Chalcedon kredy środkowej zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich

. i;I.I,J!iJ!'AN ~SKI

CHALCEDON'

.KRE·OY

···

ŚRODKOWEJ ~ZACHODNIEGO

.

OBRZEżE·N

.

iA:

·'-

.

GÓR··:

.

·

·

"

ŚWIĘTOKR~YSKICH

.

'.p

OctcZQ6 :VL"aC geologicznych,: 'ktÓre Pl'.GWadzilem w :'

OP~i!)~~' nia

·-:

4oAć

.

ikzne

uskoki,'o czym. .... okOliC{lch PrzedbOl'ża·· bad Pilicą, napotkałem w świadczą .wyrame .. progi schodzące w stronę dolinki . utworach kredy Arodkowej' na . poziom. Chalcedonów. . Henrykowi ~ oraz. często 8Potykan!!· na·. :piaskowcach ..

. ' Ze względu na' to, te'·' te .chlilcedąny nie 'były dotych.':' . '.lustra : ~ektoDiczne . . Upady na powyj:s~ ter~e' są czas cytowane w . literaturze i.~e -WZględU ~a mót11wo- :. ni~aczne' i ~oszą około 6D

. ną. S~ .. '.' ': . . ,.,. ścj. ich !Pl'aktycznego wykorzystania pragnę . żw.róc1ć ... .... O dalszym występoWaniu pozioIri6\v- chalcedonów na·nie.uwagę· , . . . 'łu"-' d '.,;~ ' . -...I ch dni ....;.._ ...

Na' południowy' . wsch4d od Przędborza nad Pilicą, .. ·· ~ po ~e . o wyz"" opman"'J wy o ' Ił'WAilUCZY .' około . 8· km od tej' iniejscowo§cl.'miądzy.: wioskSini: i~dnia· na Wyrębiskach· u. Kurasia, . przy. kt6rej ker.

pąmu byłem' obecny~·· . ' . , . '. . .

"Gaj, ~liczko, Henrylk6w l' WY'fębiska., 'licznie wystę-. < k ... , .' ...

4n!

.; .

.;..-~~·,ta':"'-... ' ... nasl_-UJ~ąco' .

. pUją popękane, bloki ,~ce~onu w .zwietr~llch. pia- . .tTva.&...

...____WlotU...

"'Ul

skowców kredy' środkowej. Ch8lcedon na· tym terenie, 0,00 - 3,00 Zwietrzelliia piaskowców; . '

stanoWi cią.głą warstwę, występującą .w· pia&koweaCh ' .' 3,00 ...:..:.. 7;00 Piaskowiec średnioziilrnisty' z licznymi' ,i apongiolitach, bw.dujących Wzniesieqia PBsma przed- . czerwonyVll i t6łtymi 'plamka~ni; Pod ~oskopem

boi's'ko-małOgoskiego. " :. " . . .. :' , ' : ' . '.. 'widoczne, są słabo obtoczone ziarna' kwarcu; Wiele' .. 'Sama :wY~nodnia' ·nie' jes~, w1dOczna~ JaZy bow~em .. , z nic;h wykazuje faliste ·.zan,ibnie .światła. I;.episżcze.:

pod 'pr~ltryciem utworów ~zwart().rzędawych," skbida- Jjtllnowi· chalcedon. " . "

jących' się. z piSSk6w i' l'U!Ji06WW piaskowców. budu- , 7,00 - ' 10:~ Spongiollt biały, ~chy, akładającY !lię jąCych w.znłeliiema::-O wychodni ~adczą Uczn4e. wy- 'prf1wie. całkOWicie' ze Spłkul gllhek. W nie'kt6rych par-, 'stępując~ blo)d. $lcędonu, koncentrująće .się masowo . t4lch matąc:y:. · ._

.",wzdłut pewnego poziomu:' 'Chalcedon tu leżący wy- .~ :" . 10,00 - ·iO~40 ch~edP.n· jasnOląS7~' niemaIiej

gro:'

' .. raźnie. się odcina od' piaskowców I białych spongióli- I" bości, uniemOżliwił on' ~liIZe.l~~nie 'sflądnL W.azcze"

.taw swoją woskową barwą. 'Przeciętna· gruboś~ bfył ~ .. lln:f.e. było widOczne, te ,~boś~ jego przekracza. p61

chalcedonowyCh, leżących. ~. zWletrze~h, waha się . metra. . .. . ' . ' ..

