niewielkiej odległości. N iew ielka seria pozyskanych w 1997 r. źródeł krzem iennych nie p rzesą­ dza o charakterze w ytw órczości na obszarze całej osady (takie w nioski pozostaw iam y do czasu zakończenia opra­ cow ania w szystkich zabytków z tego stanow iska), choć - na podstaw ie analogii z innych osad (np. G ródek nad B ugiem ) - w ydaje się być bardzo reprezentatyw na4.

W stępna analiza cech m orfologicznych i stylistycz­ nych ceram iki neolitycznej z Zim nego pozw ala na b ez­ sp rz e c z n e w y ró ż n ie n ie fa z y o sa d n ic z e j K W -L C M . W 1997 r. nie odkryto w praw dzie obiektów tej kultury, tym niemniej została ona dobrze pośw iadczona przez m a­ teriały ceram iczne i krzem ienne. O becność naczyń m a­ low anych b iałą farbą m oże w skazyw ać, że m am y tu do czynienia z jej starszą fazą ch ro n o lo g iczn ą synchroni­ zow aną z etapem BI - B il kultury trypolskiej i późn ą k u ltu rą tiszap o lg arsk ą (J. K ruk, S. M ilisauskas 1985, s. 79-84; A. Z akościelna 1996, s. 8-9).

D rugi etap osadnictw a neolitycznego reprezento­ w any je st przez m ateriały K PL o silnych naw iązaniach do fazy klasycznej osady w B ronocicach (B R II). Po- św iadczająto puchary lejkowate o ostrym przejściu szyjki w brzusiec, naczynia w orkow ate z ornam entem

arkado-4 Obydwa stanowiska m ająbardzo zbliżone wskaźniki produkcyj­ ności: Zimne - 4, 43, Gródek nad Bugiem - 4,68 (por. B. Balcer 1983, s. 147, tab. 28).

18 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c i e l n a

Ryc. 6. Zimne - „Grodzisko” . Ceramika KPL z obiektów tworzących układy stratygraficzne: a-b z obiektu nr 14; с - z obiektu nr 15; d - z obiektu nr 5, 31 i 32 (rys. A. Bronicka).

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn a s t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m

2 0 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

R yc. 8. Z im n e - „ G ro d z is k o ” . C e ra m ik a K P L (ry s. A . B ro n ick a ).

w ym lub do niego zbliżonym , am fory z ucham i kolan­ kow atym i (czasem z cylindryczną szyjką), flasze z kry­ zą i duże naczynia o proporcjach pucharów lejkow atych, z ucham i na ostrym przejściu szyjki w brzusiec. D o fazy B R II naw iązuje rów nież ornam entyka naczyń - dość często spotykane różne kom binacje stem pelków tw orzą­ cych w ątki złożone, plastyczne listw y i guzki, m otyw y brzuścow e w form ie drabinek oraz inkrustacja. Faza ta w B ronocicach datow ana je s t na 2900-2700/2600 bc (J. Kruk, S. M ilisauskas 1981, s. 89-92). D ość rzadko sp otykany w Z im n em o rn am en t o dciskanego sznura (m oże też naśladow nictw o stem pelkow e tego m otyw u) oraz przysadziste kubki ansa lunata (jeden zdobiony p o ­ dw ójną linią rytą) m o g ą w skazyw ać, że część m ateria­ łów je st m łodsza i naw iązuje do fazy B R III datowanej na 2700/2600 - 2500 bc (J. K ruk, S. M ilisauskas 1981, s. 92). M łodsze osadnictw o „pucharow e” w Z im nem do­ datkow o pośw iadcza obecność im portów ceram iki kul­ tury trypolskiej, m .in. m is m alow anych czarną farbą. W pływ y tej ostatniej kultury dają się także odczytać w ce­

ram ice KPL: w ylew naczynia w orkow atego z wrębem na pokryw kę (ryc. 7: g), a przede w szystkim technolo­ gia części naczyń, których m asa ceram iczna pozbaw io­ na je st jakiejkolw iek dom ieszki, a w ypał bardzo silny. C eram ika kultury trypolskiej na stanow iskach nad gór­ nym B ugiem datow ana je st na fazę C/I - C/II (S. Jastrzęb­ ski 1983, s. 128; 1989, s. 113), co w przybliżeniu odpo­ w iada fazie B R III.

