Problematyka tworzenia i funkcjonowania grup holdingowych w świetle unormowań prawnych

Pełen tekst

(1)562. Joanna Taborek-Mazur Kałedra Rachunkowości. Problematyka tworzenia i funkcjonowania grup holdingowych w świetle unormowań prawnych ,. WprowadJ:enle Podmioty gospodarcze działające w ramach struktur holdingowych znajdują prawie na całym świecie, jednak uregulowania prawne dotyczące problemu ich tworzenia i funkcjonowania w poszczegółnych krajach znacznie się różnią. Największe różnice widoczne są w przepisach krajów Europy kontynentalnej oraz Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Jedną z podstawowych kwestii prawnych w tym zakresie jest relacja między prawem poszczególnych krajów a coraz powszechniejszym występowaniem holdingów międzynarodowych. Z jednej strony bowiem gwałtowny rozwój holdingów międzynarodowych przemawia za celowością ustanowienia ponadnarodowych regulacji prawnych, z drugiej zaś zróżni cowan ie systemów prawnych poszczególnych pat\stw jest dotychczas głównym czynnikiem hamującym ich rozwój '. Ujednolicenie aktów normujących tworzenie i funkcjonowanie struktur holdingowych w prawie międ zynarodowym stało się istotne dla organizacji, które je wykorzystują. Jednak często prace nad wieloma projektami nowych aktów prawnych znacznie się wydlużają. się. 2. Powstanie regulacll. międzynarodowych. Mimo że kraje Europy Zachodniej powolaly do życia Unię Europej ską jako organizm integrujący ich dzialalność, to ciągle,jakjuż wspomniano, brakuje jednolitych regulacji prawnych dotyczących holdingów prowadzących działalność l. H. Jagoda, B, Haus, Holt/il/mg. Orga1lizacja ifimkcjolloll'anie, rWE, Warszawa 1995, s. 34..

(2) I. loanna Taborek-MaZllr. na tym terenie. Najważniejszym dokumentem dotyczącym wspólpracy krajów Unii Europejskiej jest nadal Traktat Rzymski z 1957 r., który z prawnego punktu widzenia ma charakter ramowy. W kolejnej wersji propozycji Komisji Europejskiej dotyczącej Statutu Europejskiej Spólki Akcyjnej z 1989 l'. holdingom poświęcono zaledwie jeden artykuł. Jego istola sprowadza się do propozycji, aby prawa i obowiązki holdingu określane dla ochrony interesów akcjonariuszy mniejszościowych i osób trzecich regulowane byly przez prawo państwa-członka UE, w którym ma siedzibę jednostka dominująca. Jedyną sferą relatywnie unormowaną w skali międzynarodowej związaną z dzialalnością holdingów jest sfera rachunkowości. Podstawowe znaczenie w tej kwestii ma VII dyrektywa EWG z 13 VI 1983 r. w sprawie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, w myśl której przedsiębiorstwo staje się dominującym wobec innego w wypadku, gdy': - posiada większość praw do głosów akcjonariuszy lub czlonków w innym przedsiębiorstwie, - ma prawo wyznaczać. lub odwolywać większość czlonków organu administracji, zarządu lub nadzorującego innego przedsiębiorstwa, będąc jednocześnie jego udziałowcem lub czlonkiem, - ma prawo do wywierania decydującego wpływu na przedsiębiorstwo, którego jest udziałowcem lub czlonkiem, na mocy kontraktu zawartego z tym przedsiębiorstwem bądź postanowienia w jego statucie lub umowie spólki, - jest udzialowcem lub członkiem przedsiębiorstwa i większość czlonków organów administracji, zarządu lub nad zorujących to przedsi ębiorstwo mianowanych zostało wylączenie w wyniku realizacji swych praw glos u lub sprawuje samodzielną kontrolę na mocy umowy z innymi udziałowcami lub członkami. W poszczególnych krajach czlonkowskich różne są nieco kryteria zależności między jednostkami tworzącymi holding. W Wielkiej Brytanii obejmowanie przez spólkę pakietu akcji w innej spółce, w ilości wystarczającej do zdominowania i efektywnej kontroli, jest regulowane przepisami ustawy o prawie spółek z 1989 r. (Companies Act 1989), która wprowadza w życie postanowienia VII dyrektywy EWG'. Przepis ustawy, obok wymogu ujawniania faktu powstania holdingu i sporządzania zbiorczego sprawozdania finansowego, wprowadza wiele zabezpieczeń i wymagali w odniesieniu do kontrahentów'. Według prawa angielskiego spólkę holdingową może tworzyć każda osoba prawna, która w stosunku do innej spółki znajduje się w jednej z trzech sytuacjjS:. 