niepokoje o społeczne 'koszty industrializacji, która zrodziła kryzys kultury, niezdro-wą społecznie koncepcję i praktykę urbanistyczną oraz względny regres wisi. W roz-ważaniach zaś nad trzecim przyspieszeniem zainteresowania autora przesuwają się w kierunku analizy społecznych hamulców i przeszkód, utrudniających Polsce do-trzymanie kroku światowemu postępowi technicznemu i gospodarczemu. Autor bo-wiem jest przekonany, że wejście w nowe przyśpieszenie będzie wymagało dużo wię-cej wysiłków niż dotychczasowe, towarzyszące industrializacji. Główna trudność natury społecznej tkwi w tym, że wysiłek industrializacyjny pozostawił po sobie dwa zjawiska o charakterze konserwatywnym: „reakcja zmęczenia" zbiega się z za-lewem kultury społecznej przez żywioł drobnomietezczański „o chłopskim rdzeniu kulturowym".
Jest to mądra, kompetentna, społecznie odpowiedzialna i wielkoduszna publicy-styka. Cechy te, a zwłaszcza wielkoduszność autora w jego spokojnej i rzeczowej krytyce społecznej, powinny ułatwić dotarcie książki do tej części społeczeństwa polskiego, od której przyszłość k r a j u zależy najbardziej. Ale także dla historyków nauki i techniki rozważania Wielowieyskiego okazać się mogą pożyteczne. Jest to bowiem lektura kształcąca wyobraźnię społeczną uczonego, narażonego na specjali-zację i jej zły skutek — wąski, profesjonalny punkt widzenia. Autor wypowiada oczywiście wiele sądów w samym założeniu dyskusyjnych, prawie zawsze jednak stara się zdać sprawę z tego, na jakiej podstawie poglądy te opiera.
•Ubiegły rok przyniósł literaturze polskiej jeszcze jedną książkę o podobnej te-matyce. Jest to książka Edwarda Lipińskietgo Karał Marks i zagadnienia współ-czesności. Porównanie treści obu tych publikacji jest pouczające. Oto obszerne wy-powiedzi dwóch tak odmiennych autorów, przyznających się do zasadniczo różnych światopoglądów społecznych — Lipiński szuka inspiracji u autora Kapitału, Wielo-wieyski zaś manifestuje światopogląd chrześcijański. Ale widocznie sama natura współczesnej kwestii społecznej sprawia, że „niepokoje" obu autorów okazują się po-dobne, a często nawet identyczne.
Tadeusz Kowałik
Zbigniew M a c h a l i ń s k i , Czasopiśmiennictwo morskie II Rzeczypospolitej. Wydawnictwo Morskie, 'Gdańsk I960, ss. 271, ilustr.
Wymieniona książka przedstawia czasopiśmiennictwo o tematyce morskiej, dzie-ląc je na grupy nazwane przez autora tak: czasopiśmiennictwo fachowe {zawodowe), czasopiśmiennictwo naukowe, czasopiśmiennictwo popularne.
W grupie pierwszej omówione są m. in. „Wiadomości Stowarzyszenia Techników Okrętowych Polskich" — czasopismo wydawane w Gdyni od grudnia 1936 г., od nru 5 przemianowane na „Morskie Wiadomości Techniczne". W przypisie na s. 51 kilka słów poświęcił autor Stowarzyszeniu Techników Okrętowych Polskich, nie wyzyskał przy tym informacji: M. Rakowski, Polskie stowarzyszenia akrętowców w okresie między-wojennym, „Materiały z Zakresu Historii Techniki, Gospodarki i Terminologii Mor-skiej", 1956 n r 1, ss. 10—(13.
Drugim czasopismem technicznym -był miesięcznik „Praca na Morzu", wydawany w Gdyni od stycznia 19,39 r. '(choć książka Machalińskiego dotyczy tylko okresu międzywojennego, warto było jednak zaznaczyć, że „Praca na Morzu" kontynuowa-na była w czasie wojny w Anglii). Autor książki czasopismo to niesłusznie ok-reśla jako „czasopismo nautyczne"; tematyką równorzędną z problematyką nautyczną (pre-zentowaną w Dziale pokładowym) była prezentowana w Dziale technicznym tema-tyka okrętownictwa (projektowanie i budowa okrętu), budowy mechanizmów towych i ich eksploatacji oraz techniczne zagadnienia radio- i elektrotechniki okrę-towej.