P ow yższe rozw ażania chronologiczne traktujem y z dużą ostrożnością, zdając sobie spraw ę, iż rytm prze­ m ian kulturow ych w e w schodniej peryferii osadniczej grupy m ałopolskiej K PL m ógł przebiegać nieco inaczej niż w M ałopolsce Zachodniej. K onieczne je st w ięc zw e­ ryfikow anie ich poprzez w ykonanie ekspertyz zaw arto­ ści w ęgla radioaktyw nego (C 14), do których p osłużą po­ zyskane w trak cie b ad ań próbki.

Jesteśm y przekonani, iż przeprow adzone w 1997 r. b a d a n ia w e ry fik a c y jo -so n d aż o w e o sad y w Z im nem znacznie uzupełnią i ułatw ią opracow anie całości pocho­ dzących z tego stanow iska m ateriałów . N a obecnym

eta-Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn as t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m

2 2 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn as t a n o w is k u „ Gr o d z is k o” w Zim n e m

24 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

Ryc. 12. Zimne - „Grodzisko”. Zabytki krzemienne: a - liściak schyłkowopaleolityczny; b-i - narzędzia KW-LCM (rys. A. Zakościelna).

B a d a n i a w e r y f i k a c y j n o - s o n d a ż o w e w y ż y n n e j o s a d y n e o l i t y c z n e j n a s t a n o w i s k u „ G r o d z i s k o ” w Z im n e m 25

26 _{An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a}

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l i t y c z n e jn a s t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zim n e m

2 8 An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k o, An n a Za k o ś c ie l n a

pie prac najw ażniejszym w ynikiem je s t odkrycie na p o ­ w ierzchni niespełna 1 ara 24 obiektów K PL, co rzuca now e św iatło na aktyw ność osadniczą K PL w tym m iej­ scu, zw ażyw szy n a fakt, iż w w yniku badań w latach 50. i 60. na pow ierzchni kilkudziesięciu arów w yróżniono jedynie 85 obiektów tej kultury. O grom ne nadzieje na uzupełnienie opracow ania zagadnień zw iązanych z osa­ d ą w iążem y z analizam i specjalistycznym i różnorodnych próbek, które pobraliśm y w trakcie badań. P ozw olą one nie tylko na sprecyzow anie chronologii zachodzących tu zjaw isk kulturow ych ale także rzucą nieco św iatła na zagadnienia gospodarcze (badania polepy i kości zw ie­ rzęcych).

Podkreślane na w stępie szczególne m iejsce jakie osa­ da w Z im nem zajm uje w prahistorii wschodniej peryfe­

rii w czesnorolniczych ku ltu r Środkow ej E uropy oraz w yniki badań tego stanow iska w 1997 r., skłaniają do w niosku, iż dalsze prace w ykopaliskow e są nieodzow ne i niezw ykle ważne. Pow inny być one ukierunkow ane na następujące kwestie:

1. rozpoznanie w ykopaliskow e północnego członu (tzw. „striełki”, gdzie w kretow inach znajdow aliśm y ce­ ram ikę K PL) i południow o-w schodniego (najniższego) członu ostańca lessow ego (ryc. 1);

2. szczegółow e badania pow ierzchniow e rejonu eks­ ploatacji gospodarczej otaczającego osadę, które dostar­ czyłyby danych dla jej osadniczego kontekstu;

3. paleobotaniczne badania doliny Ługi konieczne dla rekonstrukcji w arunków środow iskow ych osadnic­ tw a K PL w tym rejonie.

Lit e r a t u r a

A u 1 i c h V. V.