2 Dyrektywa wydana na podstawie art. 54, ust. 3, pkt g Traktatu (83/349/EEC), Dz.U. EWG, L 193, dzialI, art. t, ust. I. 3 C. Nobcs, R. Parker, Comparariva IlItcmatiollnl Accol/lltillg, Philip AlJnn Publ., New York. 1991,s. 146. <1 Z.llogu slawski, Spółki holdingowe i ekspawja .\'pólck II' Wi elkiej DrytalJii, "Ekonomika i Organizacja Przedsiębiors twa" 1991. nr 4. 5 j. Jacyszyn, Nowe formy prowadzenia dl.ia/alno.\:ci guspodarczej, Lex, Odmisk 1993, s.86-87..

(3) tworzenia i. - ma w niej większość praw do głosu, - jest jej członkiem i ma prawo powoływania i odwoływania większości składu osobowego rady dyrektorów, - jest jej członkiem i sama kontroluje większość praw do głosu, w myśl porozumienia z jej akcjonariuszami lub członkami. Spółk ą za leżną staje się zatem spółka prawa handlowego, w której inna spółka (dominująca) dysponuje więcej niż połową jej subslu'ybowanego kapitału albo kontroluje skład zespołu dyrektorów'. Ponadto ustawa o spółkach wprowadza pojęcie przedsiębiorstwa holdingowego dominującego oraz przedsiębiOt'stwa zależnego, między którymi, oprócz wspomnianych wyżej relacji, może zaistn ieć stosunek panowania lub za leżności na podstawie aktu założy cielskiego bądź na mocy umowy o dominacji'. Rząd brytyjski kieruje sprawy łączenia spółek w Zjednoczonym Królestwie do Komisji do spraw Monopoli i Połączell (Monopolies and Merges Commision - MMC) w celu dokładnego rozpatrzenia wówczas, gdy': - wartość brutto aktywów przekracza 30 mln funtów, - połączenie mogłoby stworzyć lub zwiększyć udział spółki na danym rynku do poziomu 25% i powyżej. W Stanach Zjednoczonych kwestie hołdingu regułowane są prawem spółek z 1985 r. (z poprawkami naniesionymi w późniejszych latach), zgodnie z którym podstawą uznania spółki za zależną jest większościowy udział w innej spółce. Należy jednak zaznaczyć, że sądy amerykańskie kierują się n ajczęściej okolicznościami konlu'etnej sytuacji, co może powodować powstawanie wyjąt ków'. Duży wpływ na tworzenie międzynarodowych ullormowaJl w zakresie funkcjonowania struktur holdingowych, ze szczególnym uwzględnieniem obszal'll sprawozdawczości finansowej, ma Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (lASC), który został założony w 1973 l'. przez 16 organizacji zawodowych reprezentujących przedstawicieli związanych z dziedziną rachunkowości. Od chwili powstania Rada Komitetu wydała 36 MSR. Najważniejsze z nich uwzględniające probłemy gł'l1p kapitałowych to m.in: MSR I - Prezentacja sprawozdaJl finansowych, MSR 12 - Podatki dochodowe, MSR 22 - Połączenia przedsiębiorstw, MSR 27 - Skonsolidowane sprawozdanie finansowe i lokaty kapitałowe w jednostkach zależnych, MSR 28 Lokaty kapitałowe w jednostkach stowarzyszonych. Powyższe standardy ulegajq zmianom po to, aby mogły stanowić zbiór szczegółowych i kompletnych zasad rachunkowości, zapewniający wystarczające informacje finansowe w sprawozdaniach , których odbiorcami jest wiele osób reprezentującyc h różne dziedziny życia gospodarczego w skałi międ zy narodowej. IstotnQ rolę w zakresie zwiększenia efek tywn ości rynków kapita6 K. Wożniuk.llo/dil/g . ..Firma" 1991. nr lO, s. 50. ' H. Nobcs. R. rarkcr, op. cil .• s. 293-294. 8 D. Myddclton, Raclllmkowo.~ć i tlecyljefillawwwe, PWE, Warszawa 1997, s. 392. 9 K. Woźniak, op. cit., s. 50,.

