Owen Gingerich ( Cambridge, M ass.)
R o b e rt S. W estm an (L os A ngeles)
WOKÓŁ AUTORSTW A M ARGINALIÓW N A KOPIACH D E R E V O L U T IO N IB U S KOPERNIKA*
W Bibliotece Narodowej CLEM ENTINUM w Pradze znajduje się opatrzona licznymi marginaliami kopia drugiego wydania De revolutionibus, która od XVII wieku jest wiązana z nazwiskiem Tychona Brahe. Kopia ta została wydana jako facsimile w 1971 r. pt. Nicolai Copernici De revolutionibus orbium coelestium libri sex (editio Basileensis) cum commenta- riis manu scriptis Tychonis Brahe.
W 1973 r. Gingerich odkrył w Bibliotece Watykańskiej pierwsze wyda nie księgi Kopernika z licznymi uwagami, dokonanymi tą samą ręką, a zawierające z tyłu fascynującą serię rysunków orbit planetarnych, które wydawały się być związane z wczesnymi rozważaniami kosmologicznymi Tychona Brahe1. Szkice te — datowane w styczniu i lutym 1578 r. — wy dawały się być przedwczesne dla dorobku Tychona Brahe w kontekście jego oświadczenia z 1588 r., iż opracował on swój system w 1583 r. Roz bieżności te można częściowo pogodzić, jako że na rysunkach watykańskich nie było zaznaczone decydujące przecięcie się sfer Marsa i Słońca (ale też w istocie nie było to możliwe do wykonania przy użytych proporcjach).
W 1974 r. Westman odkrył na Uniwersytecie w L iege2 trzecią kopię pierwszego wydania, zaopatrzoną w uwagi wykonane tym samym charakterem pisma; następnie Gingerich odnalazł jeszcze jedną kopię — drugiego wy dania — pochodzącą pierwotnie ze zbiorów Biblioteki Królewskiego To warzystwa Astronomicznego, a znajdującą się obecnie w rękach prywatnych w Londynie. Jakkolwiek marginalia na wszystkich czterech kopiach są bardzo zbliżone do siebie, to jednak pod pewnymi względami różnią
* W n a w iązan iu d o o p u b lik o w a n e g o w n u m erze 3— 4/1981 „ K w a rta ln ik a H isto rii N a u k i i T ec h n ik i” a rty k u łu E. R o se n a p t. N ie d a j T ychonow i, co nie je s t B rahego, d ru k u jem y zap o w ied zian y k o m u n ik a t O. G in g e ric h a i R . S. W e s tm an a (P rzypis R ed ak cji).
1 O w en G in g erich : The astronom y and cosm ology o f Copernicus, s. 67— 85 (w :) G . C o n to p o u lo s (red .) H ighlights in astronom y, In te rn a tio n a l A s tro n o m ica l U n io n (1974); ja k rów nież, Copernicus and Tycho, „Scientific A m e ric a n ” C C X X IX (1973), s. 86— 101.
2 Po ra z pierw szy ogłoszone n a konferencji T ow arzystw a H istorii N a u k i w N o rw alk , C o n n e cticu t, p aźd z ie rn ik 1974.
182 O. Ginger ich
się w każdym z tomów. Egzemplarz z Liège jest szczególnie ważny, po nieważ zawiera wcześniejsze, dosyć precyzyjnie skopiowane, uwagi Erasma R e in h o ld a 3, które zostały częściowo skopiowane na egzemplarzach z Pragi i W atykanu.
Zadziwiająca okoliczność, że cztery różne kopie opatrzone są kom enta rzam i wykonanymi tą sam ą ręką, jak również ciągłe wątpliwości W estm ana co do charakteru pism a — skłoniły nas do zrewidowania poglądu, że autorem ich jest Tycho Brahe. N a początku 1978 r. zdaliśmy sobie sprawę, że m arginalia nie mogły być napisane przez duńskiego astronom a własno ręcznie. Tym niemniej wydawały się istnieć liczne związki z Tychonem, włącznie z cytatam i teorii grupow ania planet Offusiusa w Progymnasmata (1603, s. 472) oraz m etody prostoferezy, k tó rą Tycho wynalazł przypuszczalnie wraz z Paulem W ittichem.
