Rozwój badań nad falerystyką w Polsce : stan i perspektywy

K r z y s z t o f Filipow (Białystok)

ROZWÓJ BADAŃ NAD FALERYSTYKĄ W POLSCE STAN I PESPEKTYW Y

WSTĘP

Badaniem orderów, odznaczeń, odznak i oznak zajm uje się stosunko­ wo młoda, niedawno wyodrębniona nauka — falerystyka 1. Jest to dy­ scyplina nauk pomocniczych historii, m ająca za przedm iot badanie kilku elementów z bogatego system u nagród i wyróżnień.

Zajm uje się mianowicie systemami powszechnie widomych nagród i wyróżnień, opierających się na praw ie zwyczajowym lub stanowionym, oraz ich w ytw oram i w postaci orderów, odznaczeń, odznak i oznak, które posiadały w przeszłości lub posiadają obecnie ustalony ch arakter usługo­ wy w stosunku do funkcji stanow ienia i realizow ania tych systemów, po­ nadto farm am i ry tu ału (zwyczajowego lub prawnego) związanego z fu n k ­ cjonowaniem tego systemu, a wreszcie ludźmi z tym system em związa­ nymi 2.

Przedm iotem badań falerystycznych są także analizy semiotyczne w y­ różnień, oraz funkcje i zachowania społeczne, związane z orderam i, od­ znaczeniami, odznakami i oznakami.

Orderami, odznaczeniami, odznakami i oznakami zajmowano się w Polsce od dawna. Pierwsze prace na ten tem at pow stały na ziemiach polskich już w XVIII i X IX w. Najwięcej jednak opracowań i artykułów poświęconych falerystyce napisano w XX stuleciu, a szczególnie w Pol­ sce Ludowej. A rtykuł niniejszy nie rości sobie p retensji do pełnego przed­

1 Szczegółow e rozważania na tem at falerystyk i zob.: K. F i l i p o w : F a le r y s ty ­ ka (nazewnictwo, zakres, materiał, m e to d y badawcze). „Łódzki N um izm atyk” 1980 nr 1—4; K. D u b i ń s k i : Falerystyka polska — definicja, prze dm iot i za kre s badań. „Medalierstwo i Falerystyka” (dalej: „MiF”) 1982 nr 5; ostatnio n ajpełniejsze opracowanie problemu: K. F i l i p o w : Falerystyka w sy stem ie nauk pomocniczych historii. „Studia i M ateriały do H istorii W ojskow ości” t. 28 (w druku).

-2 D efinicja falerystyk i według: K. F i l i p o w : F alery sty ka w systemie...

stawienia tego dorobku, jest natom iast próbą ukazania rozwoju polskich badań w dziedzinie falerystyki, ich dotychczasowych osiągnięć i p er­ spektyw w przyszłości 3.

ZAINTERESOWANIA FALERYSTYKĄ N A ZIEMIACH POLSKICH W X V im I X IX W.

Pierw szym polskim opracowaniem falerystycznym była wydana w 1730 r. w Kolonii praca kasztelana trockiego i starosty brzeskiego Jana F ryderyka Sapiehy (? — 1751) Adnotationes historicae de origine, antiąuitate, excellentia heroici ac celeberrimi in Regno Poloniae ordinis E ąuitum Aąuilae A lb a e 4. Marszałek try b u n ału Wielkiego Księstwa L i­ tewskiego stał się więc jednocześnie pierwszym historiografem jedynego wówczas polskiego O rderu O rła Białego. W tym samym roku ukazał się w Warszawie polski przekład tej pracy dokonany przez Adama Chodkie­ wicza i w ydrukow any w oficynie księży jezuitów. Barokowy ty tu ł prze­ kładu polskiego brzmiał: Annotacyje historyczne o początku, dawności, zacności heroicznego i wielce sławnego w Królestwie Polskim orderu Ka­ walerów Białego Orła, przez Najjaśniejszego Króla JMości Augusta II, z rozm aitych rew olucyj windykow anego i około początków teraźniejszego w ieku do najwspanialszego przedniej godności splendoru w Polszczę i ob­ cych krajach w ywyższonego pracą. J.W.J.M.P. Jana Fryderyka S.P.R. Hrabi na K odniu Sapiehy, kasztelana trockiego, starosty brzeskiego, Mar­ szałka T rybunału Głównego W.Ks.L. z przydatkiem inne przedniejsze w chrześcijaństwie ordery teraz i niegdy kw itnące krótko opisującym zebrane. Przekład ten umożliwiał szerszy obieg inform acji o Orderze O rła Białego wśród najbardziej nim zainteresow anej szlachty, której zna­ jomość łaciny była wówczas bardzo ograniczona. Dzieło Sapiehy usiłowało dowieść „dawności i zacności” O rderu O rła Białego. Przedstaw iało go ja­ ko najwyższe, tradycyjne wyróżnienie polskie, nadaw ane przez królów już w czasach piastow skich5. Była to jedyna praca z tego zakresu napi- napisana w XVIII w.

3 Jedyną taką próbę stanow i do tej pory przegląd opracowań poświęconych falerystyce w opracowaniu K. M a d e j a : Stan i po trz eb y badawcze współczesnej fa le ry sty k i polskiej. W: Zagadnienia współczesn ej n u m izm a ty k i polskiej. W arszawa 1982 s. 26—40; toż powtórzone jako: F alery sty ka polska w badaniach n aukowych i piśm iennictw ie. „MiF” 1982 nr 6.

4 H erbarz Polski Kaspra N iesieckiego S. J., powiększony dodatkami z później­ szych autorów, rękopism ów, dowodów urzędowych, wyd. przez J. N. Bobrowicza. Lipsk 1841 t. 8 s. 275; T. S w i ę c k i : H is to ryczne początki zn am ienitych rodzin i osób d a w n e j Polski. W arszawa 1859 t. 2 s. 67.

5 E. P o t k o w s k i : R ycerze w habitach. W arszawa 1978 s. 355—356; H. S a ­ d o w s k i : O rdery i ozn aki zaszczytne w Polsce. W arszawa 1904—1907 cz. I—II s. 5—6.