(4) I. Joanlla Toborek-Mazur. łowych odgrywa również Międzynarodowa Komisja Papierów Wartościowych (lOSCO), która została utworzona w ł986 r. przez organy nadzorujące rynek papierów wartościowych. W prawie kontynentalnym do rozwiązań systemów anglosaskich nawiązuje prawo francuskie, natomiast prnwo niemieckie wykntcza poza te ustalenia. Niemieckie prawo dotyczące holdingów zawarte w ustawie o spólkach akcyjnych z 1965 I'. Ontz niektórych przepisach kodeksu handlowego pochodzi z 1987 1'.'0 Zgodnie z nim, aby stwierdzić występowanie stosunków dominacji i zależności, jedno z przedsiębiorstw musi posiadać większość udzialów (akcji) w drugim przedsiębiorstwie oraz musi występować faktyczna możliwość wywierania bezpośrednio lub pośrednio dominującego wpływu na przedsiębiorstwo, którego posiada większościowy pakiet akcji. W celu ochrony interesów akcjonariuszy mniejszościowych oraz wierzycieli spółek, w ustawie o spółkach akcyjnych z 1965 I'. wprowadzono kategorię przed siębiorstw powiązanych oraz obowiązek jasności powiązaJ\ między spółkami. Ustawa stanowi też prawo dla przedsię biorstw powiązanych w formie koncernu wprowadzając kategorię: koncern podporządkowany i koncern równorzędny". W rozwiniętej gospodarce rynkowej koncerny stanowią znaczącą formę współdziałania gospodarczego przedsię biorstw, zarówno w wymiarze poszczególnych krajów , jak i międzynarodo wym. Konieczne jest zatem, aby poszczególne kraje przyjęly w swoich regulacjach prawnych podobne rozwiązania, które w sposób jasny i rzeczowy regulowałyby kwestie działałności holdingów, a w skali międzynarodowej niezbędne jest stworzenie jednolitego zbioru przepisów prawnych dotyczących tworzenia i funkcjonowania holdingów bez względu na miejsce jego powstania.. 3. Unormowania w zakresie tworzenia I funkclonowanla holdingów w Polsce Restrukturyzacja i rozwój polskiej gospodarki oraz inwestycje kapitałowe firm zagranicznych w znacznym stopniu wplynęly na tworzenie przedsią biorstw powiązanych kapitałowo. Istotnym elementem s tymulującym rozwój spółek kapitałowych i powiązml między nimi jest rozwijujący się rynek kapitałowy oraz zwiększający się w nim udział sektora prywatnego. W Polsce przepisy prawne dotyczące problemalyki związanej z holdingami można podzielić na dwie grupy": - przepisy regułujące określone aspekty tworzenia i funkcjonowania hoł dingów bąd ź o kreślające sytuacje odpowiadające istnieniu holdingu,. 10. M,R. Thci scn, Aktiellgesetl. [w:] Der KOlllem. Betriebwirl,l'cJuiflliche Grul/(llagell deI'. KOJlzel'lIlllltemelullIlIIg, C.E. Poeschcl, Stuttgnrt 1991, s. 503 .. II H, Jagoda , B. HIlUS , op. cit .. s. 25, 27 . Il/biclem, s. 36..

