Pochówki dziecięce z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Odrach

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA ARCHAEOLOCICA 12, 1991 E l ż b i e t a G r z e l a k o w e k a P O C H Ó W K I D Z I E C I Ę C E Z C M E N T A R Z Y S K A K U L T U R Y W I E L B A R S K I E J W OD R A C H P r o b l e m a t y k a p o c h ó w k ó w d z i e c i ę c y c h z o k r e s u r z y m s k i e g o p o j a -w i a ł a się n i e k i e d y -w l i t e r a t u r z e p r z e d miotu', lecz z uwagi na n i e w i e l k ą liczbę p u b l i k o w a n y c h analiz a n t r o p o l o g i c z n y c h , jak i sp o r a d y c z n e z a c h o w y w a n i e się n i e s p a l o n y c h s z c z ą t k ó w kostnych, naj-częściej w y z n a c z n i k i e m s z k i e l e t o w y c h g r o b ó w d z i e c i ę c y c h był y n i e -w i e l k i e -w y m i a r y jamy grobo-wej, o b o k braku lub b a r d z o u b o g i e g o

wy-2 p o s a ż e n i a tejże .

O d k r y c i e w 1986 r. w t r akcie b a d a ń p r o w a d z o n y c h prz e z K a t e drę A r c h e o l o g i i U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o w O d r a c h g r o b u nr 543 w y -k a z a ł o 3 , że p o c h ó w k i d z i e c i ę c e m o g ą w y s t ę p o w a ć r ó w n i e ż w ś r ó d w y -p o s a ż o n y c h g r o b ó w s z k i e l e t o w y c h o d ość dużej jamie grobowej.

Dla r o z p a t r z e n i a tej tezy z a p o z n a n o się z w y n i k a m i bad a ń a n -t r o p o l o g i c z n y c h s z c z ą t k ó w ze s t a n o w i s k a w Odrach, jak i o d p o w i a -d a j ą c y m im m a t e r i a ł o m a r c h e o l o g i c z n y m .

'j. K m i e c i ń s k i , M. B l o m b e r g o w a , K. W a l e n t a , Cmentarzysko kurhanowe ze starszego okresu rzymskiego w Węeiorach w pou. Kar-tuskim, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Ł07 dzi" 1966, Seria archeologiczna, nr 12, s. 37; Odry, [w:J Cmentarzysko kurha-nowe z okresu rzymskiego W pow. chojnickim, red. J . K m i e c i ń s k i , Łódź

1968, s. 32-41 i 103; K. W a 1 e n t a, Groby z pochówkami szkieletowymi w o- kreeie późnolateńskim i rzymskim na Pomorzu "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódz-kiego" 1976, nr 11, s. 38-39; R. W o ł g g i e w i c z , Zagadnienia sty-lu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, "Studia Archaeologica Pomerani- ca" 1974, s. 129-152,

^ Odry..., s. 32 .

3 _{W tym miejscu chciałabyiu podziękować panu dr. B. Łuczakowi za uprzejme}. • udostępnienie wyników analiz.

A n a l i z ę a n t r o p o l o g i c z n ą z e s p o ł ó w g r o b o w y c h w y e k s p l o r o w a n y c h w O d r a c h w l a t a c h 1 9 7 2 - 1 9 7 8 w y k o n a ł dr B. Ł u c z a k z Z a k ł a d u A n t r o -p o l o g i i U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o 4 , o b e j m u j ą c n i ą z a r ó w n o gr o b y sz k i e l e t o w e , jak i cia ł o p a l n e . Pró b ę k o n f r o n t a c j i d a n y c h ze źródeł a n t r o p o l o g i c z n y c h i a r -c h e o l o g i -c z n y -c h r o z p o c z n ę o d a n a l i z y d z i e c i ę c y c h g r o b ó w s z k i e l e -towych. W tej k a t e g o r i i g r o b ó w na s z c z ą t k i d z i e c i w w i e k u 1-14 lat n a t r a f i o n o w 1 1 p r z y p a d k a c h ( b y ł y to groby: 175, 188, 2 0 2 ; 236, 296, 298, 378, 425, 454, 468, 543), z cze g o 6 z a l i c z o n o do d z i e c i p oni ż e j 7 r o k u życia. Z uw a g i n a s p e c y f i c z n y m a t e r i a ł z a b y t k o w y do w y ż e j w y m i e n i o -n y c h d o d a t k o w o z a l i c z o -n o d w a g r o b y s z k i e l e t o w e nie z a w i e r a j ą c e m a t e r i a ł u kostnego. W g r o b i e 242 n a t r a f i o n o na 2 b a r d z o m a ł y c h r o z m i a r ó w b r a n s o l e t y b r ązow e, w y k o n a n e z jednej b r a n s o l e t y ż m i j o - watej . R ó w n i e ż b r a n s o l e t a z g r o b u 321 m i a ł a ś r e d n i c ę p o z w a l a j ą -cą n a z a l i c z e n i e jej do o z d ó b d z i e c i ę c y c h . R o z p a t r u j ą c w y m i a r y jam s z k i e l e t o w y c h g r o b ó w d z i e c i ę c y c h na p o z i o m i e z a l e g a n i a z a b y t k ó w s t w i e r d z o n o , że tyl k o w j e dnym p r z y -p a d k u (grób 202) d ł u g o ś ć j am y g r o b o w e j w y n o s i ł a 150 c m (która to w a r t o ś ć m i a ł a b y ó g ó r n ą g r a n i c ą p r z y w y z n a c z a n i u g r o b ó w d z i e c i ę -cych m e t o d ą m e t r y c z n ą 6 ). W d a l s z y c h t r z e c h p r z y p a d k a c h (groby 242, 296, 543) d ł u g o ś ć jamy n i e z n a c z n i e p r z e k r a c z a ł a tę granicę, a j a m y d w ó c h g r o b ó w (454, 468) u z n a n y c h p r z e z a n t r o p o l o g a za p o -c h ó w k i d z i e -c i (w w i e k u 7-14 lat) p r z e k r a c z a ł y 2 m d ł u g ości.