R ozw ój badań n ad fa le ry sty k ą w Polsce 359

Dopiero na początku XIX w. zainteresow ania polskimi orderam i spo­ wodowały pow stanie kilku dalszych publikacji. W oparciu o dzieło Sa­ piehy Józef Dionizy Minasowicz wydał w 1820 r. w Warszawie pracę 0 polskim Białego Orla Orderze rzecz historyczną...,6, zamieszczoną n a­ stępnie w „Nowym K alendarzu Politycznym na rok 1821” 7. H istorię projektowanego O rderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej M arii P an ­ ny z czasów W ładysława IV, wraz z dziejam i O rderu O rła Białego wy­ drukow ał Minasowicz później w Lesznie w czasopiśmie „Przyjaciel L u­ du” 8. Prace te dotyczyły więc jedynie projektowanego orderu z XVII w. oraz tylko jednego z trzech orderów polskich nadaw anych w dawnej Rzeczypospolitej, Księstwie W arszawskim i Królestwie Polskim.

Obok Minasowicza wymienić należy Feliksa Jan a Bentkowskiego (1781— 1852) profesora litera tu ry polskiej, autora fundam entalnej, pierw ­ szej w Polsce pracy falerystycznej poświęconej pełnym dziejom polskich orderów, odznaczeń, medali i odznak9. Jego opracowanie: O nagrodach 1 znakach honorowych w Polsce od najdaw niejszych czasów do 1835 ro­ k u stanowi nadal (mimo iż jest w niektórych miejscach już przestarzałe i nieaktualne) jedną z najlepszych prac poświęconych falerystyce pol­ skiej. Dzieło to, oparte na m ateriałach archiw alnych i bogatych zbiorach orderów i medali znajdujących się na ziemiach polskich, zostało napi­ sane na zlecenie ówczesnej Komisji Rządowej Spraw W ew nętrznych Du­ chownych i Oświecenia Publicznego. Przez dłuższy czas znajdowało się w wielu bibliotekach i zbiorach pryw atnych K rólestw a Polskiego jedy­ nie w podpisach, a druku — niestety bez pięknych rysunków na tabli­ cach — doczekało się dopiero w 1858 r. w „Przeglądzie Poznańskim ” 10. Bentkowski jest również autorem niezm iernie interesującego, lecz mało dziś znanego, przyczynku do dziejów O rderu Niepokalanego Poczę­ cia Najświętszej Marii Panny 11 oraz przydatnego do dziś Spisu medalów polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych 12.

Badania nad historią polskich odznaczeń rozw ijały się w zaborze pruskim. Prowadził je tu przede w szystkim Emil K ierski (1810— 1874)

6 O polskim Orderze Białego Orła rzecz historyczna przez J.D.M. W arszawa 1820. 7 O polskim Orderze Białego Orła. W: „Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1821” R. 3.

8 Order Orła Białego. Rzecz historyczna. „Przyjaciel Ludu” 1842 nr 12—13, 15, 19, 22 i 29.

9 B e n tk o w sk i Feliks Jan W: PSB. Kraków 1935 t. 1 s. 440—442; w biogram ie tym podano, że Bentkowski ogłosił w 1834 r. dziełko O orderach, lecz n ie udało m i się go odnaleźć.

10 O nagrodach i znakach honorowych w Polsce od n ajdaw n iejszyc h czasów do 1835 roku. „Przegląd Poznański” 1858 t. 25 s. 405— 437.

11 O Bractw ie Niepokalanego Poczęcia i W niebow zięcia N a jśw ię ts ze j Marii P an ­ n y przez W łady sław a IV ułożonem. „Biblioteka W arszawska” 1841 cz. 4.

12 Spis m e d a ló w polskich lub z dzieja m i krain y polskiej stycznych. W arszawa 1830.

publicysta i badacz starożytności13, z którym w spółpracował jego krew ­ ny Jędrzej Moraczewski. Działalność ich, prow adzona w oparciu o zało­ żone w Szamotułach Towarzystwo Starożytności Polskich dała w w yniku cykl artykułów zatytułow anych O rdery w Polsce, drukow anych w poz­ nańskim „Tygodniku Literackim ” u . K ierski był też autorem części po­ święconej orderom w encyklopedycznym opracowaniu starożytności pol­ skich M oraczewskiego15.

Nie zastąpionym do dziś opracowaniem z zakresu falerystyki jest w ydany w 1872 r. R ys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakła­ dów dobroczynnych w Królestwie Polskim Juliana Bartoszewicza 16. Pod tym m ylącym ty tułem k ryje się bowiem solidnie opracowana, na źró­ dłach archiw alnych oparta, szeroko u jęta historia O rderu Świętego Sta­ nisław a od jego pow stania w 1765 r. poprzez okre K sięstw a W arszaw­ skiego do czasów K rólestw a Kongresowego.

Wśród prac w ydanych w X IX stuleciu nie można pominąć stanowią­ cego istną kopalnię wiadomości na tem at falerystyki katalogu zbiorów Em eryka Hutten-Czapskiego 17.

Do niewątpliw ie najlepszych prac tego okresu zaliczyć należy monu­ m entalne jak na owe czasy opracowanie znanego publicysty i dziennika­ rza H enryka Sadowskiego (1847— 1908) Ordery i oznaki zaszczytne w Pol­ sce 1S. P raca ta oparta na ówczesnym dorobku czasopiśmienniczym, a tak ­ że w łasnych badaniach źródłowych autora, była i jest do dziś cenną po­ zycją falerystyczną. Sadowski — praw nik i urzędnik bankow y opuściw­ szy służbę rządową w 1885 r. poświęcił się wyłącznie dziennikarstw u, za­ mieszczając w różnych czasopismach artykuły z zakresu numizmatyki, heraldyki i archeologii polskiej. Od 1888 r. stale pracow ał w redakcji „K uriera W arszawskiego” 19. Dał się poznać jako autor historii O rderu Złotego Runa w Polsce 20, O rderu Świętego Stanisław a 21, K rzyża Y irtuti

13 Wielkopolski S łow n ik Biograficzny. W arszawa—'Pozmań 1981 s. 330.

14 O rdery w Polsce. „Tygodnik Literacki” Poznań 1841 t. 4 nr 22—25 oraz nr 27 i 35.

w Ordery. W: S ta rożytności polskie ku w ygodzie czyteln ika porządkiem abeca- d ło w y m ułożone. Pod red. J. M oraczewskiego. Poznań 1843 t. 2 s. 199—208.

16 Rys h istory czn o-staty styc zn y szpitali i innych za k ła d ó w dobroczynnych w K r ó le stw ie Polskim. W arszawa 1872 t. 1.

