Dzieje gromadzenia źródeł materialnych dokumentujących rozwój techniki na ziemiach Czechosłowackich

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

HISTORIA TECHNIKI W POLSCE

I W CZECHOSŁOWACJI

Jiri Majer (P rah a)

D Z IE JE G R O M A D Z E N IA Ź R Ó D E Ł M A TERIALN YCH D O K U M E N T U JĄ C Y C H R O ZW Ó J T E C H N IK I NA ZIEM IA C H

CZECH O SŁO W A CJI 1

W ostatnich dziesięcioleciach daje się zauważyć w wielu krajach inten­ syfikację wysiłków, zmierzających do bardziej kompleksowej oceny historycz­ nego i współczesnego znaczenia nauki i techniki dla społeczeństwa — a więc oceny ich nie tylko w aspekcie ekonomicznym, lecz także jak o ważnych stym ulatorów w tzw. społeczeństwie przemysłowym. W związku z tym nowej jakościowo wartości nabrała dokum entacja techniczna — w formie źródeł zarów no m aterialnych, jak i pisanych. Dzięki temu również i tę dziedzinę działalności człowieka, stanow iącą świadectwo sposobu jego życia, objęła działalność m uzealna.

Potwierdzeniem społecznego znaczenia m ateriałów , dokum entujących roz­ wój nauki i techniki, nie jest jednak wyłącznie ich obecna wysoka ocena. Poprzedzała je działalność instytucji i placówek, które w różnych fazach procesu ekonomicznego uczestniczyły same aktywnie w ich kształtow aniu. K W A R T A L N IK H IS T O R II N A U K I I T E C H N IK I R . X X V II — 1/1982 P L IS S N 1023— 589X

Należały do nich przede wszystkim niektóre muzea, zakładane jak o placówki dokum entacyjne i dydaktyczno-poglądowe. Ich rozwój, niezależny od działal­ ności związanej ze zbieraniem i gromadzeniem dziel sztuki, rozpoczął się już w okresie rewolucji naukowej w XVII w., następnie przybrał na sile w czasach rozkwitu m anufaktur w XV III w., zwiększył swą intensywność podczas rewolucji przemysłowej w X IX w., a w XX w. przejawia się w działalności instytucji muzealnych, dokum entujących i kom entujących przebieg rewolucji naukowo-technicznej. Zm iany charakteru tych placówek, będące odbiciem przeobrażeń w technicznym procesie produkcyjnym , m ożna poglądowo udokum entow ać, ukazując rozwój m uzealnictwa technicznego na terytorium dzisiejszej Czechosłowacji.

Już na przełomie XVI i XVII w. w Pradze, gdzie panowała wówczas atm osfera bujnego życia naukowego, istniały sprzyjające warunki do tworzenia pierwszych gabinetów, w których grom adzono różne zestawy przyrządów i narzędzi. W centrum zainteresowania ówczesnych badaczy znajdowały się przede wszystkim nauki przyrodnicze i praktyczne wykorzystanie ich osiąg­ nięć. Wystarczy przypomnieć powstałe tu dzieła poświęcone sprawom górnictwa, hutnictw a i odlewnictwa metali, napisane przez G. Agricolę, J. M athesiusa, L. Erckera i Vavrinca z Bityśky, liczne rozprawy lekarza, m atem aty­ ka i astronom a Tadeása H ájka z H ájku, badania medyczne prowadzone

przez J. Jeseniusa i inne. Intensywne życie umysłowe w Pradze umożliwiało rozwój nowych kierunków myślenia nie tylko w dziedzinie nauki i literatury, lecz także w dziedzinie konstrukcji przyrządów precyzyjnych. Działali tu np. Chr. Schissler i E. Haberm el, twórcy doskonałych astrolabiów, m iarek re­ dukcyjnych i proporcjonalnych, cyrkli i nom ogram ów. Przez wiele lat pra­ cował tu przyjaciel K eplera — J. Biirgi i jego uczeń — H. Stolle. Ostatnie lata swego życia spędził w Pradze Tycho de Brahe. Przez szereg lat przebywał tu również J. Kepler, który właśnie w Pradze w 1609 r. — w swym dziele Astronomia nova sen physica coelestis sformułował eliptyczne zasady ruchu planet. W Czechach przez pewien czas pracował także angielski przyjaciel T. H ájka — m atem atyk i chemik J. Dee. W Pradze i na terenie Czech działała również cała plejada alchemików. Przywędrował tu też G iordano Bruno i wielu innych uczonych o głośnych nazwiskach. Począwszy od prze­ łomu XVI i XVII w. Praga stała się nie tylko naukowym i kulturalnym centrum królestwa czeskiego, lecz także punktem , w którym krzyżowały się nowe poglądy, przepływające między W ittenbergą, Lipskiem, Norym bergą, W iedniem, W rocławiem i K rakowem . W związku z tym już od połowy XVI w. powstawały tu pierwsze zbiory przyrządów i okazów przyrodniczych jak o dokum entacja zjawisk naturalnych. G rom adzono je w pracowniach uczonych, takich jak Agrícola, M athesius czy Hájek oraz w pałacach możno- władców, np. cesarza Rudolfa II, W ilhelma z R ożm berka i innych.

W ojna trzydziestoletnia i następujący po niej okres kontrreform acji oraz regresu gospodarczego w drugiej połowie XVII w. zaham owały na wiele dziesięcioleci rozwój nauki i związanej z tym działalności kolekcjoner­

Ź ródła m aterialne do historii techniki w Czechosłow acji 5

skiej, lecz nie zdołały całkowicie zniszczyć ich podstaw. N a początku XVIII w. nastąpiło ponowne odrodzenie działalności badawczej na polu nauk ścisłych. Efektem było wiele odkryć w dziedzinie fizyki (zwłaszcza m echa­ niki, optyki, statyki i dynamiki cał stałych, cieczy i gazów) oraz chemii. Rozpoczął się proces budow ania naukowych podstaw działalności konstruk­ torskiej i procesów technologicznych w wielu gałęziach produkcji. Stosunki między nauką a sferą produkcji wzmacniały się także dzięki zakładanym od przełomu XVII i XVIII w. towarzystwom naukowym , które między innymi oceniały nowe odkrycia i wynalazki. W związku z tym powstawały także pierwsze gabinety prototypów nowych przyrządów naukow ych i modeli maszyn, grom adzonych początkowo dla potrzeb badawczych lub ekspery­ m entalnych. K orzystny grunt dla rozwoju nauk ścisłych i dla ich praktycz­ nego wykorzystania stwarzał również m erkantylizm, teoria ekonom iczna okresu rozwoju m anufaktur, znajdująca już u schyłku XVII w. odbicie m .in. w projekcie stałej wystawy odkryć naukowych — opracowanym przez znanego polihistora G. W. Leibniza oraz w praktycznych propozycjach austriackich ekonomistów (np. J. J. Bechera i W. Schródera), a zwłaszcza w koncepcji P. W. H órnigka utworzenia w m onarchii habsburskiej szkoły przemysłowej z poglądowym program em nauczania. Również na terenie Czech w tym czasie z coraz powszechniejszym zainteresowaniem spotykała się myśl, żeby za po­ mocą poglądowych pokazów umocnić związki nauki z praktyką. K o nkret­ nym rezultatem było utworzenie w 1722 r. t.zw. M uzeum M atem atycznego z siedzibą w praskim Klem entinum , gdzie od kilkudziesięciu lat mieścił się również uniwersytet. M uzeum to, powstałe z inicjatywy uczonych zwią­ zanych z zakonem jezuitów, m iało uwzględniać te dziedziny nauki stoso­ wanej, których powstanie możliwe było dzięki badaniom w zakresie m ate­ m atyki, zwłaszcza geometrii, a także fizyki, mechaniki, chemii, astronom ii i in.

Również w Słowacji procesowi form owania się życia naukowego tow a­ rzyszyła analogiczna działalność kolekcjonerska. Pierwsze muzeum — zbliżone charakterem do praskiego i nazwane także M uzeum M atematycznym — utw o­ rzono w 1796 r. w Koszycach. N a krótko przed tym przystąpiono do gromadzenia bogatego zbioru pomocy naukowych w akadem ii górniczej w Bańskiej Szczawnicy. Lecz do założenia prawdziwego muzeum o profilu naukowym lub technicznym w Słowacji w XVIII w. jeszcze nie doszło. Zestawy rozmaitych pomocy naukowych grom adzono tu raczej w gabinetach dydaktycznych przy liceach (np. w Preszowie, Koszycach, Kieżm arku i Lewoczy) oraz przy uniwersytecie w Trnawie. Z nielicznych informacji wynika, że były to przeważnie gabinety przyrodnicze. Również pierwsze towarzystwa nauk o­ we - zakładane w Słowacji w drugiej połowie XVIII w. — dokum entow ały tylko naturalne bogactwa kraju i to w dodatku jedynie marginesowo, ponieważ były to najczęściej towarzystwa literackie, jak np. Societas erudita, utworzona w 1761 r. w Bratysławie, czy Societas litteraria m ontana,

A zatem pierwsze m uzea nauki powstawały na terenie Czech, zaś naj­ bardziej reprezentatywnym ośrodkiem było wspom niane M uzeum M atem atycz­ ne, które istniało i gromadziło zbiory przez ponad 60 lat. Po kasacie zakonu jezuitów w 1785 r. zbiór ten, liczący kilka tysięcy przedm iotów, przestał istnieć jak o całość. Przyrządy m atem atyczne i astonom iczne przeka­ zano praskiem u Obserwatorium A stronom icznem u; zbiory fizyczne — uniwer­ sytetowi; kolekcje przyrodnicze otrzym ało Królewskie Uczone Towarzystwo N au k (K ralovska ućena spolecnost nauk) — założone w 1774 r.; eksponaty z dziedziny m echaniki przekazano natom iast szkole inżynieryjnej. Część okazów muzealnych dostała się do zbiorów prywatnych gromadzonych przez szlachtę, a część sprzedano na licytacji. N iektóre z eksponatów po licznych wędrówkach znalazły ostatecznie swe miejsce w N arodow ym M uzeum Technicznym w Pradze, a inne — zwłaszcza astronom iczne — należą do naj­ cenniejszych zabytków wielu muzeów europejskich. Większość jednak została bezpowrotnie utracona, między innymi wspaniałe okazy matematycznej po­ mysłowości i twórczych umiejętności konstruktorskich, które już pod koniec XVI w. były ozdobą zbiorów dzieł sztuki cesarza Rudolfa II na Zam ku Praskim.