N a l e ż y j e s z c z e raz p o d k r e ś l i ć , iż są to w y m i a r y d n a jam g r o b o -wych, k t ó r e z uw a g i na p i a s z c z y s t y t e r e n b y ł y z n a c z n i e w i ę k s z e w c h w i l i u k a z a n i a się ich g órnej części.

N i e z a o b s e r w o w a n o , by g r o b y d z i e c i ę c e w y r ó ż n i a ł y się spośród p o z o s t a ł y c h o r i e n t a c j ą , k t ó r a b i e g ł a po osi p ó ł n o c - p o ł u d n i e (z re-g u ł y z re-g ł o w ą na p ółnoc).

N i e k t ó r e z i n t e r e s u j ą c e j nas k a t e g o r i i g r o b ó w o z n a c z o n e b y ł y k a m i e n i a m i , z l o k a l i z o w a n y m i w p o b l i ż u gło w y zm arłego.

Tylko nieliczne groby szkieletowe na stanowisku w Odrach zawierają za-chowane szczątki kostne nadające się do analiz pod względem wieku i płci zmarłego.

^ W a l e n t a , Groby..., s. 39. 6 Odry..., s. 32.

S p o ś r ó d o m a w i a n y c h p o c h ó w k ó w w y r ó ż n i a ł się g r ó b 543, któ r y o b o k d o ś ć d u ż y c h r o z m i a r ó w o t o c z a k ó w z a w i e r a ł d w a n i e c k o w a t e k a -m i e n i e Żarnowe. W g r o b i e tym n a t r a f i o n o z a r ó w n o na s z c z ą t k i k o -stne ( f r a g m e n t y s z c z ę k i z zębam i m l e c z n y m i i z a w i ą z k a m i zęb ó w stałych) p o z w a l a j ą c e na s t o s u n k o w o d o k ł a d n e o k r e ś l e n i e w i e k u p o -c h o w a n e g o o s o b n i k a , jak i b r ą z o w ą b r a n s o l e t ę o n i e w i e l k i e j ś r e d -nicy sug e r u j ą c ą , iż n i e g d y ś z d o b i ł a r ę k ę m a ł e g o d ziecka. N a p o -z i o m i e -z a l e g a n i a -z a b y t k ó w ( p r ó c -z wyżej w y m i e n i o n e j b r a n s o l e t y - zna-lezi o n o d w i e f ibule o raz s z k l a n y p a c i o r e k ze z ł o t ą w k ł a d k ą ) p o -jawił się tu ś lad t r u m n y d ł u g o ś c i 140 cm i s z e r o k o ś c i 10 cm.

P o z o s t a ł o ś c i k ł o d y d r e w n i a n e j z a n o t o w a n o tak ż e w g r o b a c h 175, 188 i 454. N a t o m i a s t c z t e r y s p o ś r ó d a n a l i z o w a n y c h d z i e c i ę c y c h g r o b ó w s z k i e l e t o w y c h n i e p o s i a d a ł y r u c h o m e g o m a t e r i a ł u z a b y t k o w e g o ( g r o -by 202, 298, 425 i 468), a p o z o s t a ł e w y p o s a ż o n e b y ł y w m a ł e n a -c z y n k a (grób 188 - k u b e k z j e d n y m uchem, g r ó b 378 ku b e k z j e d -n y m u c h e m i czar k a ) o raz p r z e d m i o t y b r ązow e: fibule, w i s i o r k i w i a - d e r k o w a t e , s p r z ą c z k i , b r a n s o l e t y , f r a g m e n t y igieł oraz p a c i o r k i i g l i n i a n e przę ś l i k i . W s z y s t k i e b r a n s o l e t y (4) z a n a l i z o w a n y c h g r o b ó w m i a ł y n i e -w i e l k i e ś r e d n i c e m o g ą c e -w s k a z y -w a ć , iż n a l e ż a ł y n i e g d y ś do dzieci. I n t e r e s u j ą c y m b y ł o z n a l e z i e n i e w g r o b a c h igieł (grób 1 8 8 i 238) oraz g l i n i a n y c h p r z ę ś l i k ó w (grób 238 i 378), k t ó r e w l i t e -r a t u -r z e p -r z e d m i o t u u z n a w a n e są za w y z n a c z n i k i g r o b ó w k o b i e c y c h 7 . W o m a w i a n y c h p r z y p a d k a c h p r z ę ś l i k i w y s t ą p i ł y w raz ze s z c z ą t k a m i m a ł y c h d z i e c i (3 do 5 lat), w z w i ą z k u z c zym t r u d n o p rzy p u s z c z a ć , iż te w y k o r z y s t y w a ł y je w t r a k c i e zajęć d o m o w y c h . M o ż l i w e , że s p e ł n i a ł y rolę zabawek, b ądź też b y ł y d a r a m i grob o w y m i .

W n i e k t ó r y c h d z i e c i ę c y c h g r o b a c h s z k i e l e t o w y c h o p r ó c z wyżej w y m i e n i o n y c h p r z e d m i o t ó w , z w y k l e w i ą z a n y c h z p r z ę d z a l n i c t w e m i tkactwem , n a t r a f i o n o n a f r a g m e n t y t k a n i n w e ł n i a n y c h 8 (w g r o b a c h 175, 242, 454, 543) o r a z jeden f r a g m e n t t k a n i n y lnianej (?)