Catalogue de la collection des m édaillés et monnaies polonaises. Petersburg— Kraków 1870—1916 t. 1—5.

18 O rdery i oznaki zaszczytne w Polsce. W arszawa 1904—1907 cz. I—II. 19 W. O k r ę t : E n cyklopedyczny Rocznik N a u k o w o -L ite ra c k o -A rty sty c zn y na rok 1905. Warszawa 1905 s. 220; (nekrolog), „Tygodnik Ilustrow any” 1908 nr 14 s. 283.

20 O rder Złotego Runa w Polsce .„Tygodnik Ilustrow any” 1903 nr 7.

R o z w ó j badań nad f a le r y s ty k ą w Polsce ₃₆₁

M ilita ri22, Medalu Sędziów P o k o ju 23 oraz O rderu Gwiazdy W ytrw ałoś­ ci 24. Jego świetnie ilustrow ane Ordery i oznaki zaszczytne w Polsce, w ydane w Warszawie, w dwóch częściach w 1904 i 1907 r. w dru k arn i W acława Maślankiewicza (cz. I) i L. Bilińskiego (cz. II), świadczą o tym , że Sadowski wzorował się na Bentkowskim, rozszerzając i wzbogacając o nowe, nieznane elementy, opracowany niegdyś przez niego zarys dzie­ jów polskich orderów, odznaczeń, odznak i oznak. Zachował też podobny jak u Bentkowskiego układ, zaczynając od m edali nagrodowych i p a­ m iątkow ych królów polskich, a kończąc na orderach, odznaczeniach, od­ znakach i oznakach polskich od XVII do pierw szej połowy XIX w. Mimo wielu nieścisłości, jest to do dziś praca niezastąpiona. Przyczynia się do tego w ykorzystanie przez Sadowskiego wielu m ateriałów źródłowych, które w w yniku obu wojen światowych uległy zniszczeniu, oraz duża ilość interesujących wypisów źródłowych umieszczonych w pracy.

W arto również wspomnieć o cennych polskich przyczynkach z zakre­ su falerystyki, pow stałych na przełomie X IX i XX w. Wiadomości o K rzyżu K onfederacji Barskiej opublikowali: Wacław Nowakowski (kry­ jący się pod pseudonimem Edw arda z Sulgostow a)25, Józef K obierzy- cki 26, Józef Z ielińsk i27 i Kazim ierz Pułaski 28. Cenną inform ację o Me­ dalu Sędziów Pokoju podał znany num izm atyk Kazim ierz Stronczyń- ski 29. H istoria O rderu Niepokalanego Poczęcia N ajśw iętszej M arii P anny opisana została przez A. Krechowieckiego 30, a inform ację o próbie jego reaktyw ow ania za czasów Jana III, oraz o pewnych ciekawostkach zwią­ zanych z O rderem O rła Białego i K rzyżem K onfederatów Barskich podał znany heraldyk Franciszek Pułaski 31.

Istotne znaczenie m ają w ydaw nictw a źródłowe, w których zn ajd u je się podstawowy m ateriał do badań w dziedzinie falerystyki polskiej. Przykładowo źródła do historii O rderu V irtuti M ilitari z okresu K sięst­ wa Warszawskiego i Powstania Listopadowego znaleźć można w w yda­ nych w latach 1907— 1912 m ateriałach z obrad sejm u polskiego z lat

1830— 1831 32, w lwowskim w ydaniu listy odznaczonych O rderem V irtuti

22 K r z y ż Virtu ti Militari. „Tygodnik Ilustrow any” 1906 nr 28; P rzed s tu la ty (rzecz o V irtu ti Militari). „Św iat” 1908 nr 9.

23 Medal S ędziów Pokoju. „W ędrowiec” 1906 nr 48.

24 G wiazda W ytrw ałości. „Tygodnik Ilustrow any” 1907 nr 51.

26 Order Kon federacji Barskiej. „Wiadomości N um izm atyczno-A rcheologiczne” (dalej: „WNA”) 1892 nr 4 i 1893 nr 2—3.

28 Order Kon federacji Barskiej. „WNA” 1893 nr 2—3.

27 K ilk a u w ag o Orderze Konfederacji Barskiej. „WNA” 1896 nr 3. 28 O rder Konfederacji Barskiej. „WNA” 1893.

29 Medal honorowy dla odznaczających się sędziów pokoju w r. 1808 posta no­ wiony. „WNA” 1895 nr 1.

30 Order „Niepokalanego Poczęcia N.M.P." (1637). „Czas” 1904 nr 282.

31 Nieznane odzn aki orderow e polskie. „Tygodnik Ilustrow any” 1903 nr 29—30. 82 Diariusz S e jm u z roku 1830—1831. Wyd. M. Rostworowski, K raków 1907— 1912 t. 1—6.

M ilitari w czasie Pow stania Listopadowego 33 oraz w m ateriałach archi­ w alnych Komisji Rządzącej z 1807 r . 34

Nie można w tym m iejscu pominąć też kilku ciekawych prac obcych autorów, które w ykorzystyw ane są do badań z zakresu falerystyki pol­ skiej. Zaliczyć do nich należy przede w szystkim polskie tłumaczenie książki P iotra Bohmana i J. K. Wietza 35, której tom trzeci dotyczy or­ derów w świecie, w ty m polskich, a ponadto niewielką książeczkę rosyj­ skiego heraldyka P. von W inklera o Polskiej Odznace Honorowej Za Zasługi Wojenne, nadaw anej wojskom rosyjskim za stłum ienie Powstania Listopadow ego36, wreszcie mało znany przekaz źródłowy o Orderze Nie­ pokalanego Poczęcia Najświętszej M arii Panny z czasów W ładysława IV znajdujący się w relacji posła szwedzkiego, edytorsko przygotowanej przez prof. E. T. B uddego37.

W okresie poprzedzającym w ybuch I wojny światowej, a także w cza­ sie jej trw ania pojawiło się wiele odznak związanych z pow stającym i pol­ skimi form acjam i param ilitarnym i i wojskowymi. Z tego okresu m am y jedyną pracę Mieczysława Opałka poświęconą pam iątkow ym odznakom i medalom polskim w latach 1914—1917, wzbogaconą w 1920 r. o część poświęconą odznakom związanym z obroną L w o w a38. Opracowanie to powstało z inicjatyw y B iura Propagandy Naczelnego K om itetu Narodo­ wego w Krakowie.