G rom adzenie i wykorzystywanie eksponatów muzealnych do ukazywania związków między osiągnięciami nauki a p raktyką produkcyjną w drugiej połowie XV III w. znalazło uznanie i zyskało poparcie w kręgach rządo­ wych m onarchii habsburskiej. Lekarstwem na wciąż pogarszający się bilans płatniczy państw a m iało być skuteczne działanie na rzecz rozwoju produkcji rękodzielniczej i rzemieślniczej oraz handlu wewnętrznego i zagranicznego. Środkiem , prowadzącym do tego celu, m iało być podniesienie poziom u wykształcenia o charakterze praktycznym . W związku z tym już na początku 50-tych lat XV III w. wprow adzono więcej m atem atyki do program u nau­ czania na uniwersytecie. W 1763 r. w Pradze utw orzono now ą katedrę uniwersytecką z zakresu nauk górniczych, a w 1788 r. rozpoczęła pracę kolejna nowa katedra — gospodarki rolnej. N a początku lat siedemdziesią­ tych wyrażono zgodę na wzbogacenie m etod nauczania w szkole inżynier­ skiej. Inicjatywy w zakresie w prowadzania do szkół nowych form nauczania wpływały również na powstawanie nowych kolekcji, które w pełni odpo­ wiadały potrzebom ówczesnej polityki gospodarczej państw a. Konkretnym przykładem tego była wystawa produktów rolnych i wyrobów wytwarzanych w m anufakturach, zorganizow ana w 1754 r. na zam ku Veltrusy, pierwsza tego rodzaju na kontynencie. W ystawa ta była przeglądem możliwości wykorzystania rodzim ych surowców. Podczas gdy Anglia w 1761 r. przejęła ten sposób popularyzow ania osiągnięć produkcyjnych, organizując swą pierwszą wystawę maszyn, ani w Czechach, ani w Słowacji przez kilkadziesiąt lat pomysł ten nie został wykorzystany. D opiero począwszy od lat siedemdzie­ siątych XVIII w. idea wystawiennictwa znalazła wyraz w koncepcji placówek prawdziwego muzealnego już charakteru. W tym czasie wśród oświeconej szlachty i w gronie czeskich przyrodników — takich jak Frantiśek Josef Kinsky, Ignacy Born i inni — zrodziła się myśl założenia t.zw. Czeskiego

Ź ró d ła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 1

M uzeum (Ćeske muzeum). Jego zbiory miały pokazać bogactw a naturalne ziem czeskich, zachęcać do prowadzenia badań przyrodniczych oraz do rozwijania działalności produkcyjnej. Idea ta wówczas nie została jeszcze zrealizowana, lecz jak bardzo była aktualna świadczy fakt, że również Królewskie Towarzystwo N auk w Pradze, założone w 1774 r., umieściło w program ie swej działalności projekt zgrom adzenia zbioru surowców na­ turalnych oraz eksponatów obrazujących odkrycia w dziedzinie nauk ścisłych i wynalazki techniczne, co m iało się przyczynić do pobudzenia i przyspie­ szenia procesów gospodarczych. W krótce po tym do tej idei przyłączył się praski uniwersytet, gdzie od 1775 r. udostępniono zbiory m inerałów, początkowo pod nazwą M useum N atu rae Pragense, a od 1776 r. jako K .k. öffentliches N aturaliencabinet.

Najważniejszym przedsięwzięciem było jednak organizowanie od początku lat 70-tych XVIII w. t.zw. sali maszyn (Maschinensaal) w praskiej szkole inżynieryjnej. Uczelnia ta, utw orzona w 1717 r. — początkow o celem przy­ gotowywania młodych szlachciców do zawodów w ojskow ych—-o d 1775 r. stała się nie tylko ośrodkiem nauczania przyszłych techników, lecz także miejscem kursów niedzielnych, które były pierwszą szkołą dla czeskich rzemieślników. Zbiory — zgrom adzone w szkole — zostały udostępnione pub­ liczności; były one niezwykle bogate. D o końca XV III w. objęły 1880 przyrządów, maszyn i ich modeli oraz różnych urządzeń produkcyjnch, znaczną ilość okazów przyrodniczych, ponad 1000 m ap i wykresów oraz obszerny księgozbiór podręczny. Ta właśnie sala maszyn, k tóra w 1806 r. stała się częścią Instytutu Politechnicznego w Pradze, była w. zasadzie pierwszym czeskim muzeum techniki. Jej zbiory były systematycznie wzbo­ gacane. Już wówczas liczbą zgrom adzonych okazów przewyższała paryską uczelnię i muzeum, t.zw. Conservatoire des Arts et M etiers, powstałe w latach 1783— 1792, a w 1794 r. podniesione do rangi ogólnonarodow ego instytutu oświatowego.

Poczynając od siedemdziesiątych lat XV III w. zaczęto grom adzić oprócz zbiorów maszyn również zestawy eksponatów dokum entujących rozwój pro­ dukcji rolnej. Działo się to zwłaszcza z inicjatywy i w oparciu o dary Patriotycznego Towarzystwa Gospodarczego (Vlasteneckä hospodärskä spo- lećnost) — założonego w Pradze w 1769 r. D ane te od 1788 r. grom adzono na praskim uniwersytecie. Kiedy w 1812 r. katedra rolnictw a została prze­ niesiona z uniwersytetu do praskiego Instytutu Politechnicznego, przeniesiono wraz z nią zgrom adzone zbiory. Od roku 1819 uzupełniano je systematycznie urządzeniami stosowanymi przy orce, siewie i bronow aniu, do których od lat trzydziestych zaczęły przybywać także modele nowoczesnych kulty- watorów i narzędzi z zachodu Europy. W ten sposób obok t.zw. sali maszyn powstawała stopniowo bogata kolekcja — złożona z kilkuset eksponatów , dokum entujących postęp w rolnictwie, uzupełniona zestawem surowców i m a­ teriałów wykorzystywanych w rodzimej produkcji.

kow aną działalność — konieczne było jednak spełnienie jeszcze dalszych wa­ runków , dotyczących przede wszystkim sfery ekonomicznej. Jednym z impulsów na tej drodze stała się wystawa gospodarcza zorganizow ana w 1791 r. w Pradze z okazji koronacji nowego m onarchy — Leopolda II. Jej organi­ zatorzy przyjęli mianowicie taki sposób rozmieszczenia eksponatów, by pod­ kreślić znaczenie krajowych surowców dla rozwoju produkcji rolnej i m anu­ fakturowej, tworząc tym samym bodźce d o pow stania konkurencji ź za­ granicą. Tendencja ta znalazła następnie wyraz w koncepcjach wszystkich gabinetów i muzeów, powstających na ziemiach czeskich od przełomu XV III i XIX w. Pod jej bezpośrednim wpływem zorganizow ano już w 1799 r. M uzeum Technologiczne (Technologicke muzeum) — założone i działające początkowo w Pradze. Jednakże wkrótce potem jego założyciel — przemysłowiec J. F. Schónfeld — przeniósł muzeum do W iednia, gdzie kilka razy w tygodniu było otwarte dla rzemieślników i artystów. D o roku 1821 zgrom adzono w nim około 50.000 eksponatów — zabytkowych i współ­ czesnych — obrazujących różne techniki produkcyjne z dziedziny poligrafii, papiernictwa, produkcji włókienniczej, rzemiosł metalowych i in.; zastosowano przy tym poglądow ą metod# porów nań produkcji krajowej z zagraniczną. W pierwszych latach XIX w. — korzystając z poparcia burgrabiego królestwa czeskiego, Josefa Frantiska K olovrata — przystąpiono do urzędowego grom a­ dzenia eksponatów dla t.zw. G abinetu Przemysłowego. G abinet ten mial spełniać nie tylko w ażną funkcję dokum entacyjną dzięki bogatym zbiorom okazów surowców, urządzeń technicznych i produktów finalnych z szeregu gałęzi produkcji, lecz także miał być swego rodzaju ośrodkiem do spraw patentów i wynalazków, którem u przedsiębiorstwa produkcyjne miałyby obo­ wiązek przesyłać okazy swej pracy. Fachow ą konsultacją miał służyć Instytut Politechniczny w Pradze. Tak więc wspom niany gabinet pełniłby równocześnie funkcję muzeum rodzimych wynalazków. Zgrom adzone w nim zbiory miały być fachowo sklasyfikowane i zinwentaryzowane. Niestety, ten śmiały zamysł nie doczekał się pełnej realizacji przede wszystkim z powodu ogłoszonej w 1811 r. niewypłacalności państwa. Tym niemniej jego podstawowa idea została urzeczywistniona przez utworzenie wielu placówek muzealnych w la­ tach 1814— 1818. W 1814 r. przy gimnazjum w Opawie utworzono ograni­ czony terytorialnie do Śląska gabinet przemysłowy o podobnej koncepcji, jak ą mial mieć gabinet praski. Lecz i tu nie udało się na dłuższą metę utrzym ać przyjętego program u grom adzenia zbiorów. Pomyślniejsze było pod tym względem utworzenie M orawskiego M uzeum (M oravske muzeum) w Brnie i t.zw. Patriotycznego M uzeum (obecnie N arodni muzeum) w Pradze w tym samym 1818 r. Podczas gdy muzeum brneńskie, powołane z ini­ cjatywy Towarzystwa M orawsko-Śląskiego (M oravskoslezska spolećnost), po­ czątkowo nastawione było na popieranie rozwoju rolnictwa, badań przyrod­ niczych i krajoznawstwa, to muzeum praskie chciało przede wszystkim wspierać rozwój działalności naukowej w dziedzinie nauk przyrodniczych i społecznych oraz zachęcać do rozwoju produkcji przemysłowej. Dlatego