K. G o d ł o w s k i , Konfrontacja i ocena wartości archeologicznych i antropologicznych wyznaczników pici .w odniesieniu do givbów ciałopalnych, [w:J Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych. Poznań 1974, s. 64.

g

Analiz tkanin dokonał dr J. Maik z Zakładu Archeologii Polski Środko-wej PAN w Łodzi, uprzejmie udostępniając niepublikowane wyniki.

(grób 321). B a d a n i a w y m i e n i o n y c h f r a g m e n t ó w t k a n i n w e ł n i a n y c h , 9

p o d o b n i e jak w p r z y p a d k u g r o b u 23 ze stan. 2 w D ę b c z y n i e , nie w y k a z a ł y r ó ż n i c w o b r ó b c e w e ł n y c z y s p o s o b i e t k a n i a w s t o s u n k u d o t k a n i n p o c h o d z ą c y c h z g r o b ó w o s o b n i k ó w d o r o s ł y c h . Są to w e ł n i a n e t k a n i n y 10 w y k o n a n e w t y p o w y m d l a O d r ó w s p l o c i e s k o ś n y m 2/2, z z a o b s e r w o w a n ą z m i a n ą s k r ę t u n i c i co 4. N a t o m i a s t a n a l i z o w a n y f r a -g m e n t t k a n i n y lnianej (?) z g r o b u 321 w y k o n a n y był w s p l o c i e p ł ó -c iennym, a n a l o g i c z n i e do o p i s a n e j już t k a n i n y ' 1 z g r o b u 70. W o m a w i a n y c h g r o b a c h s z k i e l e t o w y c h w y s t ą p i ł y p o j e d y n c z e p a -c i o r k i ze z ł o t ą w k ł a d k ą (grób 296 - p a c i o r e k s e g m e n t o w y , g r o b y 321 i 543), p a c i o r k i b u r s z t y n o w e , p o j e d y n c z e p a c i o r k i szklane, a także l i c z n e p a c i o r k i z r ó ż o w e j glinki.

Z g r u p y fibul b r ą z o w y c h w y r ó ż n i a się t a r c z o w a t a f i bula z d o -b i o n a g u z k a m i czarnej emalii, o t o c z o n y m i s r e b r n y m d r u c i k i e m , któ-12 ra n a j p r a w d o p o d o b n i e j s t a n o w i i m p o r t z t e r e n ó w G e r m a n i i , oraz f i b u l a V g r u p y serii 9 w e d ł u g A l m g r e n a , o n ó ż c e po k r y t e j s r e b r n ą b l a s z k ą (gr ó b 543). P o r ó w n u j ą c m i e j s c a z a l e g a n i a w o b r ę b i e jam g r o b o w y c h s z c z ą t -k ó w -k o s t n y c h n a l e ż y stw i e r d z i ć , że we w s z y s t -k i c h p r z y p a d -k a c h są to u ł a m k i k o ś c i c z aszek, z l o k a l i z o w a n e w c z ę ś c i c e n t r a l n e j jamy, lub n i e c o na p ó ł n o c od niej. W o k ó ł n i c h g r o m a d z i ł y się zabytki w c h o d z ą c e n i e g d y ś w s k ł a d k o l i i bądź s p i n a j ą c e szaty (l, 2 lub 3 fibule). W g r o b a c h 543 i 321 m o ż n a b y ł o u s t a l i ć o d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y c z a s z k ą z m a r ł e g o a m i e j s c e m z a l e g a n i a bran s o l e t . I tak w p i e r w -s z y m p r z y p a d k u w y n o -s i ł a o n a o k o ł o 30 cm, a w d r u g i m 25 cm. M o ż e to p o t w i e r d z a ć , iż w p r z e s z ł o ś c i z d o b i ł y te b r a n s o l e t y ręce d z i e -ci. I nne n a t o m i a s t w n i o s k i w y n i k a j ą z a n a l i z y o d l e g ł o ś c i d z i e l ą -cej s z c z ą t k i c z a s z e k o d m i e j s c a w y s t ę p o w a n i a s p r z ą c z e k brązowych, W g r o b i e 321 w y n o s i ł a o n a o k o ł o 45 cm. F a k t ten z d a j e się w y k l u

-^ J. M a i k, Za8t080wanie tkanin w odzieży ludności kultury wielbar- akiej, Słupsk 1981, s. 232,

10 J, M a i k, Tkaniny z okresu rzymskiego z terenów Polaki, "Pomera-nia Antiqua" 1977, t. VII, s. 102.

11 M a i k, Tkaniny..., s. 105. i o

T . G r a b a r c z y k , Przyczynek do chronologii cmentarzyska w Od-rach, "Archaeologia Baltica" 1977, t. II, s. 93-97.

c zać b e z p o ś r e d n i z w i ą z e k z s z a t a m i p o c h o w a n e g o w tym g r o b i e 3-let- n i e g o dziecka. Moż l i w e , że s p r z ą c z k a s t a n o w i ł a p o z o s t a ł o ś ć u b i o -ru d r u g i e g o o s o b n i k a , k t ó r e g o szc z ą t k i k o s t n e nie z a c h o w a ł y się. J e s t to j ednak s t w i e r d z e n i e b a r d z o h i p o t e t y c z n e . J e d y n y m b o w i e m a r g u m e n t e m m o g ą c y m p r z e m a w i a ć za p o d w ó j n y m p o c h ó w k i e m są d w a s k u p i s k a p a c i o r k ó w w y r a ź n i e r y s u j ą c e się na p l a n i e tego g r o b u s z k i e l e t o w e g o o r a z fakt, iż w w i e l u p r z y p a d k a c h na s t a n o w i s k u w O d r a c h brak jest j a k i c h k o l w i e k s z c z ą t k ó w k o s t nych. P o d o b n i e d o ś ć d a l e k o o d d a l o n a o d k o ś c i c z a s z k i b y ł a s p r z ą c z k a w g r o b i e 378 (na-l e ż ą c y m r ó w n i e ż do 3 - (na-l e t n i e g o d z i e cka).