1961 Materiały z verchn'oho horizontu horodyšča bilja s. Zymne, Vołynśkoi obłasti, MDAPiV, No 3, s. 128-139.

1972 Zymnivške horodyšče - slov'janška pam'jatka VI-VIII st. n. e. v Zachidnij Volyni, Kyí'v. B a l c e r В.

1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław.

B r o n i c k i A.

1998a Zimne, rej Włodzimierz Wołyński, osada z okre­ su neolitu - stan badań i zakres problematyki badawczej, [w:] 20 lat archeologii w Masłomę­ czu, t. 1: Lublin 1998, s. 35-48.

1998b Zimne, rejon Włodzimierz Wołyński - wyżyn­ na osada neolityczna w świetle najnowszych wykopalisk. Wyniki wstępnej analizy źródeł pozakrzemiennych, [w:] Mynułe i súčasne, s. 87-93.

B r o n i c k i A., K a d r ó w S.

1988 Osada neolityczna w Majdanie Nowym, woj. Chełm, Spr. Arch. t. 39, s. 89-129.

J a s t r z ę b s k i S.

1983 Uwagi o chronologii i periodyzacji kultury Cu- cuteni-Trypole, APolski, t. 28, s. 98-136.

1989 Kultura Cucuteni-Trypole i je j osadnictwo na Wyżynie Wołyńskiej, Lublin.

K r u k J., M i l i s a u s k a s S.

1981 Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie, APolski, t. 26, s. 65-113. 1985 Bronocice. Osiedle ludności kultury

lubelsko-wołyńskiej (2800-2700 latp.n.e.), Wrocław. P e l e š č y š y n М. А.

1964 Rozkopky poselennja kuľtury lijčastoho posu­ du bilja s. Zymne, Votynskoï obłasti u 1960-

1961 rr„ MDAPiV, No 5, s. 18-27. Z a c h a r u k Ju. N. ( Z a c h a r u k Ju. M.)

1955 Poselenie eneolitičeskogo vremeni v s. Zimno, Vofynskoj oblasti, KSIA, No 4, s. 114-115. 1957 Poselenie kultury voronkovidnych sosudov na

Volyni, KSIIMK, No 67, s. 97-100.

1959 Do pytannja pro spiwidnošennja i zv'jazky miž kuľturoju lijčastoho posudu ta trypiľškoju kul- turoju, MDAPiV, No 2, s. 54-72.

Z a k o ś c i e l n a A.

1996 Krzemieniarstwo kultury wolyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, Lublin.

1997 Materiały krzemienne z badań weryfikacyjno- sondażowych na stanow isku „G rodzisko” w Zim nem , rej. W łodzim ierz W ołyński w 1997 r., [w:] Mynułe i súčasne, s. 100-107.

Ba d a n iaw e r y f ik a c y j n o-s o n d a ż o w ew y ż y n n e jo s a d yn e o l it y c z n e jn as t a n o w is k u „ Gr o d z i s k o” w Zi m n e m 2 9

An d r z e j Br o n i c k i, Hr y h o r y j Oc h r i m e n k oa n d An n a Za k o ś c i e l n a

P

V

E

U

N

S

,

S

„G

”

Z

, W

W

D

, T

U

1951-1952 and 195 6 -1 9 6 4 (Z a c h a ru k 1955; 1957; 1959; Peleščyšyn 1964). T he N eo lith ic settlem en t w h ich w as then discovered, is crucial fo r the p re h isto ry o f the eastern fro n tier of the early agricultural E uropean cu ltu res in th at it d o cu ­ ments the m ost im portant cultural p h en o m en a to h ave taken place in the territo ry o f V olhynia in th e M id d le N eolithic. The results o f the field studies h av e n e v e r been fully d e sc ri­ bed. We attem pt to fill th is gap u n d e r the auspices o f the P o­ lish - U krainian p rogram m e called „Z im ne - an u p lan d settle­ ment o f the river B ug sub-group o f the L ittle-P o lan d -F u n n el- Beaker-culture gro u p ” . T h is p ro g ram m e aim s to an aly se and publish all archaeological so u rces co n cern in g this settlem ent. Carrying out lim ited v e rific atio n ex cav atio n s w as an integral part o f the program m e.