Ź ró d ła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 9

już w 1820 r. na posiedzeniu Czeskiego Sejmu K rajow ego rozw ażano m oż­ liwość połączenia muzeum z Instytutem Politechnicznym w Pradze, dysponu­ jącym bogatymi zbioram i z dziedziny techniki, a w 1821 r. zastanaw iano się także nad możliwością połączenia go ze wspomnianym M uzeum Tech­ nologicznym Schónfelda. Obie propozycje nie zostały zrealizowane z przy­ czyn finansowych, niemniej stanow ią one wymowne świadectwo zrozum ienia potrzeby aktywnego wykorzystania zbiorów m uzealnych dla do b ra gospo­ darki.

Idea ta dała ponownie znać o sobie w serii wystaw przemysłowych zorganizowanych w latach 1828— 1836 w Pradze i w latach 1833— 1836 w Brnie, a więc w początkowym okresie rewolucji przemysłowej na tere- nąch czeskich. W zm iankow ane wystawy stały się nie tylko świadectwem przejścia od produkcji m anufakturow ej do przemysłowej produkcji maszy­ nowej, lecz także zasygnalizowały ogólną zmianę atmosfery. Sam o zachęcanie do rozwoju rodzimej produkcji już nie wystarczało. Chodziło o to, by sto­ sując m etodę poglądow ą — poprzez pokazy najbardziej udanych wyrobów zagranicznych — stworzyć warunki i możliwości pow stania specyficznych gałęzi rodzim ego przemysłu, który mógłby sprostać konkurencji międzynarodowej. Przejawem tej tendencji był wzorowy gabinet zagranicznych wyrobów, m a­ szyn, modeli i dokum entacji technicznej, utw orzony w 1833 r. przy praskim stowarzyszeniu przemysłowym Jednota, którego celem było zachęcanie — przy szybkim rozwoju industrializacji — do dalszego rozwijania przemysłu w Cze­ chach. Ograniczone możliwości finansowe Jednoty nie pozwoliły jednak na utrzym anie właściwego tem pa uzupełnienia zbiorów nowymi aktualnym i okazam i technicznymi. W związku z tym koło 1850 r. zbiory — p o trak to ­ wane jak o pom oce naukow e — podzielono między szkoły przemysłowe, organizowane stopniow o przez Jednotę na terenie ziem czeskich, a resztę przekazano Instytutow i Politechnicznemu w Pradze. W sto lat później bogaty księgozbiór fachowy został w 1950 r. (po rozwiązaniu Jednoty) przekazany N arodow em u M uzeum Technicznemu (N arodni technicke muzeum) w Pradze.

Potrzeba znalezienia specyficznych form działalności produkcyjnej na terenie ziem czeskich i słowackich — pom ocą w realizacji tego przedsięwzięcia miały być powszechnie dostępne zbiory muzealne o charakterze przemysłowym — stała się znów aktualna od sześćdziesiątych lat XIX w., kiedy dążność do samowystarczalności gospodarczej, a tym samym i samodzielności poli­ tycznej, zajęła istotne miejsce w program ie działania czeskiej burżuazji. Niewątpliwym wzorem stała się tu działalność pierwszego muzeum przemy­ słowego w Londynie (obecnie Science M useum ) założonego w 1857 r. Zgrom adzono w nim bowiem najlepsze okazy techniki wszystkich czasów; muzeum inform owało o możliwościach produkcyjnych i popierało wynalazczość. Pół m iliona zwiedzających w ciągu roku oraz przemyślany program utwo­ rzonej przy tym muzeum szkoły przemysłowej, który stał się wzorem dla 86 analogicznych szkół w całej Anglii, wszystko to wydawało się być

dla stosunków panujących w Czechach najlepszym wzorem. Pierwszy projekt utworzenia analogicznego muzeum w Pradze z 1860 r. nie doczekał się jednak urzeczywistnienia i dopiero światowa wystawa przemysłowa w Lon­ dynie w 1862 r. zdecydowała ostatecznie o przystąpieniu do realizacji tego przedsięwzięcia. Założyciel muzeum, czeski przemysłowiec Yojta N aprstek, przyjął jak najbardziej aktualną naówczas koncepcję. Jego M uzeum Czeskiej Pracy Technicznej (Muzeum ćeske technicke prace) — przem ianowane póź­ niej na Czeskie M uzeum Przemysłowe (Ćeske prumyslove m uzeum) — m iało przede wszystkim za zadanie — korzystając z najlepszych zagranicznych wzo­ rów — zachęcać do rozwoju rodzimej wynalazczości i produkcji rzemieśl­ niczej, aby nie została ona unicestwiona przez seryjną produkcję fabryczną. Muzeum to powstało dopiero pod koniec pierwszego etapu rewolucji prze­ mysłowej, kiedy liberalizm gospodarczy już się zakończył wraz z nadejściem światowego kryzysu lat 1873— 1879. W związku z tym wspom niany program działalności muzeum wkrótce się zdeaktualizował i w latach osiemdziesiątych muzeum przystąpiło do zbierania wytworów działalności artystyczno-przemy­ słowej, najpierw krajowych, a później także zagranicznych. N atom iast zbiory o charakterze przemysłowym i technicznym, w liczbie kilku tysięcy ekspo­ natów, przejęło na początku drugiej wojny światowej N arodow e M uzeum Techniczne w Pradze, w którym do dziś stanow ią one specjalny dział, dokum entujący przebieg industrializacji na ziemiach czeskich.

Znacznie realniejszą nadzieję na sukces m iała próba utworzenia w 1863 r. ze zbiorów praskiego Instytutu Politechnicznego samodzielnego muzeum tech­ niki, codziennie dostępnego dla zwiedzających. I tu również silny wpływ wywarł przykład muzeum w Londynie. M uzeum praskie m iało być pla­ cówką narodow ą, finansowaną ze źródeł czeskiego sejmu krajowego. N ie­ stety, również i ten, całkiem realny, projekt nie uzyskał, ze względów finan­ sowych, akceptacji sejmu. Osiągnięto jedynie połowiczny sukces — zbiory Instytutu Politechnicznego raz w tygodniu udostępniono publiczności, aby w ten sposób mogły służyć one potrzebom techników i przemysłowców. Po dokonaniu podziału Instytutu Politechnicznego na czeski i niemiecki w 1869 r. podzielono także i zbiory, a tym samym zam iar utworzenia muzeum został definitywnie pogrzebany. Również w innych rejonach Czech idea utworzenia muzeum tego typu nie została zrealizowana. M uzeum M orawskie swymi bogatymi zbioram i dokum entow ało stan badań nad bogact­ wami naturalnym i na obszarze M oraw i Śląska. W Słowacji analogiczną funkcję dokum entacyjną spełniało założone w 1851 r. M uzeum Przyrodnicze (Prirodovedne muzeum) w Bratysławie, będące jednak już od 1886 r. częścią historycznie ukierunkowanego M uzeum M iejskiego (Mestske muzeum). W Sło­ wacji rozwój m uzealnictwa na szerszą skalę, głównie jednak gromadzącego zbiory z zakresu kultury i historii, nastąpił dopiero po t.zw. zrównaniu austrowęgierskim w 1867 r.