(5) Problematyka tworzenia ifimkcjollowallia grup holdingowych ... implikujące powstawanie holdingów, przede wszystkim państwowego sektora gospodarki. Pierwszą grupę przepisów tworzą: - ustawa z dnia 23 XII 1988 r. o działalno ści gospodarczej",. - przepisy rze. I w obsza-. - ustawa z dnia 22 III 1991 r. prawo o publicznym obrocie papierami wari funduszach powierniczych , zmieniona ustawą z dnia 21 VIII 1997 r., prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi 14 , - ustawa z dnia 14 VI 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym", - ustawa z dnia 21 VIII 1997 r. o ograniczeniu mprowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne", - ustawa z dnia 24 II 1990 r. o przeciwdzialaniu praktykom monopolistycz-. tościowymi. nym l / , rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 VII 1995 f. W sprawie określe szczegółowych warunków,jakim powinno odpowiadać zgłoszenie zamiaru łączenia i przekształcenia podmiotów gospodarczych oraz określenia organów podmiotów zobowiązanych do dokonania tego zgłoszenia", - ustawa z dnia 8 VIII 1996 r. o zmianie niektórych ustaw normujących. -. nia. funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej", - ustawa z dnia 15 II 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych'O, - ustawa z dnia 29 IX 1994 r. o rachunkowości". Pojęcie podmiotu dominującego w holdingu po raz pierwszy w prawodawstwie polskim zostało wprowadzone ustawą prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. Zgodnie z tym podmiot dominujący:. - posiada większość głosów w organach innego podmiotu (zależnego), na podstawie porozumień z innymi uprawnionymi, - uprawniony jest do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu innego podmiotu, - posiada w zarządzie innego podmiotu więcej niż połowę członków, którzy są jednocześnie członkami zarządu podmiotu dominującego". Kwestie dotyczące spółek z udziałem kapitału zagranicznego zostały rozstrzygnięte w ustawie o spółkach z udziałem zagranicznym. Ustawa ta podaje także. 13 Dz.U. nr 41, poz. 324 z późno ZIII.. "Tek'tjednolity Dz.U. 1994, nr 58. poz. 239, zm.: Dz.U. 1997, nr 118, poz. 754 omz Dz.U. 1997,nr 141,poz.945. IS Tekst jednolity Dz.U. 1997, nr 26, poz. 143. '" Dz.U. 1997, nr \06, poz. 679, tekst pierwotny Dz.U. z dnia II IX 1997 r. z póżn. zm. (m.in. zm.: Dz.U. 1999, nr 49, poz. 493. Dz.U. 1998, nr 162, poz. 1126). 17 Ustawa z dnia 24 II 1990 r. (tekst jednolity Dz.U. 1999. nr 52. poz. 547). "Dz.U. z dnia 28 VII 1995, nr 87, poz. 438. "Dz.U. 1996, nr \06, poz. 496 (rozdz. 6 -Iqeznie, likwidacja i upac"ość przedsiębiorstw). 20 Dz.U. 1993, nr \06, poz. 482 z późno zm. " Dz.U. 1994, nr 121, poz. 591. 22 Dz.U. 1994, nr 58, poz. 239 (art. 2. pkt 9)..

(6) I. Joanna Taborek-Mazur. definicję. podmiotu zależnego, w myśl której jest to osoba prawna, której podmiot zagraniczny posiada bezpośrednio lub pośrednio większość głosów w zgromadzeniu wspólników (akcjonariuszy), także na podstawie porozumień z innymi wspólnikami i akcjonariuszami lub uprawniony jest do powoływania i odwoływania większości członków organów zarządzających tej osoby prawnej. Zgodnie z przepisami tej ustawy podmiotem załeżnym może być również jednostka gospodarcza, której więcej niż połowa członków zarządu jest jednocześnie członkami zarządu łub osobami pełniącymi funkcje kierownicze podmiotu zagranicznego 23 • Przepisy powyższych ustaw w zakresie regulacji stosunku dominacji i podporządkowania odpowiadają w znacznym stopniu rozwiązaniom przedstawionym wcześniej zarówno w odniesieniu do systemów obowiązujących w poszczególnych krajach, jak i regułacjach Unii Europejskiej . Mają one jednak znaczenie fragmentaryczne, a przy tym nie są też do końca jednolite. Ustawa o rachunkowości ogranicza pojęcie jednostki dominującej do spółek akcyjnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub innych spoółek kapitałowych. Jednostka