Recenzje 625 Fragment książki omawiający te dwa czasopisma (w sumie ss. 51—58), był druko-wany wcześniej, dokładnie w tej samej wersji (pomijając różnice w błędach, o któ-rych zaraz niżej), w „Gdańskich Zeszytach Humanistycznych. Seria Pomorzoznaw-cza", R. 11: 1968 nr 17, stanowiąc tam fragment '(zatytułowany: Czasopisma poświę-cone zagadnieniom inżynieryjno-portowym oraz nautycznym, es. 50—55) artykułu Czasopisma poświęcone zagadnieniom gospodarki morskiej w Polsce w latach 1919—1939. Zwraca uwagę niechlujstwo (trudno to nazwać inaczej) w cytowaniu nazwisk autorów „Pracy na Morzu". tNazwisko zasłużonego marynarza i technika morskiego, inż. Antoniego Garnuszewskiego, zarówno w artykule jak i w książce przekręcone jest na Graduszewski; nazwisko znanego germanisty Ludwika Zabrockie-go i(dzisiaj profesora UlAM) — na Zaborowski w książce oraz Zabrowski i Zaborow-ski w artykule (.poprawne formy: GarnuszewZaborow-ski, Zabrocki w obu publikacjach wo-góle nie występują!); nazwisko Staniak przekręcono w książce na Stanik; W. Karpo-wicz w artykule występuje jako KasproKarpo-wicz i jako KorpoKarpo-wicz, poprawna forma jest dopiero w książce; itd. I(w obu wydawnictwach erraty brak).
Rozdział II książki Machalińskiego przedstawiać ma „morskie czasopisma nau-kowe", do których autor zalicza m. in. „Biuletyn iBiura Propagandy i Informacji Morskich i Muzeum Morskiego Stanisława hr. Ledóchowskiego" (ss. 80—81). Prywa-tne muzeum Łedóchowskiego mieściło się w (Warszawie przy ul. 'Przemysłowej, a nie — Przemysławskiej, jak czytamy na s. 81 i 2i38). Jest to bijące w oczy grun-towne nieporozumienie. Omawiana książka jest dysertacją doktorską. Ciekawe jest, że jej autor nie zdaje soibie sprawy, jakim rygorom ipowinno odpowiadać czasopismo, aby je można było zaliczyć do naukowych. Tak samo nieporozumieniem jest zali-czenie do „czasopism naukowych" roczników statystycznych, jak np. wydawanego przez Komisariat Rządu w Gdyni „Rocznika Statystycznego Gdyni" (przy okazji: wbrew temu, co twierdzi autor na s. 64, wydawnictwo to nie było całkowicie poś-więcone zagadnieniom morskim) czy wydanego przez Ligę Morską i Kolonialną jed-nego tomu „Rocznika Morskiego i Kolonialjed-nego". Omawiając „Rocznik Statystyczny Gdyni" Z. Machaliński nie cytuje napisanego przez redaktora tego wydawnictwa, B. Polkowskiego, artykułu Roczniki statystyczne Gdyni (1933—1938), „Materiały z Za-kresu Historii Techniki, Gospodarki i Terminologii Morskiej", 1957 nr 4—5, ss. 19—21. "W podrozdziale Próba naukowego ujęcia zagadnień ekonomiki morskiej 1 (ss. 82—
85) autor zajmuje się „Uprawą Morza", czasopismem wydawanym w Gdyni w la-tach 1938—'1939, „które oscylowało w pewnym stopniu w kierunku 2 naukowego
przed-stawienia problemów związanych z ekonomiką morską", jak pisze autor na wstępie tego podrozdziału i(s. 812). W jego podsumowaniu jednak już o naukowości „Uprawy Morza" nie ma mowy; autor pisze tu (używając dziwacznych sformułowań): „Biorąc pod uwagę profil kwartalnika «Uprawa Morza» można stwierdzić, iż zawierał on głównie materiał informacyjny z dziedziny -gospodarki morskiej, i to {?] w sensie informacji aktualnej zjawisk i procesów oraz w sensie informacji perspektywiczno-rozwojowej [...]" (s. 85). Omawiając to czasopismo i przedstawiając jego wydawcę autor nie cytuje artykułu: B. Polkowski, Morskie Kolegium Ekonomiczne w Gdyni i jego kwartalnik „Uprawa Morza", ,yMateriały z Zakresu Historii Techniki,
Gospo-darki i Terminologii Morskiej", 1956 nr 12, ss. 295—301, i „Szczecin", 1959 nr 4—<5, ss. 181—186.