Tym niemniej myśl, aby za pom ocą zbiorów muzealnych upowszechniać postęp techniczny, a także aby wykorzystywać je w propagow aniu idei

Ź ródła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 11

narodowej samodzielności, nigdy nie utraciła swego znaczenia. W prost prze­ ciwnie — znajdow ała silny odzew wszędzie tam , gdzie czeskie przesiębiorstwa przemysłowe i rolnicze musiały tw ardo bronić swego istnienia w konkurencji z gospodarką niemiecką, zwłaszcza w północnych regionach kraju. Fale ruchu wystawienniczego na terenie ziem czeskich, gdzie w latach 1862— 1891 zor­ ganizowano ponad 50 wystaw przemysłowych i ponad 20 wystaw tech­ nicznych oraz liczne ekspozycje rzemieślnicze, stała się zwłaszcza na czeskiej prowincji bodźcem zachęcającym do zakładania muzeów jako trwałej formy przechowywania eksponatów wystawowych. Niemalże większość muzeów — powstałych na terenie Czech w latach 1860— 1890 — m iała charakter wyłącznie przemysłowy, poza tym zakładano m uzea gromadzące oprócz zbiorów k ra ­ joznawczych także zbiory dokum entujące specyficzne dziedziny krajowej lub miejscowej produkcji przemysłowej i rolnej. Ziemie czeskie w tym pionier­ skim okresie rozwoju muzealnictwa nie były, oczywiście, wyjątkiem. W więk­ szości krajów Europy w tym czasie zakładano muzea przemysłowe lub artystyczno-przemysłowe. Wystarczy przypomnieć typy muzeów „fiir Gewerbe und Industrie” powstałe np. w 1863 r. w W iedniu, w 1867 r. w Berlinie, w 1872 r. w M oskwie, w 1874 r. w Norym berdze, w 1875 r. w W arsza­ wie, w 1877 r. w H am burgu, w 1879 r. w Dreźnie, Lipsku i Frankfurcie nad O drą, w 1883 r. w Budapeszcie i G razu, a pod koniec lat 90-tych w Zurichu, W rocławiu, Lwowie i wielu innych m iastach. N a ziemiach czeskich założono tylko dwa m uzea artystyczno-przemysłowe — w 1873 r. w Brnie i w Pradze, z nastawieniem przede wszystkim artystycznym.

W Czechach znaczny wpływ na osłabienie pędu do zakładania muzeów przemysłowych wywarły pewne okoliczności ogólnego charakteru. W związku z zakończeniem okresu wolnej konkurencji, poczynając od lat osiemdziesią­ tych XIX w., nastąpiło przyspieszenie procesu koncentracji przemysłu, a rów­ nocześnie zaczęła wzrastać rola nauki w produkcji. N iektóre dyscypliny już od połowy X IX w. osiągnęły w Czechach wysoki poziom (np. nauki zwią­ zane z górnictwem, chemią i rolnictwem) i stopniow o uniezależniły się od zagranicy. M uzea przemysłowe nie potrafiły jednak — niestety — ani w zakresie poszczególnych specjalności, ani tym bardziej w sposób syntety­ zujący udokum entow ać występowania tego ważnego zjawiska. C o więcej — działając w sferze życia kulturalnego — nie mogły być pozbawione cech charakterystycznych dla pozostałych muzeów, które u schyłku XIX w. zbli­ żały się już do końca swej ówczesnej linii rozwojowej. Większość muzeów czeskich w drugiej połowie XIX w. całkowicie oddała się służbie myśli p atrio ­ tycznej, podporządkow ując jej także charakter nowych zbiorów, dotyczących zarów no historii, przyrody i sztuki, jak i przemysłu. Analogicznie przed­ stawiała się sytuacja w sąsiednich krajach europejskich. Rezultatem było przepełnianie pomieszczeń muzealnych przedm iotam i wybieranymi często w spo­ sób bezkrytyczny. Dlatego też zaczęły się odzywać głosy, iż m uzea przekształ­ ciły się w magazyny raczej zniechęcające d o nauki, a w dziedzinie artystycz­ nej dochodzące do manieryzmu. N a spadek atrakcyjności czeskiego m uzeal­

nictwa przemysłowego wpłynęła również okoliczność, że wraz z rozwojem szkolnictwa przemysłowego odpadła jedna z podstawowych funkcji, dla których je zakładano.

W Słowacji rozwój muzeów miał zupełnie inny charakter. W okresie rewolucji przemysłowej tę część obecnego państw a czechosłowackiego ówczesny rząd węgierski celowo starał się zachować jak o region rolniczy, w związku z czym aż do drugiej połowy XIX w. nie rozwijała się tu działalność przemysłowa na tak ą skalę, jak to m iało miejsce na terenie ziem czeskich. Pod wpływem rosnącej świadomości narodowej — począwszy od lat sześćdziesiątych XIX w. — również i w Słowacji wystąpiło wyraźne dążenie do zakładania muzeów, lecz były to przede wszystkim placówki dokum entujące tradycje i rozwój kultury m aterialnej ludu słowackiego oraz rodzim ą produkcję. Pierwsze muzeum słowackie założono dopiero w 1867 r. w M artinie; m iało ono charakter etnograficzny. N atom iast panująca w Słowacji mniejszość węgierska popierała zakładanie muzeów dokum entujących specyfikę kultury węgierskiej. W związku z tym — chociaż w latach 1868— 1900 w różnych m iastach sło­ wackich powstawały muzea — żadne z nich nie nastawiało się głównie na zbiory obejmujące produkcję rzemieślniczą, przemysłową czy rolną. Tylko nieliczne z muzeów w drugiej połowie X IX w. charakterem swych zbiorów dokum entowały osiągnięcia nauk przyrodniczych, zwłaszcza mineralogii. M iało to miejsce na przykład we wspomnianym już M uzeum Przyrodniczym w Bratysławie lub w podobnym muzeum założonym w 1877 r. w Trenczy- nie. Oba te m uzea, zwłaszcza trenczyńskie, zajęły się badaniam i bogactw naturalnych Słowacji i popularyzacją rezultatów tych zadań. M uzea przemysło­ wo-techniczne i artystyczno-przemysłowe na terenie Słowacji zaczęły powstawać dopiero po utworzeniu republiki czechosłowackiej w 1918 roku.

2

W zetknięciu ze zmianami, zachodzącymi w sferze produkcyjno-technicz­ nej i ekonomicznej, również w strukturze muzeów, które zajmowały się tą problem atyką, dojrzewała atm osfera sprzyjająca powstaniu muzeów nowego typu. Najpierw jednak trzeba było sprecyzować nowe pojęcie dokum entacyj­ nej wartości odkryć i wynalazków z punktu widzenia ogólnego kontekstu rozwojowego oraz ich znaczenia społecznego i kulturalnego. A więc należało również zdefiniować pojęcie zabytku kultury w odniesieniu do nauki i tech­ niki, które to dziedziny kojarzono dotąd wyłącznie ze sferą produkcji. Od początku nie ulegało wątpliwości, że nie będzie m ożna dokum entow ać wszystkich zmian, ponieważ ponownie doszłoby do ilościowego przerostu m ateriału. A zatem należało wyodrębnić z całego nurtu rozwojowego te zjawiska, które stanowiły elementy nośne. Nie wszystko było oczywiste od samego początku, wiele pojęć ustalano dopiero w trakcie gromadzenia zbiorów. Początkiem stało się założenie w 1903 r. pierwszego muzeum nauki i techniki w M onachium (Deutsches M useum). Pierwotna nazwa muzeum określała także jego koncepcję — nazwano je M uzeum mistrzowskich

Ź ró d ła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 13

dzieł nauk przyrodniczych i techniki. Przy wybieraniu eksponatów do m uzealnych zbiorów jak o pom ocnicze kryterium przyjęto ich wiek w gra­ nicach od 10 do 20 lat, co m iało stanowić wystarczający odstęp czasu dla weryfikacji znaczenia odkrycia lub wynalazku.

M onachijski przykład, wywołany szybkim rozwojem niemieckiego prze­ mysłu i techniki, stał się zachętą do naśladow ania także w innych uprzem ysło­ wionych krajach. N ajbardziej sprzyjające w arunki po tem u istniały na zie­ m iach czeskich. Pierwsze przesłanki dla utworzenia muzeum nauki i techniki zaczęły się tu krystalizować już w drugiej połowie X IX w. N ależała do nich m.in. wspom niana już pró b a utworzenia w 1863 r. ze zbiorów pras­ kiego Instytutu Politechnicznego muzeum ogólnonarodowego. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych z ówczesnych zamierzeń zrealizowano ju ż niektóre, m.in. utw orzono t.zw. M uzeum Cukrownicze (Cukrovarnicke m uzeum) przy Czeskiej Wyższej Szkole Technicznej (Ćeske vysoke uceni technicke) w Pra­ dze. M uzeum to ukazywało ścisłe związki pomiędzy czeskimi odkryciami w dziedzinie chemii spożywczej a ich wykorzystaniem w praktyce. Te i inne przedsięwzięcia przybrały na intensywności po zorganizow aniu w Pradze w la­ tach 1891— 1908 kilku ogólnokrajowych wystaw, które stanowiły dem onstrację um acniania się sił rodzim ych w dziedzinie przemysłu, nauki, techniki i kul­ tury. Największy wpływ na ideę zorganizow ania m uzeum techniki wywarły dwie ekspozycje, a mianowicie wystawa architektów i inżynierów w 1898 r. i wystawa przem ysłowo-handlowa z 1908 r.

Głównym organizatorem przyszłego muzeum techniki była Czeska Wyższa Szkoła Techniczna, gdzie w 1907 r. pow ołano kom itet przygotowawczy M uzeum Czeskiej N auki i Pracy Technicznej (M uzeum ćeske vedy a prace technicke). Dzięki aktywnej działalności kom itetu już w 1908 r. powołano muzeum do życia, a w następnym roku udostępniono publiczności pierwsze zbiory. Now e muzeum przyjęło nazwę M uzeum Techniczne Królestw a Czeskiego (Technicke muzeum kralovstvi ćeskeho) — nazwa ta m iała podkreślać suweren­ ność ziem czeskich w sferze politycznej, dotąd nieustannie ograniczaną. W tym samym czasie rozpoczęto przygotowania do utw orzenia muzeum techniki w W iedniu o podobnej koncepcji — pomyślane początkow o jako centralne muzeum dla wszystkich krajów m onarchii. Jednak m uzeum to swoje pierwsze zbiory udostępniło dopiero w 1918 r., kiedy w muzeum czeskim była już gotowa większość podstawowych ekspozycji.