ROZWÓJ BADAN FALERYSTYCZNYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ

W okresie m iędzywojennym szczególne zasługi w dziedzinie falery ­ styki polskiej położyli Wacław Tokarz, Bronisław Gembarzewski, Wiesław Bończa-Tomaszewski, Kazimierz Sejda, a przede w szystkim Stanisław Łoza.

33 K sięga pam iątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830. Zawierająca Spis Im ienny Dowódców i Sztabs-O ficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnie­ rzy arm ii polskiej w tym ż roku krzyżem w ojskow ym Y irtuti M ilitari ozdobionych. Wyd. S. Tarnowski L w ów 1881 s. 47—87.

34 M ate ria ły do d zie jó w K o m isji Rządzącej z r. 1807. Wyd. M. Rostworow ski K raków 1918.

35 R y s h isto ryczny zgrom adzeń zakonnych obojej płci w r a z z rycerskim i z a k o ­ nami i orderami pa ń stw o w ym i. Warszawa 1848—1849 t. 1—3.

36 Oczerki istorii ordienow i zn akov otliczija ot Pietra W ielikaw o do naszych dniej. Polskij w ojennyj ordien. St. Petersburg 1893.

37 Posłan ije szw ed sk o w o polk ow nik a A leksandra Lesli k caru Michailu Teodoro- w iczu iz N a r w y o nowo uczrieżdienom rycerskom polskom ordienie w 1638 godu, Wyd .E. T. Buddę, (b.m.w.) 1906.

38 Pam iątki polskie 1914— 1917. K raków 1915—1917 z. 1—3; Obrona Lw ow a. Lw ów 1920.

R oz w ó j badań nad fa le ry sty k ą w Polsce 363

Bronisław Gembarzewski, dyrektor M uzeum W ojska w Warszawie, k tó ry już w poprzednim okresie zamieścił w swych pracach sporo w ia­ domości o dziejach O rderu V irtuti M ilitari w Księstwie W arszawskim i Królestwie P o lsk im 39, kontynuow ał swoje zainteresow ania tym orde­ rem w okresie II Rzeczypospolitej 40.

Wielki znawca historii wojskowej Wacław Tokarz w swoich badaniach nad historią wojskową uwzględnił szeroko dzieje O rderu V irtu ti M ilitari od czasów jego powstania w 1792 r. poprzez jego reaktyw ow anie w K się­ stw ie Warszawskim, aż do odbudowy instytucji orderu w 1919 r. W yni­ kiem tych zainteresow ań były liczne, wartościowe arty k u ły zamieszcza­ ne przez niego w różnych czasopismach 41.

Wybór najw ażniejszych aktów praw nych (ustaw, rozporządzeń, dekre­ tów i rozkazów M inistra S praw Wojskowych) związanych z orderam i, odznaczeniami i odznakami wojskowymi międzywojennego dwudziesto­ lecia w ydał dw ukrotnie Kazim ierz Sejda 42.

Spośród innych, interesujących, a dziś tru d no dostępnych prac trze­ ba wymienić oficjalne w ydaw nictw o Prezydium Rady M inistrów i K api­ tu ły O rderu Odrodzenia Polski, poświęcone okresowi 1921— 19 2 4 43.

Inny charakter ma Kodeks orderowy Wiesława Bończy-Tomaszewskie- go, k tóry jest ponadto autorem interesującej monografii M edalu Za Dłu­ goletnią Służbę 44. Kodeks orderowy to do dzisiaj jedyne w świecie opra­ cowanie system u orderowo-odznaczeniowego, obejmujące praw a i przyw i­ leje wyróżnionych, try b nadaw ania, cerem oniał w yróżniania oraz opis i historię orderów, odznaczeń i odznak nie tylko polskich, lecz całego świata.

Na oddzielną uwagę zasługuje postać działającego w okresie między­ w ojennym najznakomitszego do dziś badacza falerystyki polskiej i obcej Stanisław a Ł o zy 4S. Ten niestrudzony badacz był autorem licznych cen­

39 Wojsko Polskie. K r ó lestw o Polski 1815—1830. W arszawa (b.r.w.);Wojsfco Pol­ skie. K s ięstw o W arszaw skie 1807—1814. W arszawa 1912.

40 O rder W o js k o w y Polski. „Ilustracja P olsk a” 1920 z. 3.

41 K r z y ż W o js k o w y Polski. „Wiarus” 1918 z. 10—11; K r z y ż W o js k o w y Polski. „Czas” 1918 nr 202; P rzyw rócen ie i p ierw sze rozdanie k r z y ż ó w „Virtuti Militari” za K s ię stw a Warszawskiego. „Bellona” 1920 nr 3; Jacy to żołnierze o tr z y m y w a li daw n ie j k rzy że w o jskow e . „Wiarus” 1920 z. 24; Początki O rderu K r z y ż a W o js k o ­ wego. „Polska Zbrojna” 1922 nr 3^10; Z d zie jó w orderu „Virtuti Militari”. „Pod­ oficer” 1925 nr 1; P ie rw o tn y sta tu t Orderu K r z y ż a W ojskow ego („Virtuti Militari”). „Bellona” 1927 z. 3.

42 Ordery, odznaczenia i m edale Rzeczypospolitej Polskiej. W arszawa 1932; O r ­ dery, odznaczenia i m edale R zeczypospolitej Polskiej. Lw ów 1938.

43 Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie p ie r w s z e j ka p itu ły 1921— 1924. W arsza­ w a 1926.

44 K ode ks orderow y. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów , odznaczeń, m edali i odznak. W arszawa 1939; Medal Za Długoletnią Służbę, W arszawa 1938.

45 Łoza Stanisław. W: PSB. W rocław 1973 t. 18 s. 452—453; A. L i p k a : Prace orderologiczne Stanisła wa Łozy. „Biuletyn N um izm atyczny” (dalej: „BN”) 1967 nr 24.

nych prac, dotyczących wielu orderów, odznaczeń i odznak dawnej Pol­ ski, II Rzeczypospolitej i państw obcych. Pełniąc funkcję kierow nika Re­ feratu Orderów i Odznaczeń w Gabinecie M inistra Spraw Wojskowych, a następnie w Wojskowym Instytucie Naukowo-W ydawniczym, i sekcji polskiej FIDAC zajmował się O rderem V irtuti M ilita ri46, Orderem Orła Białego 47, Orderem Świętego S tan isław a48, ogólnie orderam i i odznacze­ niam i 49, wyróżnieniam i p ro jektow anym i50, w yróżnieniem żołnierzy pod­ czas Insurekcji K ościuszkow skiej51, odznakami polskich form acji i jedno­ stek wojskowych z lat 1914— 1920 52, a także orderam i państw obcych53. Jego prace nie straciły na aktualności, a wobec zniszczeń archiwaliów w czasie II w ojny światowej są nadal niezastąpione.