O c z y w i ś c i e w o b u wyżej o p i s a n y c h p r z y p a d k a c h n a l e ż y się t a k -że l i c z y ć z m o ż l i w o ś c i ą p r z e m i e s z c z e ń w w y n i k u d e s t r u k c j i , jakie m o g ł y n a s t ę p o w a ć w o b r ę b i e jamy g r o b o w e j , a t a k ż e z faktem, iż o m a w i a n e s p r z ą c z k i m o g ł y s t a n o w i ć p o z o s t a ł o ś ć d o d a t k o w e g o w y p o -s a ż e n i a grobów.

N i e k t ó r e g r o b y m o ż n a d a t o w a ć - d z i ę k i t a k i m w y z n a c z n i k o m chro-n o l o g i c z chro-n y m jak f ibule III, V czy V I I g r u p y A l m g r e n a c z y s p r z ą -czki 7, 8 i 17 g r u p y w e d ł u g M a d y d y - na f azy B2b, B2c, Cl, C l b / C 2 1 3 o k r e s u r z y m s k i e g o W ś r ó d d z i e c i ę c y c h g r o b ó w s z k i e l e t o w y c h z n a j d u j e się n a j m ł o d -szy z d o t ą d o d k r y t y c h g r o b ó w na s t a n o w i s k u w O d r a c h - g r ó b 378, 1 4 d a t o w a n y na d r u g ą p o ł o w ę III w. n.e. P o z o s t a ł e z a n a l i z o w a n y c h grob ó w , nie z a w i e r a j ą c e d o k ł a d n i e j -s z y c h w y z n a c z n i k ó w c h r o n o l o g i c z n y c h , m o ż n a o g ó l n i e d a t o w a ć na o- kres rzymski, ł ą cząc je z c z a s e m f u n k c j o n o w a n i a c a ł e g o c m e n t a r z y -ska w Odrach. N i e w ą t p l i w i e za g r o b y d z i e c i ę c e z d u ż ą d o z ą p r a w d o p o d o b i e ń -s t w a m o ż n a 4 - o b o k o m ó w i o n y c h - uznać, jak jest to s t o s o w a n e w li-t e r a li-t u r z e p r z e d m i o li-t u , także nie z a w i e r a j ą c e s z c z ą t k ó w k o s t n y c h g r o b y o n i e w i e l k i e j jamie, n a j c z ę ś c i e j u b o g o w y p o s a ż o n e lub nie z a w i e r a j ą c e w y p o s a ż e n i a z a b y t k o w e g o . S t o s u j ą c takie kryteriun m o ż -na by za i n t e r e s u j ą c e -nas s z k i e l e t o w e g r o b y d z i e c i ę c e u z n a ć j e -szcze d o d a t k o w o 38 p o c h ó w k ó w z b a d a ń 1 9 7 2 - 1 9 7 8 r. T a k w i ę c na

K. G o d ł o w s k i , Z . W o - ź n i a k , Kultury archeologiczne. Chro-nologia, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. V, red. W. H e n s e 1, Wro-cław 1981, s. 52.

14

148 g r o b ó w s z k i e l e t o w y c h e k s p l o r o w a n y c h w t a m t y c h l atach o k o ł o 1/3 p r z y p a d a ł a b y na g r o b y d z i e c i ę c e (50 p o c h ó w k ó w ) . N a l e ż y z d a -w a ć sobie s p ra-w ę z m o ż l i -w o ś c i p o p e ł n i e n i a b ł ę d u w tym o b l i c z e -niu, g dyż i w ś r ó d g r o b ó w o d u ż y c h j a m a c h m o g ą z n a j d o w a ć się n ie- u w z g l ę d n i o n e g r o b y d z i e c i ę c e . N a taką m o ż l i w o ś ć w s k a z u j ą c h o c i a ż -by wyżej p r z y t o c z o n e w y n i k i k o n f r o n t a c j i d a n y c h a r c h e o l o g i c z n y c h i a n t r o p o l o g i c z n y c h . A n a l i z a m i a n t r o p o l o g i c z n y m i ' 5 z o s t a ł y też o b j ę t e s z c z ą t k i k o -stne z g r o b ó w c i a ł o p a l n y c h . W ś r ó d n i c h 18 p o c h ó w k ó w o k r e ś l o n o ja -ko g r o b y d z i e c i ę c e . W i ę k s z o ś ć s t a n o w i ą g r o b y j a m o w e z p r z e m y t y m i k o ś ć m i lub ze z s y p a n y m stosem. Do g r o b ó w p o p i e l n i c o w y c h d z i e c i ę -c y -c h z a l i c z o n o g r o b y nr 302, 311 i 403. D w ie p o p i e l n i c e z a w i e r a -ły n i e c o b o g a t s z e w y p o s a ż e n i e . I tak w g r o b i e 311 n a t r a f i o n o na j e d n ą c a ł ą i j e d n ą z n i s z c z o n ą b r ą z o v ą f i b u l ę o c z k o w a t ą (A. III 60) f r a g m e n t n i e o k r e ś l o n e g o p r z e d m i o t u ż e laznego, a p o n i ż e j p o p i e l -n i c y zale g a ł f r a g m e n t s z p ili b rązowej. W g r o b i e 302 n a t r a f i o n o na f r a g m e n t o k u c i a b r ą z o w e g o i f r a g m e n t fib uli. Z uwa g i na c h a -r a k t e -r m a t e -r i a ł u j e d y n i e g r ó b 311 m o ż n a ściślej d a t o w a ć na fazę B 2 a o k r e s u rzy m s k i e g o . P o z o s t a ł e g r o b y c i a ł o p a l n e s p o r a d y c z n i e z a w i e r a ł y c z ę ś c i prze-p a l o n y c h w o g n i u prze-p r z e d m i o t ó w m e t a l o w y c h . W ś r ó d tej g r u p y g r o b ó w w y s t ę p o w a ł y też g r o b y n i e w y p o s a ż o n e . J a m y g r o b ó w c i a ł o p a l n y c h były n i e k i e d y z a z n a c z o n e s k u p i s k a m i k a m i e n i (214, 281, 303, 309, 311, 364, 397). I n t e r e s u j ą c o p r z e d s t a w i a ł się g r ó b 364, w k t ó r y m w e w n ą t r z d o ś ć dużej j am y g r o -bowej n a t r a f i o n o na r o z p r o s z o n e u ł a m k i ceram iki.