Placówki niniejsze były nie tylko efektem rozwoju instytucji m uzeal­ nych. Powstały również w rezultacie wzrostu zainteresowania historycznym rozwojem nauki i techniki. Od przełomu X IX i XX w. badania w tej dziedzinie osiągnęły nowy, wyższy poziom, zaś utworzenie muzeów techniki w M onachium , Pradze i W iedniu było sygnałem pow stania nowej dyscyp­ liny nauki, k tó ra wykrystalizowała się wokół nich. Równocześnie jednak muzea musiały wypełniać także inne aktualne funkcje, co wyraźnie się przejawiło przede wszystkim w program ie M uzeum Technicznego w Pradze.

dysku-tow ano nad dwiema alternatywnym i koncepcjami. Trzeba było podjąć de­ cyzję, czy muzeum stanie się placówką historyczną, tj. będzie dokum ento­ wać główną linię rozwoju nauki i techniki od jej początków aż po czasy współczesne, czy też oprze się na koncepcji muzeów przemysłowych i w swej działalności ukierunkuje się na prezentowanie nowych odkryć i wynalazków oraz procesów technologicznych. Pierwszą koncepcję popierała Czeska Wyższa Szkoła Techniczna (ĆVUT), za drugą opowiadał się Instytut Doskonalenia Przemysłu (Ustav pro zvelebeni prumyslu). Ostateczna koncepcja była kom prom isem . W program ie działalności muzeum uwzględniono aktualne potrzeby czeskiego życia gospodarczego, lecz jego głównym zadaniem było grom adzenie dokum entów , obrazujących tendencje rozwojowe nauk ścisłych, techniki i przemysłu na ziemiach czeskich w aspekcie historycznym — od ich początków aż po współczesność.

W podobnych okolicznościach powstało M uzeum Rolnictwa (Zemedelske muzeum). Zachętą do jego utworzenia były także przede wszystkim wystawy z lat 1891 i 1908, obrazujące osiągnięcia rolnictwa i przemysłu na ziemiach czeskich. W tym samym 1907 r., w którym zaczęto finalizować sprawę założenia M uzeum Technicznego, z inicjatywy Rady Rolniczej Królestwa Czeskiego rozpoczęto przygotowania do założenia M uzeum Rolnictwa. W krótce potem udostępniono publiczności pierwsze sale ze zbiorami, tym­ czasowo w jednym z budynków przeznaczonych dla M uzeum Etnograficz­ nego (N arodopisne muzeum) w Pradze. M uzeum Rolnictwa tylko częścią swej działalności wkraczało w dziedzinę techniki, natom iast główny ciężar obowiązków w zakresie wyboru eksponatów i dokum entów, obrazujących rozwój nauki, techniki i przemysłu, spoczywał przede wszystkim na M uzeum Technicznym w Pradze. Dlatego w początkowym okresie przyjęto, że muzeum to zajmować się będzie również rozwojem urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie. W krótce jednak program y działalności obu muzeów nabrały bardziej specyficznego charakteru, choć obie te placówki nadal pozostały sobie bliskie.

Praskie M uzeum Techniczne m iało być nie tylko skarbnicą wartości wytworzonych przez umysł człowieka, lecz także instytucją, aktywnie od­ działującą na sferę badań i objaśniającą rozwój techniki. Dlatego oprócz grom adzenia przyrządów naukowych, oryginalnych maszyn i modeli urzą­ dzeń technicznych m iało ono zbierać również m apy, wykresy, dokum en­ tację pisaną i wszelką inną dotyczącą techniki. Część m ateriałów źródłowych stanowić miał księgozbiór naukowo-techniczny i archiwum, pełniące między innymi funkcję centrum metodycznego dla archiwów powstających przy zakładach przemysłowych. Dodatkowym zadaniem archiwum miała być troska o poziom przemysłowego szkolnictwa zawodowego. Muzeum posiadało wszechstronnie przem yślaną koncepcję działalności dydaktycznej. Jej efekty utrwalałoby wydawanie publikacji naukowych, fachowych i popularnonauko­ wych. M uzeum miało także pełnić funkcje reprezentacyjne; przyznawać dyplomy, nagrody i premie za wyróżniające się prace w dziedzinie nauk

Ź ró d ła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 15

przyrodniczych i techniki — zarów no za opracow ania historyczne, jak też za współczesne odkrycia i wynalazki.

Ideowa koncepcja tej placówki została przez jej założyciela przem yślana tak dokładnie, że w ciągu prawie 75 lat istnienia m uzeum nie trzeba było dokonywać w jego program ie niemal żadnych istotniejszych zmian. M uzeum nie stało się ani wyłącznie instytutem historycznym, ani wyłącznie instrum entem propagow ania współczesnej produkcji. Jego działalność dokum en­ tacyjna, naukow a i oświatowa były w m iarę możności utrzym ywane w rów no­ wadze, tak, aby drogą kom entow ania przeszłości m ożna było wyjaśnić p od ­ stawy rozwoju techniki aż do czasów współczesnych. Program ten zgadzał się w pełni z kształtującym i się poglądam i na społeczne znaczenie tech­ niki. M uzeum Techniczne nawiązywało przy tym program ow o do starszych tradycji i stało się nie tylko następcą, lecz również spadkobiercą większości zachowanych zbiorów z poprzednich czeskich muzeów nauki, techniki i prze­ mysłu. Znalazły się w nim niektóre przyrządy pochodzące z dawnych zbiorów cesarskich z XVI w., część przyrządów astronom icznych z M uzeum M atem atycznego z XVIII w. oraz szereg modeli maszyn i urządzeń tech­ nicznych z XVIII i X IX w., pochodzących z „sali m aszyn” szkoły inży­ nieryjnej i instytutu politechnicznego. Przekazano tu również wszystkie zbiory Czeskiego M uzeum Przemysłowego V. N ap rstk a oraz stopniow o przejm o­ w ano historyczne zbiory Czeskiej Wyższej Szkoły Technicznej w Pradze i zbiory M uzeum Cukrowniczego.

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej działalność dokum entacyjna w dziedzinie nauki i techniki na terytorium Czechosłowacji nabrała jeszcze większego rozm achu. O bok M uzeum Technicznego powstało także M uzeum Rolnictwa w ram ach Instytutu Studiów i Podnoszenia Poziomu Wsi (Ustav pro studium a povzneseni venkova). M iało ono, podobnie jak M uzeum Techniczne, działać na obszarze całego państw a. W krótkim czasie zaczęły powstawać przy nim wyspecjalizowane filie — w 1924 r. we Frydku, w 1927 r. w Opawie, w 1933 r. w Brnie, a wkrótce potem także w M ukaćevie — na terenie obecnej U krainy Zakarpackiej. G łów ną placów ką w Słowacji było założone w 1923 r. muzeum w Bratysławie, któ re w 1924 r. przyjęło nazwę M uzeum Rolniczego i Krajoznawczego (Zemedelske a vlastivedne muzeum). Jeśli idzie o inne dziedziny przemysłu, to rozbudow ano utw orzone w 1910 r. muzeum górniczo-hutnicze w Rożnavie, a w 1926 r. pow ołano Muzeum Górnicze (H ornicke muzeum) w Bańskiej Szczawnicy (dziś Slovenske banske muzeum). D okum entację — obrazującą rozwój techniki — zbierano także w niektórych innych muzeach, zwłaszcza działających w tradycyjnych regionach przemysłowych Słowacji, np. w Kremnicy, Bańskiej Bystrzycy i w innych m iastach; podobnie było w Czechach. W śród nich najbogatsze zbiory z tej dziedziny m iało założone w 1904 r. M uzeum Przemysłowe i Rzemieślnicze (Prumyslove a żivnostenske m uzeum) w Ostrawie, korzystające w latach powojennych z pomocy Związku Inżynierów G órnictw a i H ut­ nictwa (Svaz bańskych a hutnich inżenyru), a zatem nastaw ione głównie

na górnictwo węgla i hutnictw o żelaza. Podobne muzea powstawały — poczyna­ jąc od 1928 r. — w K ladnie i K utnej Horze. Pod wpływem rozwoju lokalnej produkcji przemysłowej okazy i dokum enty związane z nauk ą i techniką grom adzono również w czeskich muzeach krajoznawczych, np. w Libercu, Pilznie, Susicy, K aśperskych H orach, Przybram iu. N ie była to jednak na ogół działalność systematyczna. Tak więc obok wyspecjalizowanego w jednej tylko dziedzinie wytwórczości M uzeum Rolnictwa (część zgrom adzonych przez nie m ateriałów przejęło wkrótce po pierwszej wojnie światowej samodzielne Czechosłowackie Państwowe Archiwum Rolnicze) głównym ośrodkiem, dyspo­ nującym podstawowym i m ateriałam i źródłowymi w dziedzinie historii nauki i techniki, pozostało M uzeum Techniczne w Pradze. Ze względu na rozległość i różnorodność m ateriałów dokum entacyjnych dochodziło w nim do niezbęd- dnych zmian organizacyjnych. N a przykład w 1931 r. z inicjatywy wyższych uczelni i wielu instytucji kulturalnych pow ołano przy muzeum autonom iczne Archiwum Historii Przemysłu, H andlu i Prac Technicznych (Archiv pro dejiny prümyslu, obchodu a technicke prace), którego utworzenie było za­ planow ane już w pierwszym program ie muzeum.