'-w

gr~cach od 2O,.do 35 cm, a nieraz. ~,~ęeej. ,Daiej na Półudmowy wsChód ~ 'pasma' "Gól' . ". • Obecn1~ .... ~aua, g~' Dle dowa do' wo~. Sucm,Ych" i: j~~r; Krzemycz~j'" bloki chalcedonu

wy-tępują w podobnych wal·unl(~ch. geologic~nyCb, l~c~

są znacznie cieńsze i spotyka lę Je. znaczrue rzadziej.

Bardziej na północ od Wyrębisk chalcedon nigdzie

na powierzchni ię nie ukazuje, a w dobrze odslonię­

tym proflu Góry -Majowej w Przedborzu l'6\Vnle~

nie jest widoczny. Bardziej na zach6d od Wy;rębi k

spotykany jest on tylko w postaci cienkiej wldadkl .wzdłuż br.achyantykliny Dobromierza.

Największa gl'ubość chalcedonów pl'zypada 'na

ob-s~ar Wyrębi k i Gór Suchych, gdzie przekracza pół

metra. W okolicach Malogo zczy kolo cmen1arza

wi-doczne są dość licznie leżące bloki chalcedonu, wy

-stępujące 'w . dentycznych warunkach geologicznych

jak w okolicacb Przedborza.

Serie piaskowc6w pl'zedborskicb z występującymi v

nich cbalcedonami należą wlekpwo do kł'edy dolnej

l środkowej. •

Bezpośrednio na jurze leią pia kowce średn1o- i

gruboziarniste z licznymI żwh,kami o lepi z::zu żeh­

zi lo-ilastym (ryc .. 1). Pia6kowce te .należ wieltowo

do aptu i dolnego albu. Neokom na południe od

Przedborza nigdzie nie z05t,oł stwierdzony.

Rvc. 1.

Piaskowiec grubozicll'nistlJ, ziarna kwarcu slabo obto-CZOlte. WtdOC%lle SCl: ·żwlrki.

Lepiszczc żclazlsto-iLaste.

wlaHo spol~rtJzowane.

Po-większenie ok. 20 x Apt

dOl/lV alb. .

Powyżej leży. ltilkumetrowa seria piaskowców z

glaukonitem o lepiszczu chalcedonowym, powyiej

kt6-rych występują biale pongiolity z poziomami

hal-c donu. SerJa ta je·t utworem transgresji śrotlkowo­

aJbskieJ, udokumentowana fauną NeoltiboUtes·

mini.-mus (Li t).

Nad tymi ulwol'ami wy tępują piaskowce o lepi

z-czu cbalcedonowym z licznym glaukonilem (ryc. 2). Piaskowiec ten jest wieku górnego albu. Znaleziona

w nim zosŁała fauna przewodnia Mortoniceras

in/la-tum.· (S o w). Kompleks piaskowców pl"zedborsklcb

w interesującym nas miejscu przekracza 100 m

gru-bości. .

Buc. 2

Piaskowiec ~rednioziam~­

stu. Wido~2Ifle sq ź~e obto

-czone ziarna kwan:u,

tkwiące w m.asie c1talcedo-nowe;. Widoczne są i z iar-na glaukonUu. Swiatlo

spo-larlJzowane. Powiększenie

ok. 20 x. Alb górny.