W p i ę c i u p r z y p a d k a c h a n a l i z a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o -s t n y c h z g r o b ó w c i a ł o p a l n y c h w y k a z a ł a , iż k o ś c i o m d z i e c k a t o w a -r z y s z ą k o ś c i o s o b n i k a d o -r o s ł e g o . W p o p r z e d n i c h o p r a c o w a n i a c h u z n a w a n o , że p o d w ó j n e p o c h ó w k i są c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a w i ę k s z o ś c i g r o b ó w c i a ł o p a l n y c h z a w i e r a j ą -c y -c h s z -c z ą t k i d z i e -c k a 1 6 . N i e c o o d m i e n n i e r y s u j e się ta k w e s t i a w ś w i e t l e o s t a t n i c h badari ( tylko 5 na 18 p o c h ó w k ó w to g r o b y p o -d w ójne). W ś r ó d g r o b ó w p o d w ó j n y c h je d e n to g r ó b p o p i e l n i c o w y (403) z a w i e r a j ą c y s z c z ą t k i 7 - 8 - l e t n i e g o d z i e c k a i 2 5 - 3 0 - l e t n i e j k o b i e -B . Ł u c z a k - informacja niepublikowana. ' 6 Odry..., s. 103, 104.

ty. P o d o b n i e 7 - 1 0 - l e t n i e d z i e c k o i 2 5 - 3 0 - l e t n i a k o b i e t a (?) z o -sta ł y z ł o ż o n e w g r o b i e o z n a c z o n y m j ako 228. W w y p o s a ż e n i u d w ó c h p o d w ó j n y c h g r o b ó w j a m o w y c h n a t r a f i o n o na f r a g m e n t y g r z e b i e n i k o ś c i a n y c h (grób 216 i 281). T e g o t ypu z a -b y t k ó w nie s t w i e r d z o n o w w y p o s a ż e n i u i n n y c h g r o b ó w c i a ł o p a l n y c h . J e d n a k i w t y m p r z y p a d k u nie m o ż n a p o k u s i ć się o u o g ó l n i e n i e z uwagi na n i e w i e l k ą l i c z b ę z a o b s e r w o w a n y c h faktów. T a k ż e a n a l i z a r o z p r z e s t r z e n i e n i a g r o b ó w d z i e c i ę c y c h n i e w s k a -zuje na w y s t ę p o w a n i e p o w t a r z a j ą c y c h się p r a w i d ł o w o ś c i . M o ż n a j e dy n i e s t w i e r d z i ć , iż w o b r ę b i e a r ó w e k s p l o r o w a n y c h na c m e n t a r z y -sku w O d r a c h w l a t a c h 1 9 7 2 - 1 9 7 8 n a j w i ę c e j g r o b ó w d z i e c i ę c y c h gru-p u j e się w arze 429. N a t r a f i o n o tam na 7 g r o b ó w p r z y p i s a n y c h do tej g r u p y w w y n i k u b a d a ń a n t r o p o l o g i c z n y c h o raz 5 g r o b ó w s z k i e -l e t o w y c h o d ł u g o ś c i j amy p o n i ż e j -l m . W s t o s u n k u d o w s z y s t k i c h g r o b ó w z l o k a l i z o w a n y c h w o b r ę b i e o m a w i a n e g o ara (46 grobów) łą-c zna l i łą-c z b a s t w i e r d z o n y c h p o c h ó w k ó w d z i e c i ę c y c h p r z e k r a c z a 1/3. P o d s u m o w u j ą c m o ż n a st w i e r d z i ć , że g r o b y d z i e c i ę c e na s t a n o -w i s k u -w O d r a c h p o c h o d z ą z -w s z y s t k i c h faz u ż y t k o w a n i a t ego c m e n -tarzyska. Nie t w o r z ą w j ego o b r ę b i e w y r ó ż n i a j ą c e j się g r u p y i m o ż n a na nie n a t r a f i ć we w s z y s t k i c h f o r m a c h g r ó h ó w płask i c h , a ta k ż e w k u r h a n a c h (np. g r ó b j a m o w y z k u r h a n u 16). N a l e ż y zatem p o d k r e ś l i ć z a o b s e r w o w a n y już we w c z e ś n i e j s z y c h opracowaniach17 t e -go s t a n o w i s k a b r a k z a l e ż n o ś c i p o m i ę d z y w i e k i e m zmarłego, a formą grobu, w j a k i m z ostał pocho w a n y .