W m uzeach deponow ano zarów no dokum enty pisane, jak i ruchom e zabytki kultury m aterialnej. W krótce jednak wyłonił się problem objęcia opieką m uzealną także niektórych zabytków nieruchomych jak o obiektów dokum entujących rozwój produkcjo. W niosek w sprawie ich inwentaryzowania został zgłoszony już w 1923 r. z inicjatywy Akademii Pracy w Pradze. Z akładano w nim, że czeskie m uzea będą w tej dziedzinie współpracowały z M uzeum Technicznym w Pradze, które m iało być głównym koordynatorem działalności, zmierzających do opracowywania centralnego katalogu zabytków terenowych. Jednak do zrealizowania tego projektu wówczas jeszcze nie doszło, a opiekę nad tego rodzaju zabytkam i kultury m aterialnej w prowadzono opiero w dwadzieścia lat później. W latach międzywojennych podjęto jeszcze wiele innych inicjatyw w dziedzinie dokum entacji i badań nad historią techniki i przemysłu w Czechosłowacji; lecz i one musiały być odłożone na później — zwłaszcza z powodu kryzysu gospodarczego w latach 1929— 1936 oraz wybuchu drugiej wojny światowej. Jednakże nawet i w tej niezbyt korzystnej atm osferze praskie M uzeum Techniczne zdołało w 1936 r. założyć dwie filie — w Pilznie i Brnie.

3

Okres, który nastąpił po 1945 r., wprowadził do czechosłowackiego muzealnictwa technicznego i do opieki nad zabytkam i techniki wiele zmian. Przede wszystkim pow ołano nową organizację muzealną, w ram ach której M uzeum Techniczne, w latach 1910— 1950 finansowane przez Stowarzyszenie M uzeum Technicznego (Spolek Technickeho muzea) przeszło od 1951 r. pod zarząd państwowy i zmieniło nazwę na N arodow e M uzeum Techniczne (N arodni technicke muzeum). Również M uzeum Rolnictwa zostało upaństw o­ wione i w 1952 r. przekazane pod opiekę Czechosłowackiej Akadem ii N auk

Ź ródła m aterialne d o historii techniki w Czechosłow acji 17

Rolniczych (Ceskoslovenska akadem ie zemedelskych ved). Dzięki temu stw orzono bazę dla m aterialnej dokum entacji nauk przyrodniczych i techniki. N ależało jednak uwzględnić także różnorodność m ateriałów dokum entacyj­

nych — związanych z działalnością przedsiębiorstw przemysłowych. W związku z tym przez wiele lat powojennych m uzealne Archiwum H istorii Przemysłu, H andlu i Prac Technicznych kierowało pod względem metodycznym i orga­ nizacyjnym powstawaniem archiwów zakładowych, których tworzenie przygo­ towało i wywalczyło. Działalność ta zapoczątkow ała nowy okres w procesie zbierania i grom adzenia dokum entacji. Ze względu na jej ogrom ne zna­ czenie — na mocy rozporządzenia rządu — całą tę akcję przekazano w 1956 r. Zarządow i Archiwów w M inisterstwie Spraw W ewnętrznych, które w latach 1972 i 1974 — poprzez odpowiednie rozporządzenie — uściśliło zakres pracy w tej dziedzinie.

Celem systematycznego grom adzenia dokum entacji, obrazującej rozwój produkcji, było nie tylko jej zachowanie dla przyszłych badaczy historii techniki. D okum entacja niniejsza m iała również istotne znaczenie dla aktu al­ nego rozwoju techniki, jak np. m ateriały o charakterze górniczym, bowiem przy poszukiwaniu złóż surowców m ineralnych zbadanie m ateriałów , dotyczą­ cych przebiegu historycznych ro b ó t górniczych i osiągniętych rezultatów eko­ nomicznych, stało się nieodłączną częścią fazy przygotowawczej poprzedzają­ cej przystąpienie do ponownej eksploatacji tych złóż. W powyższym celu pow ołano dwa specjalne archiwa służące bezpośrednio badaniom geolo­ gicznym: Centralne Archiwum Górnicze dla Słowacji (dziś: Statny ustredny bansky archiv pre Slovensko) w Bańskiej Szczawnicy, które rozpoczęło działalność w 1950 r. i Czeskie Archiwum G órnicze (Ćesky bańsky archiv), założone w 1952 r. w K utnej Horze. Oba te archiwa — początkow o wy­ specjalizowane pracownie Instytutu Badawczego R ud (U stav p ro vyzkum rud) — zostały w 1958 r. upaństw owione i włączone do sieci archiwów państwowych. Ich utworzenie i działalność jest przekonywającym potwierdze­ niem wielkiego historycznego i gospodarczego znaczenia dokum entacji prze­ mysłowej i technicznej.

Ten rodzaj działalności, zainicjowany przez N arodow e M uzeum Techniczne, od lat pięćdziesiątych naszego stulecia realizowano poza m uzeum , dzięki czemu m ogło się ono poświęcić wyłącznie pracy badawczej oraz problem om opieki nad m ateriałam i o charakterze muzealnym. Przede wszystkim m uzeal­ nem u archiwum powierzono zadanie prowadzenia badań w zakresie historii techniki, dzięki czemu stało się ono zalążkiem przewidywanego Instytutu Historii i Rozwoju Techniki (U stav pro dejiny a vyvoj techniky) przy N arodow ym M uzeum Technicznym w Pradze. Niestety, późniejsze okolicz­ ności przeszkodziły w realizacji zam iaru i in sty tu t taki powstał dopiero w kilka lat później w ram ach Czechosłowackiej Akadem ii N auk.

Działalność dokum entacyjna i badawcza N arodow ego M uzeum Technicz­ nego nie ograniczała się do samej tylko Pragi. W latach 1949— 1955 "powstało kilka filii muzeum. Jedną z nich — poświęconą przemysłowi m a­

szynowemu, m etalurgii i innym dziedzinom — założono w Brnie; inne — zaj­ m ujące się przemysłem szklarskim — w Libercu i Jabloncu (później połączo­ ne) oraz n a Sazavie n.S; wreszcie filia poświęcona górnictwu rud powstała w Przybram ie, a przemysłowi papierniczemu — w Velkych Losinach. W 1961 r. filie te przekształciły się w samodzielne m uzea, niezależnie od muzeum macierzystego, które jednak nadal udzielało im pom ocy metodycznej. Również przy M uzeum Rolnictwa w tych samych latach powstało szereg filii — a m ia­ nowicie w Ohradzie koło H lubokej, w Lednicy, N itrze i Zvolenu — ze specjalizacją w rybactwie, hodowli ryb, leśnictwie i przemyśle drzewnym oraz w niektórych dziedzinach przemysłu rolno-spożywczego. Główne swoje ekspozycje m uzeum to umieściło na zam ku K acina koło K utnej Hory. W Słowacji — po 1945 r. przystąpiono do systematycznej budowy samodziel­ nego M uzeum Technicznego (Technicke m uzeum ) w Koszycach jak o ośrodka dokum entacyjnego i naukowego, zajmującego się problem atyką rozwoju pod­ stawowych dziedzin nauki i techniki. Począwszy od 50-tych lat X X w. ożywiła się również działalność Słowackiego M uzeum Górniczego w Bańskiej Szczawnicy, a także innych muzeów działających w regionach górniczych, np. w Kremnicy i Gelnicy. W 1964 r. utw orzono w miejscowości Spiśska Bela nowe m uzeum techniki, zajmujące się głównie dokum entacją rozwoju optyki i techniki fotograficznej, upam iętniając tą drogą wynalazcę — J. M . Petzvala. W wielu innych m uzeach słowackich program zbierania doku ­ m entów i eksponatów był znacznie szerszy, jak np. w Bratysławie (rze­ miosło), Bańskiej Bystrzycy (górnictwo), Rożnovie (górnictwo i hutnictwo). Tak więc w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej powstały w Czechosłowacji nowe instytucje zajmujące się zbieraniem dokum entacji dotyczącej rozwoju techniki i produkcji przemysłowej, a ich działalność ulegała stopniowo specjalizacji. W archiwach państwowych i zakładach gro­ m adzono dokum enty pisane, wykresy i m apy powstałe w wyniku urzędowej działalności przedsiębiorstw i ich organów nadrzędnych, natom iast w m uzeach zbierano zabytki m aterialne wraz z uzupełniającą je dokum entacją tech­ niczną i ikonograficzną, zwłaszcza w odniesieniu do starszych okresów p ro­ dukcji. Przy szybkiej m odernizacji urządzeń przemysłowych coraz bardziej palący stawał się problem ochrony i wykorzystania dla potrzeb kultury obiektów nieruchomych będących zabytkam i techniki. W związku z tym w latach 1958 i 1959 w ydano dwa akty praw ne określające obowiązki muzeów i instytucji zajmujących się zabytkam i — ustawę n r 22/1958 Sb.

o zabytkach kultury oraz ustawę nr 54/1959 Sb. o muzeach i galeriach. Zgodnie z intencjami tych ustaw opracow ano nowe statuty muzeów i dokład­ niej sprecyzowano pojęcie obiektu zabytkowego. Za zabytek techniki uważa

się odtąd obiekt, który jest świadectwem historycznego rozw oju społeczeń­ stwa, jego sztuki, stanu nauki, techniki oraz innych dziedzin życia i pracy człowieka. D o zabytków zaliczono m .in. całe historyczne osiedla lub ze­ społy architektoniczne, a także wszelkie dokum enty związane z wybitnymi postaciam i historycznymi.