Sporo przyczynków falerystycznych znaleźć można w różnych opubli­ kow anych w okresie m iędzywojennym opracowaniach jubileuszowych poświęconych polskiej piechocie, kaw alerii, lotnictw u 54, a także w prze­ pisach zbiorowych, kalendarzach wojskowych i cywilnych 5S, Dziennikach Rozkazów M.S.Wojsk., w ówczesnej prasie (np. „Polsce Zbrojnej”) i cza­ sopismach specjalistycznych (np. „Wiadomościach Numizmatyczno-Arche­ ologicznych”, „Zapiskach Num izm atycznych”).

40 Order Virtuti Militari. Warszawa 1920; Z d zie jó w orderu w o jskow e go „Virtuti Militari”. „Polska Zbrojna”, 1924 nr 146; Virtu ti Militari. „Wiarus” 1930 n r 20; „ Przy­ wrócenie nadawania Orderu Virtu ti Militari w 1831 r. „Federacja” 1931 nr 4—5; Początki orderu w o jsk o w e g o „Virtuti Militarii”. „Polska Zbrojna” 1933 nr 214; V ir- tu ti Militari. „Broń i B arw a” 1935 nr 7.

47 Historia O rderu Orła Białego. W arszawa 1922; O rder Orła Białego. W arsza­ wa 1939.

48 Kawaleroutie Orderu Świętego Sta nisła wa 1765— 1813. W arszawa 1925; K a w a ­ lerow ie Orderu Ś w ię teg o Stanisła wa 1815—1830. „M iesięcznik H eraldyczny” 1930 t. 9, 1931 t. 10, 1932 t. 11.

49 O rdery i odznaczenia R zeczypospolitej Polskiej. W arszawa 1925; O rdery i o d ­ znaczenia k rajow e i zagraniczne. Co w iedzieć o nich należy. W arszawa 1928 (wespół ze Stanisław em Bieńkowskim); O rdery i odznaczenia polskie. Lw ów 1938.

50 Odznaczenia w Polsce dawniejszej, p roje ktow an e i skasowane. „Polska Zbroj­ na” 1933 nr 185.

51 Obrączki kościuszkowskie. „Żołnierz Polski” 1923 nr 22.

52 Odznaki p a m ią tk o w e polskich form acji ochotniczych i stałego w o jsk a pol­ skiego (1914— 1920). „Diariusz Oficera R ezerwy” 1923 s. 114—208.

53 D w a ordery. „Żołnierz P olsk i” 1923 nr 13—14; Order Obojga S ycy lii z w a n y Neapoliiańskim . „Żołnierz P olsk i” 1923 nr 18; Legia Honorowa w Polsce 1803— 1923. Zam ość 1923.

54 Księga ch w a ły piechoty. W arszawa 1939; Księga jazdy. W arszawa 1938; K u czci poległych lotn ików. Księga pam ią tkowa. W arszawa 1933; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga p a m iątkow a 1918—1928. K raków —Warszawa 1928; Dziesięciole­ cie odrodzenia Polskie j S iły Zbrojnej 1918—1928. W arszawa 1928.

55 Przykładowo można podać; P rze pisy o noszeniu str o jó w i odznaczeń w św ię­

ta 3 Maja i 11 Listopada oraz podczas przy jęć i w y stą p ie ń oficjalnych. W arszawa 1937; U staw a o K r z y ż u i Medalu Ochotniczym Za Wojnę. Wyd. Biblioteka Praw Polskich. Łódź 1939 t. 38; Kalendarz Żołnierski. W arszawa 1920—1922.

R o z w ó j badań n ad fa le ry sty k ą w Polsce ₃₆₅

ZAINTERESOWANIA FALERYSTYKĄ W OKRESIE POLSKI LUDOWEJ

Okres w ojny i okupacji, a również pierwsze lata powojennej odbudo­ w y nie w płynęły korzystnie na zainteresow ania takim i dziedzinami jak heraldyka czy falerystyka. Co praw da już w 1947 r. powstało pierwsze anonimowe opracowanie dotyczące obowiązujących w Polsce orderów i odznaczeń, ale spełniać ono miało niewątpliw ie rolę czysto inform acyj­ n ą 56, podawało bowiem jedynie skrótowo inform acje o przeznaczeniu każdego z wyróżnień.

Dopiero w 1963 r. pojawiło się nieco pełniejsze opracowanie n a tem at orderów i odznaczeń Polskiej Rzeczypospolitej L u d o w ej57. K siążka ta za­ w iera jednak tylko krótki w stęp oraz zbiór urzędowych ustaw i przepi­ sów praw nych, dotyczących ówczesnych wyróżnień, uzupełniony koloro­ w ym i tablicami.

Zainteresowanie falerystyką jako dziedziną zbieractw a przyczyniło się w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych do w zrostu badań w tym zakresie wśród historyków i muzeologów. W związku z tym ukazało się wiele różnorodnych artykułów , notatek, broszur i książek poświęconych polskiej falerystyce.

Rozważaniami ogólnymi na tem at falerystyki jako kierunku kolekcjo­ nerskiego, a w późniejszym okresie, również jako dziedziny nauk pomoc­ niczych historii zajmowali się Andrzej L ip k a 58, Krzysztof F ilip o w 59 i Krzysztof Dubiński 60.

D aw nym polskim orderom poświęcono wiele artykułów o charakterze przyczynków m.in. prace Stefana Przew alskiego61, A ndrzeja L ip k i62, Zo­ fii Rozanow i Ew y Smulikowskiej 63, K rzysztofa K lin g e ra 64, Stanisław a

59 O rdery i odznaczenia Rzeczypospolitej Polskiej. W arszawa 1947 (m aszynopis powielony).

31 H. H o 1 d e r: O rdery i odznaczenia Polskiej R zeczypospolitej L u dow ej. W ar­ szawa 1963.

58 O kolekcjon erstw ie odznaczeń. „BN” 1965 mr 1; Odznaczenia — próba defin i­ c ji oraz u system a ty zo w a n ia pojęć. „BN” 1966 nr 10— 11.