Przystępując do omówienia naukowego kwartalnika Instytutu Bałtyckiego „Bal-tic Countries" (następnie „'Bal„Bal-tic and Scandinavian Countries") autor pisze: „Ogólną charakterystykę tego pisma dał T. Cieślak w antykule Czasopismo «Baltic
Coun-1 Ekonomika jest dyscypliną naukową, tytuł powinien więc brzmieć: „Próba
naukowego ujęcia zagadnień g o s p o d a r k i morskiej"
2 Oscylowanie to ruch dwustronny ( m i ę d z y czymś a czymś), nie można więc
tries» (1935—1939) zamieszczonym w «Roczniku Historii Czasopiśmiennictwa P o l -skiego» [...]" i(s. 67, przyp. x0; jest to jedyny w y p a d e k powołania s i ę przez a u t o r a na l i t e r a t u r ę z zakresu t e m a t y k i jego książki!). [Ponieważ autor zaznacza, że T. Cie-ślak dał c h a r a k t e r y s t y k ę o g ó l n ą „Baltic Countries", należałoby się spodziewać, że Z. Machaliński da c h a r a k t e r y s t y k ę szczegółową. Tymczasem nie wyszedł on poza ten a r t y k u ł (liczy on 7 stronic, gdy omówienie Machalińskiego — 2,5 strony). Nie podał n a w e t p o d t y t u ł u czasopisma, choć przecież jest to ważny e l e m e n t opisu pis-ma. „Baltic [and 'Scandinavian] C o u n t r i e s " miało n a s t ę p u j ą c e działy: a r t y k u ł o w y (bez tytułu), r e c e n z y j n y i (Reviews) i k r o n i k a r s k i <Chronicle), t e n ostatni z p o d -działami: New Publications i(ogólne i n f o r m a c j e o nowo powstałych czasopismach), Survey of Periodicals (streszczenia a r t y k u ł ó w z czasopism), Society Reports (infor-m a c j e z życia t o w a r z y s t w i i n s t y t u t ó w naukowych) i Conferences in the Baltic Region. N i e k t ó r e a r t y k u ł y z a o p a t r y w a n e były w s u p l e m e n t y stanowiące w y k a z y l i t e r a -t u r y z zakresu -t e m a -t u danego a r -t y k u ł u (np. w -t o m i e IV, 1938 г., z 51 a r -t y k u ł ó w s u p l e m e n t y takie miało 8 a r t y k u ł ó w ) . D o d a t k i te gromadzono w j e d n y m m i e j s c u (maniera r e d a k c y j n a , na k t ó r ą w a r t o zwrócić uwagę!), mianowicie w dziale zatytuło-w a n y m Bibliographies (umieszczonym po dziale recenzji). Z. M a c h a l i ń s k i zatytuło-wszystko t o s k w i t o w a ł n a s t ę p u j ą c y m zdaniem: w czasopiśmie t y m „materiały m i a ł y głównie f o r -m ę a r t y k u ł ó w , recenzji i o-mówień bibliograficznych" (s. 69).