Ź ródła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 19

Początkowo znacznie zróżnicowane program y działalności muzeów techniki z biegiem czasu — w trakcie prowadzonej inwentaryzacji i ochrony zabytków techniki — ulegały zbliżeniu, przy czym w wielu przypadkach same m uzea prze­ jmowały inicjatywę w sprawie ich wykorzystania. Celem zwiększenia opieki nad zabytkam i powołano nowy państwowy zarząd z a b y tk ó w ,,a w 1958 r. utw orzono dwa ośrodki metodyczne — Państwowy Instytut Opieki nad Z abyt­ kam i i Ochrony Przyrody (Státní ústav pam átkové péce a ochrany prírody) w Pradze i instytut w Bratysławie o analogicznej nazwie (Śtatny ústav pamiatkovej starostlivosti a ochrany prirody). Spraw ują one fachowy i me­ todyczny nadzór nad działalnością wojewódzkich ośrodków opieki nad za­ bytkam i i ochrony przyrody oraz nad siecią konserw atorów . Organami doradczymi w dziedzinie ochrony zabytków techniki stały się m uzea tech­ niczne w Pradze, Brnie i Koszycach, a w szczególnych przypadkach także branżowe muzea techniki, np. w Bańskiej Szczawnicy i w innych m iastach.

W latach 1960— 1980 m uzealnictwo techniczne w CSRS uległo gruntow ­ nym przeobrażeniom . Z biegiem czasu rozbudow ano strukturę muzeów spec­ jalizu jący ch się w określonych gałęziach produkcji. Liczebną przewagę wśród nich m ają muzea górnicze w regionach tradycyjnie związanych z ko­ palnictwem. Stopniowo zorganizow ano 15 muzeów górniczych (Praga, Jilové, K u tn á H ora, Przybram , K ladno, Sokolov, Jáchym ov, M ost-Litvinov, K rupka, H orní Blatná, Koszyce, Bańska Szczawnica, Gelnica i dwa nie istniejące już muzea w Ostrawie i Duchcovie) — kierowanych przez organa rad naro­ dowych oraz 2 zakładowe muzea górnicze (H orní Slavkov i Rtyné). W wielu m uzeach krajoznawczych powstały historyczne ekspozycje górnicze. Zaczęto p onadto tworzyć muzea i ekspozycje środków transportu i kom unikacji, których zorganizow ano 12 (Praga, Gbely, Brno, Koprivnice, M iada Boleslav, K aćina, Décín, N ym burk, Studénka, Czeskie Budziejowice, Nové M ésto nad M etują, Bratysława i in.). Istnieje co praw da tylko jedno specjali­ styczne muzeum — poświęcone produkcji porcelany (Karlovy Vary — Brezová), lecz ekspozycje i m ateriały dokum entacyjne z tej dziedziny znajdują się w muzeach o charakterze artystyczno-przemysłowym. H utnictw o dokum entuje 5 muzeów (Rokycany, K om árov, Trzyniec, Vítkovice, Blansko). Tylko w 2 specjalnych muzeach (Dvúr K rálové i Prostéjov) prezentow ane są urządzenia techniczne stosowane w przemyśle włókienniczym, jednakże znaczną ilość zbiorów z tej dziedziny zgromadziły muzea etnograficzne i krajoznawcze, zarów no w Czechach, jak i w Słowacji. Inne dziedziny, takie jak poligrafia (Vétrní, Velké Losiny), urządzenia do pom iarów czasu (Praga, Śternberk), telekomunikacja (Praga), energetyka (Praga) itp. nie zajm ują jeszcze w sieci czechosłowackich muzeów takiego miejsca, jakie by im się należało ze względu na ich znaczenie — zarów no historyczne, jak i współczesne. Po­ dobna sytuacja istnieje w dziedzinie chemii (Osti nad Labą) i w przemyśle maszynowym, który m a tylko 2 własne placówki muzealne (Praga, Pilzno) oraz w przemyśle lekkim (Novy Jićin — produkcja kapeluszy, G ottw aldov — produkcja obuwia). M aszyny rolnicze i urządzenia techniczne dla rolnictwa

są grom adzone przede wszystkim w M uzeum Rolnictwa w Pradze i w jego filiach (Kaćina, O hrada, Lednice) oraz w samodzielnych m uzeach słowac- ckich w N itrze i Zvolenu, a p onadto w wielu czeskich i słowackich m uzeach regionalnych i etnograficznych (zwłaszcza Praga, Domażlice, Pilzno, Żylina, M artin, Koszyce, Bratysława i inne). Inżynierię budow laną i archi­ tekturę dokum entuje tylko jedna placówka — N arodow e M uzeum Techniczne w Pradze, które dysponuje m.in. bogatym archiwum m ateriałów obrazują­ cych rozwój tej dziedziny, zwłaszcza na terenie Czech.

Tak więc m uzea techniki w Czechosłowacji na razie nie obejmują jeszcze swą działalnością dokum entacyjną wszystkich dziedzin techniki i wszyst­ kich gałęzi produkcji, istnieje jednak realna możliwość ich stopniowego dalszego rozwoju. W ciągu ostatnich dziesięcioleci z inicjatywy przedsię­ biorstw przemysłowych utw orzono bowiem wiele muzeów zakładowych z bo­ gatą dokum entacją — współczesną i historyczną — z danej dziedziny. Najwięk­ szą aktywność wykazują tu zakłady górnicze i hutnicze: w wielu z nich powstały t.zw. sale tradycji produkcyjnych, które stanow ią początkową formę działalności muzealnej.

P atro n at i opiekę metodyczną nad muzealnictwem technicznym w Czeskiej Republice Socjalistycznej sprawuje N arodow e M uzeum Techniczne w Pradze, które zgodnie ze swym statutem jest placówką naukow ą nie tylko w aspekcie historii techniki, lecz także muzeologii technicznej. W Słowackiej Republice Socjalistycznej funkcję tę pełni M uzeum Techniczne w Koszycach. Jednakże pozycja N arodow ego M uzeum Technicznego w Pradze jest w zasadzie nad­ rzędna — kontynuuje ono niejako swą daw ną funkcję placówki o zasięgu ogólnokrajowym. W ciągu ostatnich dwudziestu lat N arodow e M uzeum Techniczne w Pradze rozwinęło bogatą działalność naukowo-badawczą, ogólnoorganizacyjną i dokum entacyjną, dążąc do zgrom adzenia źródłowych m ateriałów z zakresu historii techniki z całego terytorium państw a czechosło­ wackiego i do zapewnienia ochrony zabytkowych obiektów techniki in situ. Zachowanie historycznych technicznych obiektów i urządzeń produk­ cyjnych stało się obecnie sprawą niezwykle pilną. D o zwiększenia opieki nad nimi przyczyniło się nie tylko powszechne na całym świecie zaintere­ sowanie pozostałościami t.zw. dziedzictwa przemysłowego, pobudzone także przez nowo powstałą dziedzinę nauki — archeologię przemysłową, lecz przez pomyślne rezultaty prac rekonstrukcyjnych — przeprowadzanych w wielu krajach europejskich, zwłaszcza w Polsce, Szwecji, Niemieckiej Republice D em okratycznej, Republice Federalnej Niemiec, Francji i Anglii. N arodow e M uzeum Techniczne w Pradze ściśle współpracuje z centralnymi i terenowymi organam i sprawującymi opiekę nad zabytkam i, udzielając im fachowych konsultacji. Zorganizowało ponadto kilka ogólnokrajowych konferencji i dwa m iędzynarodowe sympozja (Praga 1966 i 1980), na których omawiane były problem y inwentaryzacji, ochrony i wykorzystywania zabytków techniki. Dla objaśnienia celów opieki nad tego rodzaju dokum entacją m aterialną N aro ­ dowe M uzeum Techniczne przygotowało też dwie instruktażow e wystawy

Ź ró d ła m aterialne do historii techniki w C zechosłow acji 21

(1959 i 1966), które eksponow ano w wielu m iastach Czechosłowacji i kil­ kakrotnie za granicą.

Zabytki techniki — zachow ane in situ — stanow ią na terytorium Czecho­ słowacji nieodłączną część historycznej dokum entacji technicznej. W porów ­ naniu z liczbą kilkuset tysięcy trójwymiarowych eksponatów m uzealnych i z wielu milionami dokum entów dwuwymiarowych liczba około 1100 za­ bytków nieruchom ych nie jest zbyt im ponująca. Stanow ią one tylko około 3% wszystkich nieruchom ych zabytków kultury, których w CSRS zareje­ strowano ogółem 33 000. Historyczne obiekty techniczne i produkcyjne w 30% nadal jeszcze służą swym pierwotnym celom — produkcyjnym lub innym. W raz z innymi zabytkam i kultury znajdują się w państwowym spisie za­ bytków, który jest nieustannie korygowany i uzupełniany. Z różnych p o­ wodów, przede wszystkim asenizacyjnych i kom unikacyjnych, wielu z nich jednak nie m ożna uchronić przed zlikwidowaniem. Celem zmniejszenia nie­ bezpieczeństwa ubytku tych m aterialnych źródeł, świadczących o rozwoju przemysłu i techniki, rząd Czeskiej Republiki Socjalistycznej uchwalił w 1973 r. Koncepcję dalszego rozwoju opieki nad zabytkam i (Koncepce dalśiho rozvoje pam atkove peće), na podstawie której w latach 1973— 1974 opracow ano system program ow ania przedsięwzięć zapobiegawczych. W 1975 r. Państwowy Instytut Opieki nad Zabytkam i i Ochrony Przyrody opracował projekt dokum entu: Koncepcja opieki nad nieruchomościam i stanowiącymi zabytki techniki (Koncepce peće o nemovite technicke pam atky). W planie pięcio­ letnim, obejmującym lata 1976— 1980, przewidziano rewaloryzację 115 obiek­ tów stanowiących zabytki techniki na terenie ziem czeskich i kilkudziesięciu analogicznych obiektów w Słowacji. Ostatecznie jednak z obiektywnych przyczyn zrealizowano tylko około 30% zaplanowanych prac, w związku z czym część z nich trzeba było przesunąć na następną pięciolatkę (1981— 1985). W tym samym czasie nastąpi reorganizacja dotychczasowej struktury opieki nad zabytkam i, zatw ierdzona przez rząd Czeskiej Republiki Socjalistycznej w 1978 r.