. Cbalcedon 'leżący na wychodniach jest silnie spę­

kany j zwykle zabał'wiony tlenkami ielaza na kolol'

wo kowoióJty lub czet'wony o r6inych odcieniach.

dłębiej leiące chalcedony są przeważnie koloru sza

-rcgo i nie są· $,pękane. Przełam icb jest zwykle

za-dzierzysty, lec~ bywa j r6wny. Przy uderzeniu pęka

Ol! na osu'e kowalki. Na Świeżych powierzcbniach jest

matowy i przeświecający, często mętny., W szlifie

mI'-kt'oskopowym widoczne są spikule gąbek Ol'az w

nlekt6rych partiacb skupienia tlenków żelaza,. tkwią­

c 'cb w masie .c:Irobnowlóknlstego chalcedonu (ryc. 3

i 4). Na świe~ycb powierzchniach spikule są

widocz-ne nawet pod nieduiym powięłtszeniem, .

Rvc. 3 i 4

Chalcedon drobnowlókllisty. Widoczne są splkule

gąbek oraz skupienia. tlen/ców żelaza. POlutększelde

ok. 20 x. Rvc. 3 świat/.o z.wvkle. Rvc. 4 ~wiaLlo spo-'

larvzowane, Alb ~rodkowv. '

Sądzę, że pbchodzenie organogeniczne wyżej

opi-snnych chalcedonów nie nsstl"ęcza wątpliwoścI. W

tropie ich i w Pil"gu występują spongiolity, które

nlewątplJwie dostarczaly krzemionki (I·YC. 5).

Sedy-mentacja miala praWdopodobnie następujący

prze-bieg. .

Rvc. 5

Spon ,iulit skbdajqcII się. prawie caŁkowicie ze spt

-kul gqbek, w niekt6rvch

za.-:howan CI: ka11alv. .spi ..

kt"e sq opalou>e. Widoczne

Sil ,,01edVlłcze' ziarna glau-konitu. Powiększenie o/c.. 20

x. Swiat/.o zwykle. Alb

§rodkowtl·

VI

środko\vym albie, w płytkim transgl'edu;ącym

morzu rOZWijały się Uczne organizmy którycb

prze-wagę slanowiły gąbki, występujące masowo. Pobliskie

niszczone l dy dostarczaJy wiele krzemionki kl6ra w

wodzie znajdowala się w postaci kOloidaln~j albo w .

postaci roztworu właŚCiwego' i była wykorzystywana

do budowy szkieletów. Ol'ganizmy mogły pobierać

knemionkq nie tYlko z wody morskiej, lecz t bezpo

-śl'ednio Ż osad6w dennych. Przy masowym rozwoju

gąbek, \i mle-jscacb gdzJe one ~yly i ginęły,

powsta-\ uly muły sp' kulowe". W niektórych pal'tiacb nie

ulegały one silnemu zdiagenezowaniu i dlatego można spotkać cale icb wkładki s o unkowo .miQkkie i

ma-żllce, przY(lominające na pIerwszy rzut oka kredę

pl-szacą, mimo że są to spongloUty. O życiu w środko­

wym albie innycb gl'Up zwierzęcycb oprócz gąbek

świadczy 1alct, że znalazłem w spongiolltach rostrum

bele17lu!ta 1 blliej rueoznaczalne ostrygI. Ubóstwo

jed-nak. zczątków innych grup poza spikulaml gąbek

Uumaczę tym, ie skorupki z węglanu wapnia ulegały

szybkiemu rozpuszczaniu w osadacb krzemionko vych a tyłko w nielicznycb przy.padkacb węglan wapnia zo~

stłll za tąpiony przez kl'zem.ionkę (np. wyżej

wspom-niune z Y'litikowane szczątki belemnita i ostryg) ..