69 Falerystyka... 80 F alerystyka polska...

61 Niezrealizowane odznaczenia z 1831 r. „Studia i M ateriały do H istorii W oj­ skow ości” 1965 t. 11 cz. 1.

63 G wiazda W y trw a ło śc i. „BN” 1965 nr 3—4; V irtu ti Militari 1792—1830. W: Obyczaje, Kultura, Osobliwości. K raków 1975 s. 4—15.

63 K r z y ż Pułaskiego. „Nasza Ojczyzna” 1970 nr 10.

94 „Virtuti Militari”. „Panorama Polska. Nasza Ojczyzna” 1972 nr 12; Virtu ti Militari. „Życie W arszawy” 1973 nr 29; Order którego nie było. „Życie W arszaw y” 1973 nr 62; Order ja k epoka. „Życie W arszawy” 1973 nr 74.

Ledóchowskiego65, M arka B u d ziark a66, W andy Bigoszewskiej 67, Bartło­ m ieja S zy n d lera68, Czesława P ró sz k a69, Grzegorza K ro g u lca70 i K rzy­ sztofa F ilip o w a71. W artościowych inform acji dostarczają również k ata- logii zbiorów wydane przez różne muzea, a także inform atory i foldery w ystaw okolicznościowych.

Okres pierwszej w ojny światowej i narodzin II Rzeczypospolitej n a ­ leży do najsłabiej opracowanych. Przyczynia się do tego zapewne duża ilość odznak i oznak pam iątkow ych cyw ilnych i wojskowych, oraz odznak pułkowych i dywizyjnych, a przede wszystkim brak źródeł lub niedostęp­ ność źródeł archiw alnych oświetlających tę tem atykę. Próbę zajęcia się tym okresem stanow ią arty k u ły Tadeusza Jeziorowskiego 72 i katalog od­ znak opracowany przez Mikołaja Przychodę 73.

65 N a jw a lec zn ie jszy m z walecznych. „Kolekcjoner Polski” (dalej: „KP”) 1980 nr 11; Nie było polsko-rosyjskiego V irtu ti Militari. „KP” 1981 tnr 2; Nie istniejąca za gadka Virtu ti Militari, „KP” 1981 nr 5.

66 Order K o n fed era tó w Barskich K azim ie rza Pułaskiego. „BN” 1977 nr 9; D a w ­ ne o rde ry polskie. „Mówią W ieki” 1978 nr 2 i 3; S e jm o w e dys k u sje o odznakach honorowych (luty—wrzesień 1831 roku). „BN” 1980 nr 9; Nieznany order. „Spotka­ nia z zabytkam i” 1980 nr 3.

87 Za ciągłą i nieskazitelną służbą. „KP” 1977 nr 7; t a ż w espół z J. G o l o n k ą : K r z y ż K o n fed era tó w Barskich ze zbio rów w o t y w n y c h na Jasnej Górze. „Studia Clarom ontana” Częstochowa—Jasna Góra 1980 t. 2 s. 298—306.

68 Order Orła Białego. „Tygodnik Pow szechny” 1974 nr 35.

69 Znak H on orow y i jego pie rw sz e rozdanie. „Mówią W ieki” 1980 nr 3.

70 P am ią tki powsta nia styczniowego. Odznaczenia, odznaki i oznaki. „Militaria”. W arszawa 1980 s. 44—52.

71 Order Kon federacji Barskiej. Mit czy rzeczy wistość? „Mówią W ieki” 1978 nr 9; P ro je k ty w y różn ień z X V III w . „KP” 1980 nr 7; Medal Za Ura to w anie Gin ą­ cych w K ró lestw ie Polskim. „BN” 1981 nr 2; Medal Sędziów Pokoju. „KP” 1981 nr 6; N ow e k a r ty d zie jó w V irtu ti Militari. „KP” 1981 nr 3; O Z naku H on orow ym raz jeszcze. „MiF” 1981 nr 2; Order Świętego Sta nisła wa w K s ięstw ie W a rsz a w ­ skim i K ró lestw ie Polskim. „MiF” 1982 nr 3; Falerystyczne pam iątki narodowego zry w u . „KP” 1983 nr 3; Od Ś w ią ty n i O b y w a te lsk ie j do Orderu Św iętego Izydora Oracza. „KP” 1983 nr 5; Falerystyczn e pam iątki Powstania Styczniowego. W: Powstanie S tyc zn io w e 1863—1864. Materiały, sy m p o zju m z okazji 120 rocznicy w y ­ buchu Powstania Styczniowego. Warszawa 1984 s. 76—85; z zagadnień ogólnych: S y s te m o rd e ro w y K s ię s t w a Warszawskiego i K r ó le stw a Polskiego. „Łódzki N um iz­ m atyk” 1980 nr 1—4; Znaki w yróżnienia w I poło w ie X I X w. a potrzeby społeczne. „MiF” 1982 nr 5 i w iele innych drobnych artykułów .

72 P ierw sze odznaczenie pow stającej Polski. „BN” 1978 nr 9; Odznaka p a m ią t­ k o w a W ojs k Wielkoplskich. „BN” 1974 nr 8; P ie rw sze odznaki za udział w P o w s t a ­ niu W ielk opolskim 1918— 1919 r. „Studia M uzealne” Poznań 1975 t. 11; Niezrealizo­ w a n y projekt k r z y ż a za Powstanie Wielkopolskie 1918/19. „BN” 1977 nr 5.

73 F alery sty ka 1914— 1939 z. 1; Piechota z. 2, oba w ydane w Łodzi (b.r.w.) za pomocą małej poligrafii, stanow ią do dziś najpełniejszy katalog odznak w ojsko­ w ych i organizacji param ilitarnych.

R oz w ó j badań nad fa le ry sty k ą w Polsce 367

F alerystyką Pow stań Śląskich i całego Śląska zajmowali się Janusz Modrzyński i Korneliusz P szczyński7i. Odznakam i pułkow ym i okresu międzywojennego: Włodzimierz K ozłow ski75, Bogusław Wojciech Moś 76, Zbigniew Pilarczyk 77, Zygm unt S ieleck i78 i Zygm unt Przeklasa 79, oraz Grzegorz Krogulec •— interesujący się też historią Krzyża W alecznych 80. Odznakami pam iątkow ym i oraz odznaczonymi w II Rzeczypospolitej zaj­ m uje się K. Filipow 81. Spośród wielu innych autorów różnych przyczyn­ ków z zakresu falerystyki polskiej okresu międzywojennego wymienić można ponadto M ariana K ow alskiego82 i O lgierda T erleckiego83.