Choć nie udało się w pełni wykonać całego zaplanow anego program u konserwacji zabytków techniki in situ, m ożna jednak wskazać wiele po­ zytywnych osiągnięć w tej dziedzinie — rezultatów prac w ciągu ostatnich

10 lat. N a terenie ziem czeskich trzeba do nich zaliczyć uratow anie kilku zabytkowych m ostów, pochodzących z okresu od XIV do X IX w., oraz kilku obiektów wodnych z XVI w. (chodzi zwłaszcza o stawy rybne, kanały do spławiania drzewa oraz ścieki wodne wykorzystywane do urządzeń górniczych i hutniczych z XVI—XV III w. w rejonie G ór Kruszcowych, Slavkowskiego Lesa, Szumawy i regionu Brdskiego w pobliżu Przybram y). Zabezpieczono również wielki piec hutniczy z połowy XV III w., hamernię narzędziową, kuźnie (w tym jedną, produkującą narzędzia), kilka w iatraków , młynów wodnych i tartaków wodnych z XVIII i X IX w., znajdujących się na Wyżynie Czeskomorawskiej i w kilku miejscach południowych M oraw. Między innymi poddano rewaloryzacji wiele zabytków kom unikacyjnych,

pochodzących z okresu od początku X IX w. do początku XX w., w tym również obiektów kolejowych, oraz odrestaurow ano liczne inne zabytki tech­ niki i działalności produkcyjnej człowieka. Także na terenie Słowacji należy odnotow ać pomyślne rezultaty rewaloryzacji. W państwowym spisie zabytków znalazły się 394 zabytki techniki, a w śród' nich 164 obiekty górnicze i hutnicze. Zasługą M uzeum Technicznego w Koszycach i Słowackiego M uzeum Górniczego w Bańskiej Szczawnicy jest przeprowadzenie konserwacji kilku zabytkowych kopalń, sztolni i obiektów wodnych z XVI—X IX w. oraz kopalnianych urządzeń technicznych, m.in. w Śtiavnickych vrchach, kilku pieców hutniczych z początku X IX w. w Slovenskem R udohori oraz urządzeń przetwórczych (kuźnie, huty metali niezależnych itp.). Przy­ gotowuje się rekonstrukcję wielu dalszych obiektów, np. kamieniołomu, kopalni andezytu oraz innych zabytków techniki z XV III i X IX w. w środ­ kowej i wschodniej Słowacji.

Odrestaurow ane zabytki techniki stają się z biegiem czasu przedmiotem coraz większego zainteresowania publiczności. Zakres oddziaływania wielu z nich zwiększają ponadto prowadzące do nich t.zw. „ścieżki dydaktyczne” . W Czechosłowacji istnieją już 43 takie ścieżki, a założenie następnych zaplanowano. Większość z nich jest zaopatrzona w plansze informacyjne, a niektóre w urządzenia odtwarzające nagrany kom entarz.

Szczególną form ą opieki nad zabytkami techniki jest organizowanie muzeów techniki „pod gołym niebem ” oraz uzupełnienie s k a n s e n ó w etnograficznych zabytkowymi obiektami związanymi z produkcją. W działalności, mającej na celu rozwój tej aktywnej formy dokum entacji, łączą w CSRS swe siły m uzea i organy państwowe, spraw ujące.opiekę nad zabytkam i. D o głównych skansenów tego rodzaju — uzupełnianych zabytkami techniki przenoszonymi z innych miejsc — należą m uzea „pod gołym niebem ” w Prerovie n.L., Trebizie, K ourim ie i Vysoćinie. Przenosi się do nich przede wszystkim kuź­ nie, młyny wodne i w iatraki oraz inne zabytki techniczne o charakterze produkcyjnym . Obecnie w CSRS buduje się dwa sensu stricto muzea tech­ niki „pod gołym niebem ” — w Przybramie i Bańskiej Szczawnicy. Są one usytuowane w regionach górniczych o wielowiekowych tradycjach wydobyw­ czych. Budowa muzeum górniczego w Bańskiej Szczawnicy realizowana jest intensywnie od 1973 r. N a jego terenie znajduje się kilka oryginalnych lub przeniesionych szybów górniczych i innych urządzeń technicznych z XIX w., ponadto udostępniono zwiedzającym jedną z historycznych sztolni. W raz ze skansenem ludowej architektury górniczej muzeum to po całkowitym ukoń­ czeniu budowy zajmować będzie powierzchnię około 20 km -. M uzeum G ó r­ nicze „pod gołym niebem ” w Przybramiu-Brezovych H orach — którego kon­ cepcję opracow ano już w latach 1955— 1960, a budowę rozpoczęto w 1973 r. — obrazuje swymi obecnie pięcioma, a w przyszłości dw unastom a obiektami o charakterze eksploatacyjnym, stan techniki górniczej X IX i XX w. Część muzeum stanowi rezerwat przyrodniczy i zabytkowy o powierzchni około 3 km 2 z pozostałościam i historycznych obiektów górniczych. W przy­

Ź ró d ła m aterialne do historii tech n iki w C zechosłow acji 23

szłości planuje się również zbudowanie tu skansenu obiektów i urządzeń produkcyjnych (kuźnia, ham ernia itd.). Idea m uzeów górniczych „pod gołym niebem ” cieszy się dużym zainteresowaniem , zwłaszcza na terenie Czech, gdzie ją popierają przede wszystkim przedsiębiorstwa górnicze z wielolet­ nimi tradycjam i. W ostatnim czasie przygotowuje się projekty m uzeów gór­ niczych w starych regionach węglowych w K ladnie, Ostrawie i Rtyni. G rom adzenie m ateriałów źródłowych — poświęconych rozwojowi techniki na terenie Czechosłowacji, prow adzone rprzez m uzea i inne instytucje zaj­ m ujące się ochroną zabytków — nie ogranicza się wyłącznie do historii i dawnych, nie stosowanych już procesów produkcyjnych. Obecnie stał się szczególnie aktualny problem przechowywania dokum entów , świadczących o dzisiejszym stanie rozwoju nauki i techniki. W yrazem tego jest uchwała rządu Czechosłowacji nr 234/1980 i 200/1981 Sb. o obowiązku za­ bezpieczenia kompleksowej dokum entacji z okresu budowy socjalizmu, tj. od 1945 r. D o okresu — objętego obowiązkiem zbierania m ateriałów źró d ­ łow ych — zaliczono również lata walki narodowo-wyzwoleńczej (1939— 1945), w których kształtowały się podstawy przem ian społecznych, umożliwiających przebudowę struktury gospodarki narodow ej. W ym ieniona uchwała rządu nawiązuje do postanow ień wspom nianych już ustaw nr 22/1958 Sb. o za­ bytkach kultury i n r 54/1959 Sb. o m uzeach i galeriach oraz do innych ustaw, np. nr 53/1959 Sb. o jednolitym systemie bibliotek i nr 97/1974 Sb. o archiwach w przedsiębiorstwach, a także do postanow ień innych aktów praw nych odnoszących się do tej dziedziny, a wydanych w latach 1964— 1967. Now ością w uchwale rządu z 1980 r., k tó ra po uzupełnieniu będzie m iała zasięg ogólnokrajowy, jest fakt, że zwiększa Ona obowiązki podstawowych instytucji — takich jak m uzea, archiwa i biblioteki — w zakresie zbierania dokum entacji, a równocześnie rozszerza ten obowiązek na dalsze instytucje produkcyjnego i nieprodukcyjnego charakteru. Celem jest niedopuszczenie do nieprzemyślanej likwidacji istniejących dokum entów , a tym samym stw o­ rzenie — dzięki uporządkow anem u systemowi dokum entacji — w m iarę kom ­ pletnego obrazu rozwoju i stanu społeczeństwa w odniesieniu d o jego sił wytwórczych oraz przeobrażeń politycznych, społecznych i kulturalnych.

Powyższa dokum entacja, zgodnie z cytow aną uchwalą rządu z 1980 r., obejmuje m ateriały o charakterze archiwalnym, bibliotecznym i m uzealnym . Z a źródła archiwalne uważa się różnego rodzaju pism a, druki, m apy, plany, fotografie itp. Biblioteczny charakter m ają publikacje włączane do księgozbiorów. Szczególnie dokładnie określono charakter dokum entów m uzeal­ nych z dziedziny nauki i techniki. A więc za eksponaty m uzealne uważa się:

1. środki produkcji czyli maszyny i narzędzia, które utraciły swą wartość użytkową, lecz zachowały znaczenie z punktu widzenia rozwoju nauki, p ro ­ dukcji lub społeczeństwa;