In the central part o f the site, rem ained an unexam ined area within ares 29-34 (Fig. 2a). In this location, an excavation trench 1/97 w as set up across th e site in 1997 w hich together with three annexes covered an area o f one are (Fig. 2B).

The site yielded traces o f late Palaeolithic settlem ent, a fragment o f a vessel o f the M alice culture (Fig. 10: d), flint and ceramic material o f the V olhynian-Lublin P ainted P ottery cul­ ture, remains o f a Funnel-B eaker-culture settlem ent, single frag­ ments o f vessels belonging to the G lobular A m phora and P o­ meranian cultures. A dditionally a fragm ent o f early M edieval wooden stronghold construction w as uncovered. T he stro n ­ ghold was fully explored in the fifties and sixties.

A total o f 31 pits o f various size and shape w ere uncove­ red, 3/4 o f w hich w ere classified as belonging to the Funnel Beaker culture. Two concentrations o f daub w ere located w hich contained num erous im prints o f w ooden beam s and poles from one or more probably tw o overground dw elling features o f the Funnel Beaker culture. O ne o f the im prints w as th at o f an o r­ namented moulding.

The prelim inary m orphological and stylistic analysis o f the Neolithic pottery from Z im ne allow s fo r distinguishing a

settlem ent phase o f the V olhynian-Lublin Painted P ottery cul­ ture. T he presence o f vessels w hich w ere painted w hite may point to the possibility that w e are dealing w ith an older phase o f the V olhynian-Lublin P ainted P o ttery culture w hich is con­ current w ith stage BI - B II o f the T ripolye culture and the late Tiszapolgár culture (K ruk, M ilisauskas 1985, p. 79-84; Zako- ściełna 1996, p. 8-9).

T he second, m ore intensive stage in N eo lith ic settlem ent is rep resen ted b y m aterials o f th e F u n n el B e a k e r culture w ith strong referen ces to the classical p h ase o f the settlem en t in B ro n o cice (B R II) w h ere it is dated to 2 9 0 0 -2 7 0 0 /2 6 0 0 B.C. (K ruk, M ilisau sk as 1981, p. 89-92). T he rare - fo r Z im ne - orn am en t o f co rd im pression and sto u t cups ansa lunata (one o f them is o rn am en ted w ith a d o u b le en g rav in g line) m ay suggest th a t p art o f the m aterials is y o u n g er and refers to phase B R III, dated to 27 0 0 /2 6 0 0 - 25 0 0 B .C . (K ruk, M ilisauskas 1981, p. 92). T he y o u n g e r settlem en t o f th e F unnel B eaker cu ltu re in Z im n e is ad d itio n ally p ro v ed by the p resen ce o f ceram ic im ports from the T ripolye culture, for exam ple, black- p ain ted sh allo w bow ls. T h e in flu en ce o f the latter culture can also be read o ff the F u n n el-B eak e r-cu ltu re ceram ics: sack ­ shaped vessel rim w ith a lid cut (Fig. 11 : j ) an d the te ch n o lo ­ gy o f som e o f the v essels (clay w ith no ad m ix tu re), and a very strong kilning. T he p o ttery o f the T ripolye culture found at the u p p er B u g is dated to p h ase C /I - C /II (Jastrzębski 1983, p. 128; 1989, p. 113), w h ich m o re o r less corresponds to p h a­ se B R III.

The above chronological considerations are treated w ith great degree o f tentativeness due to the fact th at the rhythm o f the cultural developm ent in the eastern settlem ent periphery o f the Little-Poland-Funnel-B eaker-culture group could have been different than in the w estern part o f the Little Poland. It is n e ­ cessary to verify these chronological conclusions by carrying out radiocarbon dating ( C l 4) on the sam ples obtained during the last excavations.

Muzeum Okręgowe w Chełmie, Uniwersytet im. Łesi Ukrainki w Łucku, Katedra Archeologii UMCS w Lublinie