Po okre 'le osadzania się mwów spikulowycb przed

diagenezą skały vaI'unki fizyczno-cbemiczne

powo-dowały rozpuszczenie krzemionki opalowej splkul i

p'rzecbodzenie jej w stadium żelu. Krzemionka ule

-gtl a ponownemu wytrącaniu się z ielu w cbalcedon

I wypierała w miejscach koncentracji inne· osady.

Wqdl'ówl;:a' kncmion'ki odbywała się tu na wielką

I;:alę. Powlitawaiy nie maje soczewki czy skupienia

konkrecyjne, ale ciągnąca się na dużycb'

przestrze-niach wal' twa, tworząca pewien stały poziom

straty-graficzny.

Po zdlagenezowaniu skały knemionka musiala ulec

jeszcze !ł)Gwnym przemieszczeniom, lecz sądzę, że już

nie na w,ieJką skalę. O tym bo\viem świadczą

spoty-l: ne geody w białycb cba1cedonach z G6r Sucbych;

wypeJnJone zwykle k .. arcynem I wykrystalizowanym kwarcem (ryc. 6, 7 I 8). W powymym chalcedonie

Ryc. 6

Geoda w c1lalcedonie

wypełnioM kwarcvnem

o zabarwieniu niebie ka-wym, zbLiżonym do

opaLu. Wewnątrz geody

widoczna jest szczotka kwarcowa. Zmulej zone

2

x.

ALb środkowy.

Ryc. 7 i 8

l{warcvn o budowie dlugowt6kniste; Widoczny też

jest i cha/.cedon. Powiększenie ok: 20 x. Ryc. 7 światło

spolaryzowane. Ryc. 8 śwtatlo zwykle.

potykane II zjęrna kwarcu detrylycznego. Podobne

zjawi Ita wędró~ do Itrzemionki po ;"dlagenczowanlu

sl"aly zachodziły w pia kowcacb krzemionkowych,

le-żqcych powyiej serB sponglolitowej (górny alb), gdzie

w kawernach knemionka o adzalu się w postaci bia

-Iych, drobnych, bulastych nacleków (ryc. 9). W wy-konanym ~zlWe mikroskopowym h lerdzono, że mamy tu do czynienia także z kwarcynem (ryc. lO, 11).

RlIC. 9

Kawerna w plaskowclI

skrzemionkowanym.

Wi-doczne S4 1la ścłanacll

biale, drobne, bulaste

naciekt. (KwaTcvn i chalcedon). Zmniejszone

3 x. Górny alb.

• Ryc. 10 i 11

Kwarcvn dlugowt6knisty. w środku wldoczne są 2

ziarna kwarcu detrlJtvcznego otoczone chalcedonem

średnowt6knistym o budowle sferolityczne;. Powyżej

llad kwarcvnem widoczny chalcedon krótkowłóknisty. Powiększenie ok. 20 x. Ryc. 10 światło zwykle. Ryc.

11 światło spolanpowane. Górnv alb.

Z chwilą diagenezy skał otaczających zostal za

-kończony glówny etap tworzenia się omawianego

po-446

zlomu chalcedonów. Proce rozpuszczania krzemionki

opalowej splkul gąbek nie 410 tal całkowicie doprow

-dzony do końca. $wladczy o tym wiele spikul, które

tylko częściowo ulegly rozpuszczeniu w masie krze

-mionkowej. Proces dalszego rozpuszczania krzemionki

został pnerwany j wówczas nasłąpUa częściowa jej

krysłaHzacja.

W utworach aJbskJch niecki łÓdzkiej, jak równJei

wzdłuż pÓłnocnego obrzeżenia Gór $wlętokrzysklch

sl1ongiolity z poziomami chalcedonów ą nieznane.

Je-dynie w piaskowcach albskJch Racbowa M. Turnau -Moraw ka (9) stwierdzUa IstoJenje lepiszcza chalce-donowego. To samo miałem możność zaob erwować w

okolicach Radomia.