K o n f r o n t a c j a ź r ó d e ł a r c h e o l o g i c z n y c h i antropologicznych w s k a -zuje, iż ani s ama w i e l k o ś ć jamy, ani m a t e r i a ł a r c h e o l o g i c z n y n i e m o g ą być w y s t a r c z a j ą c y m i w s k a ź n i k a m i w i e k u o s ó b p o c h o w a n y c h w gro-bach. P r z e s ł a n k i te n a l e ż y w y k o r z y s t y w a ć w p r z y p a d k u b r a k u z a -c h o w a n y -c h s z -c z ą t k ó w k o s t n y -c h , k t ó r e m o g ł y b y b y ć p o d d a n e a n a l i z o m a n t r o p o l o g i c z n y m . Z a p e w n e p e ł n i e j s z a a n a l i z a i n t e r e s u j ą c e j nas k a t e g o r i i g r o b ó w ze s t a n o w i s k a w O d r a c h b ę d z i e m o ż l i w a z c h w i l ą z a k o ń c z e n i a o p r a -c o w a ń -c a ł o ś -c i m a t e r i a ł ó w z tego -c m e n t a r z y s k a .

MATERIAŁY

G r o b y s z k i e l et owe

G r ó b 175. W i e l k o ś ć jamy gr obowej: 176 x 55 cm. A n a l i z a s z c z ą t -ków ko stnych: d z i e c k o o k o ł o 1 roku. Wyp o s a ż e n i e : dwie f ibule b r ą -zowe (A. V 2 )' , f r a g m e n t k ł o d y drew n i a n e j , f r a g m e n t t k a nin y W eł n i a n e j . Datowan ie: faza B 2 b o k r e s u rzymsk ieg o.

G r ó b 188. W i e l k o ś ć j amy grobow ej: 187 x 70 c m . A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -ko stn y c h : d z i e c k o 7-14 lat. Wyp o s a ż e n i e : fib ula b r ą z o w a (A. VI I 20 1-2 03) , 2 b r ą z o w e w i s i o r k i w i a d e r k o w a t e , 2 p a c i o r k i b u r -s z t y n o w e (м. II 2 9 - 4 5 ) 1 9 , 1 sz k l a n y p a c i o r e k (M. II 29-45), 2 f r a g m e n t y igły brą zow ej, k u b e k z je dnym uchem, f r a gm ent n i e o k r e -śl o n e g o p r z e d m i o t u b rąz o w e g o , f r a g m e n t k ł o d y d r e wni ane j. D a t o w a -nie: faza Cl o k r e s u rzym s k i e g o .

G r ó b 202. W i e l k o ś ć jamy g rob owe j: 150 x 50 cm, s k u p i s k o 5 k a m i e n i na p o z i o m i e g ó r y jam y grobow ej, w g r ó b 2 0 2 w k o p a n y g r ó b ja m o w y nr 200 (bez w y p o s a ż e n i a ) . A n a l i z a s z c z ą t k ó w ko stnych: d z i e c k o 10-14 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. Da tow a n i e : okres rzym ski

G r ó b 2 3 8 . W i e l k o ś ć jamy grobow ej: 183 x 61 cm. A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -ko stn ych : d z i e c k o 3-5 lat. Wyp o s a ż e n i e : n a c z y n i e g l i n i a n e (Sch. XIV) °, z n i s z c z o n a fib ula br ą z o w a (A. IV?), p r z ę ś l i k g l i -niany, f r a g m e n t igły b r ą z o w e j , 3 f r a g m e n t y n i e o k r e ś l o n y c h p r z e d -m i o t ó w b r ązowyc h, 3 p a c i o r k i b u r s z t y n o w e (m. t. 126136), 81 p a -c i o r k ó w z r óżowej g l i n k i (M. t. 46-55), s p r z ą c z k a b r ą z o w a (Mad.

2 1

t. 17) . Da tow a n i e : f a z a B2-C1 o k r e s u rzymsk ieg o.

G r ó b 242. W i e l k o ś ć jamy gr obowej : 155 x 55 cm. An a l i z a

O . A l m g r e n , Studien über nordeuvopäieahen der ersten nach-christlichen Jahrhundert mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und sii- dru88Í8chen Formen, Leipzig 1923.

19

M. M ą c z y ń s k a , Uwagi o chronologii i rozprzestrzenieniu pa-ciorków w okresie rzymskim i wczesnej fazie okreeu wędrówek ludów, "Archeo-logia Polski" 1972, t. XVII, s. 349-390.

20

R. S c h i n d l e r , Die Besidlungsgeschichte der Goten und Gepi- den -im unteren Weicheeiraum auf Grund der Tongefässe, Leipzig 1940.

21

R. M a d y d a, Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich w okre-sie rzymskim, "Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne" 1977, t. IV,

s z c z ą t k ó w k o s t nych: brak. W y p o s a ż e n i e : 2 b r ą z o w e b r a n s o l e t y w y -k o n a n e z jednej b r a n s o l e t y ż m ijowatej (к. g. i ) 2 2 , 2 f r a g m e n t y p a c i o r k a z n i e b i e s k i e g o szkliwa, 2 f r a g m e n t y t k a n i n y wełn i a n e j . D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 296. W i e l k o ś ć jamy g r o b o w e j : 153 x 80 cm. A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -kostnych: d z i e c k o o k o ł o 2 lat. W y p o s a ż e n i e : f i bula b r ą z o w a

(A. IV 75), s e g m e n t o w y p a c i o r e k ze z ł o t ą w k ł a d k ą (M. X 91-103). D a t o w a n i e : f aza B 2 b o k r e s u rzy m s k i e g o .