Cytowany a r t y k u ł T. Cieślaka p r z e d s t a w i l i ś m y w nrze 4/1969 „ K w a r t a l n i k a H i -storii N a u k i i Techniki", ss. 754. T. Cieślak zaznaczył w rtym a r t y k u l e , że I n s t y t u t Bałtycki oprócz k w a r t a l n i k a „Baltic [and S c a n d i n a v i a n ] C o u n t r i e s " w y d a w a ł drugi k w a r t a l n i k . W naszym omówieniu podaliśmy, że idzie t u o k w a r t a l n i k „ J a n t a r " i zwróciliśmy uwagę, że autor p o w i n i e n zaznaczyć t e m a t y c z n e i f o r m a l n e więzy łą-czące te czasopisma. Z. Machaliński w s w e j książce pisze w p r a w d z i e , że „ J a n t a r " był „pismem o profilu b a r d z o p o d o b n y m do «Baltic Countries»" (s. 69), ale o innych bardzo istotnych filiacjaeh <zob. o nich w naszym c y t o w a n y m w y ż e j omówieniu a r t y k u ł u Cieślaka) nie w s p o m i n a ani słowem. Czyżby dlatego, że w z m i a n k i na ten t e m a t nie m a w a r t y k u l e Cieślaka?
Jeśli idzie o „ J a n t a r a " , to i w t y m w y p a d k u Z. Machaliński nie podaje p o d t y -t u ł u pisma. (Na s. 7:1 pisze, że p u b l i k o w a n e -tam r e c e n z j e do-tyczyły „zarówno opra-cowań samodzielnyćh, jak i czasopism". Idzie t u oczywiście o coś innego niż napisał a u t o r : o r e c e n z j e w y d a w n i c t w samoistnych, p u b l i k a c j i s a m o i s t n y c h wydawniczo, i p u b l i k a c j i w czasopismach (a w i ę c niesamoistnych wydawniczo). A przy tym: d r u k o w a n i e w czasopismach n a u k o w y c h r e c e n z j i i takich p u b l i k a c j i jest p r a k t y k ą tak zwyczajną, że nie w a r t o było o n i e j specjalnie pisać. Tym b a r d z i e j gdy się pomi-nęło w i e l e e l e m e n t ó w ważnych dla c h a r a k t e r y s t y k i pisma.
Na s. 88 Z. M a c h a l i ń s k i pisze, że od 1932 r. zaczęło się ukazywać „pismo r y b a c k i e noszące t y t u ł «iPrace S t a c j i Morskiej w Helu» ((podtytuł: « T r a v a u x de la S t a t i o n M a r i t i m e de Hei») [...]. P e r i o d y k t e n b y ł e w e n e m e n t e m w polskim czasopiśmien-nictwie poświęconym r y b o ł ó w s t w u m o r s k i e m u , gdyż n i e zamieszczał w ogóle p r a c oryginalnych, a [rusycyzm! powinno być: lecz] jedynie o d b i t k i z innych czasopism n a u k o w y c h polskich i obcych". W rzeczywistości b y ł o to pismo biologiczne, z zakresu biologii morza, określenie „pismo r y b a c k i e " jest więc t u t a j niewłaściwe. N a d -to, autor z a j m u j ą c y się p r o b l e m a t y k ą w y d a w n i c z ą p o w i n i e n znać terminologię t e j dziedziny, a więc wiedzieć, że „ T r a v a u x [...]" to nie jest „podtytuł", lecz — t y t u ł r ó w n o r z ę d n y w języku obcyim, inaczej: drugi tytuł, a zamieszczone w t y m czaso-piśmie p u b l i k a c j e są p r z e d r u k a m i i t ł u m a c z e n i a m i a r t y k u ł ó w , a n i e ich „odbitka-m i " (por. też wyżej naszą uwagę o określeniu a u t o r a : „opracowania sa„odbitka-modzielne").