Z tego wynika, że jedynJe na ob zane niecki mie-chow klej musiały panować warunki, które

doprowa-azlły do tworzenia się spongiolltów i poziomów

chal-cedonu, co mialem możność ob en ować wzdluż pa ma

przedborsko-malogo kiego. St. Z. Różycki (5) wspomi-na, ie na zachodnim obrzeżeniu niecki miechow klej znane są piaskowce kwarcytowe I piast j z

konkre-cjami, którym towarzyszą "plaskowce krzemionkowe" Koronlewicza oraz piaskowce z czertami, mające

war-stewki przepełnione iglami gąbek.

Występowanie chalcedonu w różn ch formacjach geologjcznych je t zjawiskiem pows7.echnym. Dla po-l·ównanla z chalcedonami środkowej kredy podam

naj-włlżnlejsze dane o skalach krzemionkowych, w

l,t6-l")'ch kJad wchodzi chalcedon z ob zaru gór więto­ krzyskiCh .i obrzeżenia. Na podstawie ,pl·ac: J.

Czar-nookiego, W. POżal"y kiego, J. Samsonowicza, Z.

SUJ-kowsklego i M. TUl·nau-Mora v klej są znane: l) chalcedony dolnego ordowiku - tremadok (1),

2) radiolaryty l lidyty - dolny gotland (7), 3) radlolal-Yty, lidyty j rogowce - dolny karbon (3), 4) sponglolity - jura kelowej (4),

5) krzemienie - JUI·a oxford, raurak lastart (8), G) kl"Zemlenie - turon (8).

Chalcedon kredy śl·odkowej mote mieć za tosowa-nie do wyrobu materiałów śclel·nych oraz jako

mate-riał ozdobny .do wyrobów galanteryjnych.

LITERATURA

l. C z a r n o c kiJ. - Profil dołnego i górnego or-dowiku w Zale lu pod Łagowem w porównaniu z

ol·dowlkiem innych miejscowości środkowej części

Gór $wlętokrzyskich. Spraw. PIG t.

rv,

zeszyt

3-4, 1928.

2. S u j lit o w ·k I Z. - Petrografia la:edy PolskI.

Kreda z głębOkiego wiercenia' w Lublinie w

po-równaniu z kredą niektórych innych obszarów Pol kL Spraw. PIG ~. 6, 1931.

3 S u j k o w s k i Z. - ' Radiolaryty doloo..,jkarboń kie

Gór Święt zyskich. Spraw. PIG t. 7, 1933.

Sa m s o n: .: i c z J. Objaśnienia arku za Opatów. C' . l mapa geologiczna Polśki w skali

1:100000. PC, ze zyt l, War zawa 1934.

5. Róż y c k I S. Z. - Stratygrafia -kredy I dy lo-kacje dyluwialne w okOlicy st. Zloty Potok. Pos. Nauk. PIG nr 38, 1934.

G. $ v i d z iń ki H. - Szkic geOlogiczny okoUc Przcdbol"Za nad Pilicą, Spraw. PIG t.

Vln,

z zyt

3, 1935.

7. S u j k o w s k i Z. - RadiOlaryty dolno-gotlandz -kle Gór $wiqtokrzy kich. Spraw. PIG t. 9, 1937. 8. P o i a ryk i W. - JUl·a i kreda między Ra

-domiem, Zawichostem i Kraśnikiem. Blul. PIG 46,

1948.

9 T u r n a u -M o r a w s kaM. - Piaskowiec albski okolic Racbowa nad Wisłą. Ann. Univ. M. Curie Skiodowska S. B. l 3, 1949.

10. C I El Ś 11 ń.s k i S. - Stratygrafia i tektonika kre

-dy między Oobl·omienom I Józefowem a

Przed-borzem nad Pilicą (rękopi ), 1952 l".

H. Turnau-Mo ·awska M. - Petrografia skal

osadowych. Warszawa 1954, Wydawnictwa Geolo -giczne,