G r ó b 298. W i e l k o ś ć jamy g r o b owej: 173 x 73 cm. A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -kostnych: d z i e c k o o k o ł o 1 roku. W y p o s a n i e : brak. Dato w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 321. W i e l k o ś ć jamy g r o b o w e j : 168 x 78 cm, 1 k a m i e ń nad jamą. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: m a t e r i a ł n i e o k r e ś l o n y . W y p o s a -żenie: f i b u l e b r ą z o w e (a. V s . 8 ), b r a n s o l e t a b r ązowa, 3 p a -ci o r k i b u r s z t y n o w e (M. t. 1, 388, 395), p a c i o r e k ze szkl i w a ze z ł o t ą w k ł a d k ą (M. t. 1-12), f r a g m e n t t k a n i n y lnianej (?). D a t o -w anie: f aza Б 2 с o k r e s u rz y m s k i e g o .

G r ó b 378. W i e l k o ś ć jamy g r o b o w e j : 168 x 80 cm, o b o k jamy na p o z i o m i e jej g ó r y s k u p i s k o k amieni. A n a l i z a s z c z ą t k ó w kostn y c h : d z i e c k o o k o ł o 3 lat. W y p o s a ż e n i e : k u b e k z j ednym u c h e m (Sch. XVII), c z a r k a g l i n i a n a (Sch. XVIII), f i b u l a t a r c z o w a t a tzw. S c h e i b e n f i b e l , 2 f ibule b r ą z o w e (A. VI 169), p a c i o r e k s z k l a n y k o l o r u zielo n e g o , o r n a m e n t o w a n y s p i r a l n y m i c z e r w o n y m i l i n i a m i (M. t. 214-231 , 1 p a c i o r e k s z k l a n y (m. t. 1-12), 38 m a ł y c h p a c i o r -k ó w z różowej g l i n k i (m. t. 46-55), 7 k u l i s t y c h p a c i o r k ó w z r ó -żowej g l i n k i (M. t. 17-18), p r z ę ś l i k g l i n i a n y , f r a g m e n t s p r z ą -czki brą z o w e j (Mad. t. 8 ). Dato w a n i e : f a z a C lb/C2 o k r e s u r z y m -s kiego .

G r ó b 42 5. W i e l k o ś ć j amy g r o b o w e j : 168 x 60 cm. A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -k o s t nych: d z i e c k o o k o ł o 11 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a -nie: ok r e s rzymski.

G r ó b 454. W i e l k o ś ć jamy grobo w e j : 208 x 8 8 cm. A n a l i z a s z c z ą t -k ó w -k o s t nych: d z i e c k o 12-14 lat. W y p o s a ż e n i e : f i b u l a b r ą z o w a (A. V I I s. 1), w i s i o r e k b r ą z o w y w i a d e r k o w a t y , p a c i o r e k s z k l a n y (M. t. 1 - 1 2 ), f r a g m e n t n i e o k r e ś l o n e g o p r z e d m i o t u m e t a l o w e g o , fra g m e n t

22

J. K m i e c i ń s k i , Z ag ad n ien ia k u ltu ry g o c k o - g e p id z k i e j na Po-morzu Wschodnim u o k r e s i e rzym skim , Łódź 1962, s. 120.

t k a n i n y w e ł n i a n e j , f r a g m e n t k ł o d y d r e w n i a n e j . D a t o w a n i e : f aza Cl o k r e s u r z y m s kiego.

G r ó b 468. W i e l k o ś ć j amy grobowej: 210 x 65 cm. A n a l i z a m a t e -ri a ł u k o s t nego: d z i e c k o 7-14 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. Dato w a n i e : okres rzymski.

G r ó b 543. W i e l k o ś ć j amy g r o b owej: 155 x 58 cm, na p o z i o m i e g ó r y j a m y g r o b o w e j s k u p i s k o 4 kamieni, d w a z n i c h to n i e c k o w a t e k a m i e n i e Żarnowe, n a p o z i o m i e z a l e g a n i a z a b y t k ó w z a c h o w a ł się ślad t r u m n y o d ł u g o ś c i 140 cm. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : d z i e c k o 5— - 6 lat. W y p o s a ż e n i e : f i b u l a b r ą z o w a ze s r e b r n ą b l a s z k ą (A. V s. 9), f i b u l a b r ą z o w a (A. V 120), m a ł a b r ą z o w a br a n s o l e t a , p a -ci o r e k ze s z k l i w a ze z ł o t ą w k ł a d k ą (M. t. 387), f r a g m e n t t k a n i -ny w e ł n i a n e j , f r a g m e n t k ł o d y d r e w n i a n e j . D a t o w a n i e : faza B 2 b o- k r e s u rzy m s k i e g o . G r o b y c i a ł o p a l n e G r ó b 169 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : o s o b n i k m ł o d o -ciany. W y p o s a ż e n i e : brak. Dato w a n i e : okr e s rzymski.

G r ó b 211 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: d z i e c k o o k o ł o 12 lat. W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t s p r z ą c z k i b rązowej (Mad. t. 7). D a -towanie: faza B2-C1 o k r e s u rz y m s k i e g o .

G r ó b 214 - jamowy, o z n a c z o n y p o w y ż e j j amy d w o m a kamieniami. A n a l i z a m a t e r i a ł u k o s t nego: d z i e c k o 8-9 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 216 - j a m o w y z r e s z t k a m i stosu. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o -stnych: d z i e c k o o k o ł o 3-7 lat i o s o b n i k d o r o s ł y . W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t g r z e b i e n i a k o ś c i a n e g o . D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 220 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: d z i e c k o 3-7 lat i k o b i e t a o k o ł o 40-45 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : o- k res rzymski.