załeżna natomiast (dlatego, że nie została w pełni zdefiniowana) może przybierać inną niż spółka kapitałowa formę prawną. Nie jest to w pełni zgodne z ustałeniami IV dyrektywy UE, ale mieści się w jej ramach. Ustawa o ograniczeniu prowadzenia działałności gospodarczej przez osoby pelniące funkcje publiczne okreśła osoby, którym pełnione funkcje ograniczają możłiwości aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym, m.in . nie wołno wymienionym w ustawie osobom prowadzić działalnośc i gospodarczej. Okreśła również pojęcie kontrołnych udziałów lub pakietów akcji jako liczbę udziałów łub akcji uprawniającą do zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia akcjonariuszy (udziałowców), jak również umieszczenia poszczególnych spraw w porządku obrad tego zgromadzenia. Przepisy ustawy uznają za praktykę monopolistyczną nabywanie udzi ał ów lub akcji spółek bąd ź majątku podmiotów gospodarczych, jeżeli skutkiem takiego nabycia mogłoby być istotne osła bienie konkurencji oraz Łączenie przez tę samą osobę funkcji dyrektora , członka zarządu, rady nadzorczej łub komisji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach gospodarczych. Osoby pełniące funkcje pubłiczne nie mogą posiadać w spółkach prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego (w każdej ze spółek art. 2, pkt 5)2". Jeżeli wymienione w ustawie osoby pełniące funkcje publiczne posiadają akcje lub udziały w powyższych rozmiarach, to są zobowiązane do ich zbycia (art. 27)". Ustawa z dnia 24 II 1990 l'. o przeciwdziałaniu praktykom monopołistycz nym, której zmieniona nazwa od l I 19991'. brzmi: "o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów", została wprowadzona w ceł u zapewnienia rozwoju konkurencji, ochrony przedsiębiorców 23 Dz.U. 1991, nr 60, poz. 253,art. 7, ust. 2. "Dz.U. 1997, nr 106, poz. 679 (art. t, art. 4, pkt. t-5) oroz Dz.U 1997, nr 49, poz. 318 . " Dz.U. 1997, nr 106, poz. 679 (art. 27)..

(7) I. Problematyka tworzenia ifullkcjonowania grllp holdingowych .... narażonych na stosowanie praktyk monopolistycznych oraz ochrony interesów grup konsumentów. Określa ona warunki rozwoju konkurencji, a także reguluje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom monopolistycznym oraz naruszeniom interesów konsumenta przez przedsiębiorców. Reguluje ich związki, jeżeli wywołują one lub mogą wywołać skLltki na terytorium Polski,jak również określa organy właściwe w tych sprawach. Prawo antymonopolowe postrzega w holdingu,jako formie koncentracji gospodarczej, potencjalną praktykę monopolistyczną polegającą na nabywaniu udziałów lub akcji spólek bądź majątku podmiotów gospodarczych, gdyby skutkiem tego nabycia nastąpiło osłabienie konkurencji oraz łączenie przez tę samą osobę funkcji kierowniczych w konkurujących ze sobą jednostkach gospodarczych, jeżeli łączny udział tych jednostek w rynku przekracza 25%. Przypadek, gdy jednostki podlegają procesowi łączenia, w którym podmiot gospodarczy obejmuje akcje lub udziały dające mu możliwość dysponowania odpowiednio 25%, 33%, 50% głosów na walnym zgromadzeniu, a także jeżeli łączna wartość sprzedaży towarów obu jednostek przekracza 25 mln euro podlega procedurze antymonopolowej". Zgodnie z jej przepisami na operację łączenia musi się zgodzić Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, który na podstawie złożonego wniosku przeprowadza analizę czy połączenie lub wykup nie zagrozi wewnętrznej konkurencyjności branży. W takich sytuacjach spółki giełdowe powinny starać się o aprobatę Komisji Papierów Wartościowych. Konieczność taka wynika z ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Powyższe zmiany przyniosła nowelizacja ustawy , która wprowadziła bardziej liberalne przepisy, ponieważ podwyższają one próg dotyczący wspólnej wartości sprzedaży łączonych firm z 5 do 25 mln euro. W takich wypadkach mniejsze firmy nie będą zmuszone zgłaszać zamiaru połączenia lub wykupu w Urzędzie Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Ponadto kontroła antymonopołowa będzie miala miejsce wówczas, gdy nabywca akcji lub udziałów obejmie co najmniej 25% głosów", a łączna wartość sprzedaży połączonych przedsiębiorstw przekroczy 25 młn euro. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może wydać decyzję zakazującą objęcia przez tę samą osobę funkcji publicznej u konkurujących ze sobą przedsiębiorców już wówczas, gdy łączny udział tych przedsiębiorców w rynku przekracza 10% i domniemywa się, że fakt ten znacznie przyczyniłby się do osłabienia konkurencji. W wypadku łączenia banków obowiązek zgłoszenia zamiatu łączenia występuje wówczas, jeśli wartość łączna ich funduszy własnych przekracza 50 młn euro". Niniejsze zmiany zgodne są z prawem obowiązującym w Unii Europejskiej. Z kolei ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych wprowadza poję cie "podatkowej grupy kapitałowej", którą mogą tworzyć co najmniej dwie. Ustawa z dni. 24 II 1990 r. (tekst jednolity Dl.U. 1999,nr 52, pol. 547. alt. l l. pkl2). próg 10%. 28 Ustawa z dnia 24 II 1990 r. (tekSl jednol ity Dl.U. 1999, nr 52, pOl. 547, art. 11, pkt 3). Próg 26. 27 Wcześniej obowiązyw.1. ten dotyczy roku kalendarzowego. poprzedzającego. rok zgloszenia zamiaru. łączenia..

(8) I. Joanlla Toborek-Mazur. spółki prawa handlowego mające osobowość prawną i pozostające w związ kach kapitałowych 29 • Aby grupa kapitałowa mogła korzystać z przywilejów podatkowej grupy kapitałowej, musi spełniać wiele określonych w ustawie warunków, po spełnieniu których korzysta z tzw. kumulacji podatkowej. Można wówczas łączyć dochody i straty spółek wchodzących w skład holdingu, a podatek płaci się od nadwyżki sumy dochodów nad sumami strat. Istotą tej ulgi holdingowej ma być wspieranie koncentracji kapitałowej. Przepisy regulujące rozliczanie się podatkowych grup kapitałowych oparte są na koncepcji jedności gospodarczej. Zgodnie z art. 68-70 Układu Europejskiego o stowarzyszeniu Rzeczypospolitej Polskiej z Unią Europejską w ustawie o rachunkowości obowiązującej od 1995 r. zostały zawarte postanowienia następujących dyrektyw: - z 25 VII 1978 1". (78/660/EWG) o rocznych sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstw,. - z 13 VI 1983 1". (83/349/EWG) o skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych, - z 19 XII 1991 r. (91/674/EWG) o rocznych sprawozdaniach i skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych towarzystw ubezpieczeniowych. Ustawa o rachunkowości uwzględniająca rozwiązania VII dyrektywy EWG wprowadza pojęcie jednostki dominującej, stowarzyszonej oraz pojęcie grupy kapitałowej. Ponadto określa zasady sporządzania sprawozdania finansowego gl'llpy kapitałowej. Zgodnie z przepisami ustawy, holding jako podmiot rachunkowości jest zobowiązany do corocznego przygotowywania i przedstawiania skonsolidowanego sprawozdania finansowego.. 4. Powstawanie struktur holdingowych w Polsce Do drugiej grupy przepisów umożliwiających powstawanie holdingu należą:. - kodeks handlowy z 1934 r. 30 , - ustawa z dnia 30 IV 1993 l'. o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji", - ustawa z dnia 30 VIII 1996 l'. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsię biorstw pmlstwowych", - ustawa z dnia 3 II 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz zmianie niektórych ustaw", "Ustawa z dnia 5 II 1992 I'. (Dz.U. 1993. nr 106, poz. 482 z pózn. zm., art. 1). 311 Ustawa z dnia 27 V11934 1'., Dz.U. 1934. nr 57 (z późno zm.). 31 Dz.U. 1993, nr 44, poz. 202. zm.: Dz.U. 1994, nr 84, poz. 385 (art. 8). Dz.U. nr 30, poz. 164 (art. 290), Dz.U. nr 107, poz. 691 (art I. pkt 13). 32 Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561 (Dz.U. z dnia 7 X 1996 r. z późno zm.). 3J Dz.U. 1993, nr 18, poz. 82. ostatnie zmiany 8 VII 1997. Dz.U. 1997, nr 98, poz. 603..