Następnie autor pisze o „Biuletynie Stacji M o r s k i e j w H e l u " i dopiero t u t a j daje i n f o r m a c j e o t e j S t a c j i : „[...] założona w 1932 r o k u w w y n i k u połączenia [!] zlikwidowanych [!] przez Ministerstwo Rolnictwa w 1931 r o k u p r a c o w n i n a u k o w y c h
Recenzje 627 zajmujących się badaniami morskimi, mianowicie: Działu Ekonomii i Organizacji Rybactwa w Bydgoszczy oraz Morskiego Laboratorium Rybackiego w Helu" (s. 88, przyp. 59). Autor nie podał nazwy instytucji naukowej m a j ą c e j wymieniony Dział, a zresztą cała cytowana informacja jest błędna; por. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", R. 13: 1908 nr 4, s. 838, gdzie podana jest też odpowiednia literatura in-formująca o organizacji naszych międzywojennych badawczych placówek ibiologicz-nomorskich. Skoro autor książki o historii czasopism morskich włączył do niej też informacje o instytucjach naukowych (zresztą słusznie, bo były one wydawcami), powinien się zapoznać również z literaturą dotyczącą ich historii.
Na ss. 85—87 Z. iMachaliński pisze o „Archiwum Rybactwa Polskiego" i jego kontynuacji — „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa", w których problematyka morska (rybołówstwa morskiego) „zajmuje poczesne miejsce, jednak nie we wszyst-kich numerach jest dominująca", jak zaznacza autor już na wstępie rozdziału Mor-skie czasopisma naukowe i(s. 63).
Tak samo było z „Rocznikiem Gdańskim", organem Towarzystwa Przyjaciół Nauki i .Sztuki w Gdańsku: ukazało się w nim nieco publikacji dotyczących mo-rza. artykułów historycznomorskich (Z. Machaliński pisze, że problematyka morska zajmowała tu „sporo miejsca", co jednak nie zupełnie odpowiada prawdzie), ale — jak stwierdza autor — artykuły tego periodyku „dotyczyły przede wszystkim hi-storii i kultury Gdańska oraz Pomorza Gdańskiego" (s. 64). Tymczasem omówienie „Rocznika Gdańskiego" wypełnia w książce cały podrozdział Początki morskiego czasopiśmiennictwa naukowego (ss. 64—66). Takie ujęcie sugeruje, że „Rocznik Gdański" jest czasopismem, od którego się zaczyna historia grupy czasopism okre-ślonych jako „morskie czasopisma naukowe".
W założeniu autora omawianej książki jest ona „rodzajem monografii historyczno-bibliograficznej, z jednoczesnym nakreśleniem profilu poszczególnych czasopism i ich ogólnych linii rozwojowych" (s. 6). Nasze omówienie nie objęło całej t e j książki (naj-więcej miejsca poświęcił w niej autor morskim czasopismom popularnym: ss. 100— 213), nie możemy więc dać ogólnej jej oceny. Z tego, co przedstawiliśmy t u t a j wyni-ka, że jej fragmenty dotyczące historii czasopism technicznych i naukowych nie są opracowane starannie.
Zygmunt Brocki
Krystyna K o w a l c z y k , Agnieszka P a s z k o w s k a pod kierunkiem Juliana W ó j c i k a : Bibliografia zawartości „Życia Nauki" 1946—1952. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich — Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1969 ss. X. 65. Biblioteka PAN w Warszawie.
Stefania S k w i r ó w s к a, „Życie Szkoły Wyższej". Bibliografia zawartości (1953—1967). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969 ss. 174, 1 nib, err. к. 1. Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Międzyuczelniany Zakład Badań nad Szkolnictwem Wyższym.
W końcu 1969 r. ukazały się trzy nowe opracowania zawartości czasopism „Ży-cia Nauki", „Ży„Ży-cia Szkół Wyższych" .i „Studiów i Materiałów z Dziejów Nauki Pol-skiej". Dzięki opracowaniu w ostatnich latach przez Jerzego iRóziewicza „Kwartal-nika Historii Nauki i Techniki", przez F. Jałbrzykowską „Nauki Polskiej" 1918— 1947 ostatnich pięciu tomów oraz przez H. Michałowiczową i Cz. Gutrego „Roczni-ków Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" 1802—'1830, mamy już więk-szość czasopism naukoznawczych opracowanych. Oczekuje pilnie krąg zainteresowa-nych naukoznawstwem na bibliografię „Nauki Polskiej" wydawanej od 1953 r.