G r ó b 228 - j a m o w y ze z s y p a n y m stosem. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o -stnych: d z i e c k o 7-10 lat i k o b i e t a (?) 25 - 3 0 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 281 - jamowy, powy ż e j j a m y d w a k a m i e n i e . A n a l i z a s z c z ą -t k ó w k o s -t nych: d z i e c k o 7-14 lat i o s o b n i k d o r o s ł y ( m ę ż c z y e n a ) 50-60 lat. W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t k o ś c i a n e g o g r z e b i e n i a . D a t o w a -nie: o k r e s rzymski.

G r ó b 302 - p o p i e l n i c o w y . A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : d z i e c -ko 7-8 lat. W y p o s a ż e n i e : p o p i e l n i c a w b a r d z o z łym s tanie z a c h o -w a n i a (Sch. I), f r a g m e n t f ibuli b r ą z o w e j , f r a g m e n t o k u c i a b r ą -zowego. D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 303 - jamowy, o z n a c z o n y d w o m a k a m i e n i a m i . A n a l i z a s z c z ą -tk ó w k o s t nych: d z i e c k o o k o ł o 7 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a -nie: o k r e s rzymski. G r ó b 309 - j a m o w y ze z s y p a n y m stosem, o b o k jamy d w a k a m i e -nie. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : d z i e c k o 1-7 lat. W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t p r z e t o p i o n e g o p r z e d m i o t u brąz o w e g o . D a t o w a n i e : o k r e s r z y m s k i . G r ó b 311 - p o p i e l n i c o w y ze z s y p a n y m stosem, o b o k jamy d w a k a -mien i e . Obok, w tej samej jamie, d r u g a p o p i e l n i c a (grób 312). A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: d z i e c k o 7-14 lat. W y p o s a ż e n i e : f i b u

-la b r ą z o w a (A. III 60), f r a g m e n t f ibuli b r ą z o w e j (A. III 60), f r a g m e n t n i e o k r e ś l o n e g o p r z e d m i o t u żela z n e g o , f r a g m e n t szpili b r ą -zowej (pod p o p i e l n i c ą ) . D a t o w a n i e : f aza B 2 b o k r e s u rzy m s k i e g o .

G r ó b 361 - jamowy, o z n a c z o n y n a d j am ą d u ż y m kamieniem . A n a -l iza s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : d z i e c k o 1-7 lat. W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t f ibuli b r ą z owej. D a t o w a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 362 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w kostnych: d z i e c k o 4-7 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : o k r e s rzym ski.

G r ó b 397 - jam owy, o z n a c z o n y k a m i e n i a m i . A n a l i z a s z c z ą t k ó w kostn y c h : d z i e c k o 7-10 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : ok r e s r z y m s k i .

G r ó b 403 - p o p i e l n i c o w y . A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: d z i e c k o 7-8 lat i k o b i e t a (?) 25-30 lat. W y p o s a ż e n i e : f r a g m e n t b a r d z o zni s z c z o n e j p o p i e l n i c y . Datow a n i e : o k r e s rzymski.

G r ó b 415 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t nych: d z i e c k o 12- -14 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a tow anie: o k r e s rzymski.

G r ó b 364 - j a m o w y ze z s y p a n y m stosem, o z n a c z o n y d w o m a d u ż y m i ka m i e n i a m i , w e w n ą t r z s t o s u n k o w o dużej j am y o b o k k o ś c i u ł a m k i c e -ramiki. A n a l i z a s z c z ą t k ó w kostn y c h : d z i e c k o 1-7 lat. W y p o s a ż e -nie: u ł a m k i ceramiki. D a t o w a n i e : ok r e s rzym ski.

G r ó b 3 k u r h a n 16 - jamowy. A n a l i z a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h : d z i e -c k o 7-14 lat. W y p o s a ż e n i e : brak. D a t o w a n i e : o k r e s r z ym ski.

E lżb ieta Grzelakowska

CHILDREN'S BURIALS FROM BURIAL GROUND OF WIELBARK CULTURE IN ODRY

The present article attemps to confront the data from anthropological and archaeological sources from sets of the grave exploited during studies on the burials ground of Wielbark culture in Odry in 1972-1978. As a re-sult of this confrontation it can be concluded that children’s graves si-tuated in this burials ground can be dated for the whole period of its use. Within the site they do not constitute the distinguishing group appearing in from of flat graves as well as grave-mouds. No relation between the age of the dead and the form of the grave he had been buried in was observed.

The confrontation or archaeological and anthropological sources allows for the statement that neither the size of the hollow of skeleton graves nor the archaeological material included in it can be the only indicators of the dead’s age. However, in case of the lack of any remains of bones all other data should be considered and criticised. As a result of analysis of burials it can be said that burials classified as children’s ones ex-ceeded 1/3 of all burials.

O

o

I I

i

li

I

' i

* 4 -

--- H 82I

í

i

i

I

}

ii

I

!

V ,

ч

\

N >

a

/

a

A

//

/

A

I

/

--- f(5o;

© ©

s \

I

l

I

\

_\

I

\

\

i

\

I

\

1

\

\

\ \

JJ

--- ft] — .— — [-ia] A //////c-O

i

i«

85

]

1

m

o ®

o

I t-— j 0 10 lOcm

{?

W

,

r T W

F

T

T^TWFPTWrn

2

i

M

a

o

P T = 1

«I «I

i 10 COl I I '* O 40 20 cm ~гТтТП т Тт ТПТ]ТТТТТГТ

C

D

O

1--- 1

1 ľ 1 1 1 11 i 1 1 4 T I 1 1 11' ■

---

4 L - 8 1 ]