W zakresie badań nad okresem II w ojny światowej można stwierdzić brak m.in. pełnego opracowania falerystyki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, choć istnieją w tej dziedzinie dobre opracowania przyczyn- karskie Tadeusza Jeziorow skiego84 i Zygm unta P rz e k la sy 85. Dotyczący tej tem atyki katalog M ariana Brzezickiego nie obejm uje praw ie wcale orderów, odznaczeń i odznak wojskowych 86. Lukę tą w pew nym stopniu zapełnia opracowanie A ndrzeja Lipki zamieszczone w inform atorze W itol­ da B iegańskiego87. Drobne inform acje z tej dziedziny zaw ierają różne opracowania popularnonaukowe, wspomnienia, oraz prasa i czasopisma w ydaw ane w k raju i za granicą (np. „Przegląd K aw alerii i Broni P an­

74 J. M o d r z y ń s k i : Odznaki i odznaczenia zw iązane z P ow stan ie m Śląskim . „BN” 1969 nr 44—45; K. P s z c z y ń s k i : Cieszyńskie odznaki i odznaczenia z w i ą ­ zane z w y zw o le n ie m Śląska po I w ojn ie św iatow ej. „BN” 1972 nr 1.

75 Cykl artykułów pośw ięconych odznakom pam iątkow ym szkół w ojskow ych w II Rzeczypospolitej, drukowanych w m iesięczniku „K olekcjoner P olsk i” (1977 nr 11, 1978 nr 1—3, 5 i 9).

76 E m b lem a ty i odzn aki S trze lców Podhalańskich w latach 1919— 1939. „K P” 1977 nr 9—10 i 12; Pułki Śląskie. „KP” 1978 nr 11 i „K P” 1979 nr 1.

77 Odznaki pu łk o w e w W ojsku Polskim okresu m iędzyw ojenn ego. „Studia i M a­ teriały do Historii W ojskow ości” 1981 t. 23.

78 B a r w y i em b le m a ty broni pancernej. „KP” 1976 nr 4—8; O pie rw o w zo rze odznaki Ułanów Śląskich. „KP” 1977 nr 9.

79 Odznaka pu łkowa. „K P” 1976 nr 3.

80 K r z y ż Walecznych. „KP” 1974 nr 11; Odznaki 1 P ułku U ła nów K r ech o w ie- ckich. W arszawa 1983.

81 K r z y ż 70-lecia Powstania S tyczniowego. „KP” 1984 nr 2; B ajończycy i Haller­ c z y c y kaw aleram i Orderu W ojskow ego Virtu ii Military. W: Arm ia Polska w e Fran­ cji 1917— 1919. M ateriały sympozjum z okazji 65 rocznicy powstania A rm ii Polskiej w e Francji. W arszawa 1983 s. 127—133.

82 Z historii Orderu Odrodzenia Polski. „Rocznik M iędzyrzecki” 1978 t. 10, s. 129—142; S trażackie odznaczenia, odznaki, wyróżn ien ia i medale. „Rocznik M ię­ dzyrzecki” 1979 t. 11 s. 113—174.

83 Piękna Pola ków za baw a, cz yli K apituła Orderu Białego K ruka. W arszawa 1979.

84 O dznaka pu łku u łanów karpackich. „MiF” 1981 nr 2.

85 Barwa i znaki rozp oznawcze pu łku u łanów karpackich. „MiF” 1982 nr 5. 89 Medale i odzn aki polskie i Polski dotyczące, bite poza Polską w latach 1939—1977. Londyn 1977.

cern ej”, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”), a także jednodniówki m.in. Jednodniówka zjazdu kawalerów Orderu V irtu ti M ilitari z Australii w dn. 13 i 14 stycznia 1973 w Polonii. (Hobart. Tasm ania 1975).

F alerystyka ruchu oporu reprezentow ana jest jedynie przez książkę Kazim ierza Satory 88 o symbolice G w ardii Ludowej i A rm ii Ludowej. Nie m a natom iast opracowań dotyczących falerystyki Arm ii K rajow ej, Bata­ lionów Chłopskich i innych polskich form acji wojskowych z lat 1939— — 1945.

Okres Polski Ludowej jest w badaniach falerystycznych opracowany tylko we fragm entach. Dobra praca K azim ierza M adeja 89 obejmuje jedy­ nie symbole ludowego Wojska Polskiego. Inne interesujące przyczynki z zakresu falerystyki Polski Ludowej stanowią artykuły, notatki i bro­ szury Mieczysława Wrzoska 90, K ajetana Kopulskiego 91, Michała Gradow­ skiego 92, A leksandra M azura 93, Ireneusza J. Wojciechowskiego 94. K. Ma­ deja 95, Stefana O berleitnera 96, G. Krogulca 97, M. K ow alskiego98, Witol­ da Sikorskiego" , K rysty n y Siliniewicz 10°, T. Jeziorow skiego101, Mieczy­ sława W ełny 102, Wojciecha Kicm ana 103 i w ielu innych autorów.

88 E m blem aty, godło i sy m bole GL i A L (Ubiór, oznaka i godło, odznaczenia, sztandary i sy m bole G w ardii L u d o w ej i A rm ii L u d o w e j oraz em b lem a ty lu dow e j p a rty zan tki polskiej w e Francji i Jugosławii). W arszawa 1973.

89 Polskie sym bole w o js k o w e 1943— 1978. Godło, sztandary , ordery, odznaczenia i odzn aki ludowego W ojs ka Polskiego. Warszawa 1980.

w Odznaczenia je dnostek ludowego W ojs ka Polskiego w latach 1943— 1945. „W ojskowy Przegląd H istoryczny” 1963 nr 3—4; Nagradzanie zasług w ojen nych i c z y n ó w bojow yc h w lu d o w y m W ojsku P olskim w latach 1943— 1945. „W ojskowy Przegląd H istoryczny” 1973 n r 3.

si Zasady nadawania orde rów i odznaczeń polskich żołnierzom ludowego W o j­ ska Polskiego. „Biuletyn Inform acyjny W IH” 1961 nr 20; Historia odznaczeń bojo­ w ych. „B iuletyn Inform acyjny W IH” 1961 nr 25—26.