Rozpoczęliśmy szeroko zakrojone poszukiwania wśród tych postaci z drugiej połowy XVI w., które ewentualnie mogłyby być autoram i m argina liów; badania nasze sugerowały W itticha (ok. 1550— 1587), wędrownego m atem atyka z W rocławia, cieszącego się dużym szacunkiem wśród mu współczesnych, a obecnie praktycznie nieznanego, ponieważ zm arł nie zdą żywszy opublikować żadnej ze swoich prac. Wiele śladów prowadziło do W itticha; ten sam charakter pism a odnajdujemy na kopii Astronomicum Caesareum A p p ia n u sa 4, ofiarowanej W ittichowi przez Tychona w 1580 r. — pod koniec krótkiego pobytu W itticha na wyspie Hveen ; na początku wykazu długości geograficznych w kopii watykańskiej podano „Vratislaviae” (W rocław, dawniej Breslau) — natom iast nie włączono Hveen czy Kopenhagi ; co więcej — w De revolutionibus z E dynb urga5, zawierającej skopiowane uwagi z egzemplarza z Liège, słowa „a M . W itt inventus est” , zastąpione są „a m e inventus sit” . Problem został ostatecznie rozwiązany, gdy otrzyma liśmy zim ą 1978 r. poświadczoną k o p ię 6 pięciu stron odręcznych notatek W itticha z księgi obserwacji kom ety z 1580 r. Tychona. Z m iana stano wiska wobec autorstw a marginaliów na kopiach De revolutionibus wyjaśnia tajemnicę, dlaczego D uncan Liddel (1561— 1613) z Aberdeen i John Craig (ok. 1550— 1620) z Edynburga posiadali tak wiele tych marginaliów w swoich własnych kopiach De revolutionibus : obydwaj mogli spotkać się z Tychonem co najwyżej przelotnie, podczas gdy obaj utrzymywali kontakty z W ittichem.
N osim y się z zam iarem opublikow ania gruntownej rozprawy, dotyczącej czterech kopii W itticha, w którym ś z przyszłych num erów „C entaurusa” . Chcemy tam odpowiedzieć na pytanie, dlaczego pierwotne błędne
przypi-3 E g zem p larz D e revolutionibus z m a rg in aliam i n an iesio n y m i przez R e in h o ld a zn ajd u je się w C ra w fo rd C o lle c tio n , O b se rw ato riu m K ró le w sk ie w E d y n b u rg u .
4 K o p ia A p p ia n u sa należy d o zb io ró w R egenstein L ib ra ry , U niversity o f C hicago. 5 E gzem plarz Jo h n a C ra ig a De revolutionibus z 1566 r. znajd u je się w z b io ra ch U ni versity L ib ra ry , E d y n b u rg .
6 D o d a tk o w a a d n o ta c ja Jac o b a M o n a u z 23 p aźd z ie rn ik a 1600 r. p o tw ierd z a w łasno ręczn o ść p ism a W ittich a.
W o kó ł autorstw a m arginaliów na kopiach D e revolutionihus K opernika 183
sanie uwag Tychonowi pochodzi z Pragi. W artykule zamierzamy zamieścić m ateriały dotyczące biografii W itticha — łącznie z inform acjam i poprzednio nie publikow anym i; chcemy przeanalizować stosunek Brahego do W itticha oraz wykazać, że wynalezienie pierwszych dwóch form uł „prosthaphairesis”, które stanowiły zapowiedź logarytm u, było w zasadzie wyłączną zasługą W itticha. Wreszcie wysuniemy przypuszczenie, dlaczego W ittich zaopatrzył swoimi uwagami tak wiele kopii dzieł K opernika.
Z ję z y k a angielskiego p rz eło ży ł R y s za rd J a rzęcki