Proje kt m edalu „Za W a rsz a w ę ”. „BN” 1965 nr 3—4.

93 Sym bol tra d y cji w a lk i i zw ycięstw a . Dzieje odznaki kościuszkowskiej. „Żoł­ nierz W olności’ 1980 n r 114; S ym b o le żołn ierskiej służby. Virtuti M ilitari. „Granica” 1972 nr 7.

94 Order Odrodzenia Polski. „Panorama Polska. Nasza Ojczyzna” 1983 nr 7. 93 Ordery i odznaczenia ludowego W ojs ka Polskiego. „Zeszyty N aukow e W A P” 1978 nr 96; S y s te m w y różn ień w Polsce Ludow ej. „Zeszyty N aukow e W AP” 1979 nr 100.

96 Katalo g polskich orderów, odznaczeń i n iektó rych w y ró żn ień zaszc zy tny ch 1705—1979. Zielona Góra 1980 cz. 1—5.

97 K r z y ż Waleczn ych w lu d o w y m W ojsku Polskim 1943— 1980. „MiF” 1982 nr 4. 98 Order Budowniczych Polski Ludowej. W rocław 1970.

99 Odznaczenia łouńeckie. Warszawa 1981. 100 Odznaki i w yróżn ien ia P T T K . Warszawa 1981.

101 Wielk opolski K r z y ż Powstańczy. „Studia do D ziejów Dawnego Uzbrojenia

i Ubioru W ojskow ego”. Kraków 1982 cz. 8 s. 127—134.

102 Odznaki Powszech n ej Organizacji „Służba Polsce”. W rocław 1981.

R o z w ó j badań nad fa le ry sty k ą w Polsce ₃₆₉

Już z tego pobieżego przeglądu najw ażniejszych opracowań dotyczą­ cych falerystyki polskiej, widać w yraźnie potrzeby badawcze w tej dzie- dzienie. B rak jest kompleksowej monografii poświęconej falerystyce. Nie, m a pełnego historycznego opracowania wyróżnień z lat 1914— 1939, a ta k ­ że nadaw anych przez Rząd Polski na Em igracji i Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie.

Nie ma żadnego opracowania poświęconego jubilerom , graw erom i ry ­ townikom w ykonującym ordery, odznaczenia, odznaki i oznaki od XVIII do XX w. Nie zajmowano się wcale konkursam i na w yróżnienia, ich p ro ­ jektam i i twórcami. B rak monografii oznak o charakterze patriotycznym z X IX i XX w. Nie m a pełnego opracowania katalogowego odznak w oj­ skowych, kom batanckich i używ anych przez organizacje param ilitarne, a także odznak dywizyjnych, pułkowych, batalionowych i szkół wojsko­ wych. Nie doczekaliśmy się jeszcze opracowania poświęconego odznakom pam iątkow ym i okolicznościowym cywilnym. B rak opracowań dotyczą­ cych wyróżnień stosowanych w organizacjach społeczno-politycznych i stowarzyszeniach użyteczności publicznej (Straż Pożarna, Polski Czer­ wony Krzyż, Związek H arcerstw a Polskiego i inne organizacje młodzie­ żowe w latach 1918— 1980). N ikt nie zajął się dotychczas projektam i od­ znak wojskowych i cywilnych. Nie m am y również pełnego opracow ania falerystycznego poświęconego wyróżnieniom Polski L u d o w ej104.

Praktycznie dopiero obecnie, i to nie we w szystkich prezentow anych kierunkach, możliwe jest przejście od opracow ań ty p u inw entaryzacyj- no-kolekcjonerskich do prac typ u naukowego i popularnonaukowego z wy­ korzystaniem istniejącej bazy źródłowej i całej bogatej, lecz rozproszonej w czasopismach. Na pierwsze efekty tej działalności będziemy musieli jeszcze zapewne dość długo poczekać.

Recenzent: Tadeusz M. Nowak

К. Филипов РАЗВИТИЕ ИЗУЧЕНИЯ ФАЛЕРИСТИКИ В ПОЛЬШЕ В статье обсуждаются достижения сравнительно недавно возникшей области науки —- фалеристики, занимающейся всесторонним изучением систем награждения и отличий, их символами в виде орденов, отличий, эмблем, поощрений, формами их присуждения и их общественной функции. Наиболее старая польская работа, посвященная фалеристике, появилась в 1730 году, но только в XIX и в начале XX века были опубликованы наиболее серьезные работы в этой области науки, написанные Феликсом Бентковским (1835 г., печать в 1858 г.) и Генриком

104 Szeroki przegląd problem atyki badawczej w tym zakresie przedstaw ił K. M a d e j : Falerystyka polska... s. 107.

Садовским (1904— 1907). В межвоенный период наиболее выдающимися польскими специа­ листами в области фалеристики были Казимир Сейда, Веслав Боньча-Томашевски, а осо­ бенно Станислав Лоза. После второй мировой войны в Польше начала развиваться фале­ ристика научного характера, пытаюшаяся на основании сохранившихся источников и ли­ тературы создать полную историческую картину систем награждения и отличий и их изго­ товителей. K. Filipow

LE DÉVELOPPEMENT D’ETUDES SUR LA PHALÉRISTIQUE EN POLOGNE

L’article présente l’état de recherches actuelles dans le domaine d’une discipline relativem ent récente — phaléristique — consacrée aux études sur les systèm es des distinctions et sur leurs produits, à savoir: décorations, m édailles, m érites etc., ain si que sur les form es de distinction et sur leur fonction sociale. Le plus ancien ouvrage polonais concernant la phaléristique fu t publié en 1730, m ais des travaux plus im portants dans ce dom aine ne datent que de la fin du X IX e et du début du X X e siècle: il s’agit des publications de Feliks Bentkow ski (1835, ouvrage paru en 1858) et Henryk Sadow ski (1904—1907). Dans la période entre les deux guerres m ondiales (1918—1939) on note parmi les plus grands spécialistes dans le domaine de phaléristique en Pologne Kazim ierz Sejda, W iesław B ończa-T om aszewski et — surtout — S tan isław Łoza. Après la 2e guerre m ondiale on a com m encé à d évelop­ per en Pologne une phaléristique de caractère scientifique, cherchant à étab lir — d’après les sources et la littérature — l’ensem ble de systèm es des distinctions et des form es des décorations au cours des siècles passés.