(9) I. Problematyka tworzenia ifullkcjonowania grup holdingowych .... - ustawa z dnia 5 II 1993 r. o przekształceniach własnościowych niektórych pm\stwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki par\-. przedsiębiorstw. stwa 34. 1. -ustawa z dnia 26 VIII 1994 r. o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w przemyśle cukrowniczym3l , - ustawa z dnia 28 VIII 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych J6 • Powstawanie i rozwój struktur holdingowych w Polsce nierozerwalnie związane jest z instytucją spółki handlowej, a dokładnie z możliwością obejmowania przez jeden podmiot udziałów lub akcji w innych jednostkach gospodarczycll. Podstawowym aktem prawnym mającym bezpośrednie zastosowanie w procesie tworzenia holdingów jest kodeks handlowy. Forma zwana holdingiem znana hyła już w Polsce przedwojennej. Polski kodeks handlowy przewiduje możliwość łączenia się spółek akcyjnych oraz spólek z ograniczoną odpowiedziałnością". Zgodnie z powyższym proces łączenia może nastąpić w formie przejęcia łub fllzji spółek . Przejęcie (zwane inkorporacją) polega na przeniesieniu majątku spółki przejętej na spółkę przejmującą w zamian za akcje (udziały), które spółka przejmująca wydaje akcjonariuszom (udziałow com) spółki przejętej. Natomiast fuzja często zwana połączeniem przez unifikację polega na zawiązaniu nowej spółki akcyjnej (lnb z ograniczoną odpowiedzialnością), na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek, w zamian za akcje (ndziały) nowo powstałej spółki". Przejęcie spółki w zależności od sposobu, w jakim następuje, może mieć charakter "przyjazny" lub "wrogi". Jest to również instytucja prawna, która znajduje bezpośrednie zastosowanie w procesie tworzenia holdingów. Polega ono na tym, że podmiot przejmujący nabywa udziały (akcje) spółki zwanej przejmowaną, a następnie przejmuje nad nią kontrolę, czyli wpływ na decyzje gospodarcze przejętego podmiotu. Od istoty przejęcia zależy uzyskanie odpowiedniego wpływu na działanie jednostki przejętej. Jest ono możliwe przez nabycie odpowiednio wysokiej wartości pakietu akcji (udziałów) w jednostce przejętej. Spółka przejęta nie traci osobowości prawnej, natomiast staje się podmiotem zależnym od spółki przejmujqcej39. Przejęcie pakietu kontrolnego danej spółki kapitałowej oznacza powstanie między spółką przejmowaną a przejmującą struktury holdingowej . Spółka przejmowana pozostaje odrębną 34 Dz.U . t993, nr t6, poz. 69. "Dz.U.1994,nr98,poz.47,zm.: Dz.U.ł996,nr 152,poz. 724, DZ.U.nr 121,poz. 770 (art. 74). l6 Dz.U. ł997, nr 139, poz. 934, tekst jednolity, 3 t VII 1998 r. z późno zm. 31 W dniu 23 XII 1988 r. uchwalona została istotna zmiana kodeksu handlowego z twol'zeniem spółek Z ograniczoną odpowiedzialnością.. związana. 38 T. DziurzYllski, Z. Fenichel, M. Honzalko, Kodeks handlowy z komentarzem, Grand Gamma, Łódź 1995. ~9. W wypadku. łączenia spółek. z Q,O.. nnstępuje. przeniesienie calego. k.h.), a zmiana w rejestrze sądowym obejmuje znzwyezaj. majątku. kapitał zakładowy. (art. 283, pkt 1. (art. 285, § 2 k.h.)..

(10) I. Joanna Taborek-Mazur. jednostką posiadającą osobowość prawną i jest w pełni kontrolowana przez spółkę przejmującą. Utworzenie holdingu jest także możliwe przez zawiązanie nowej spółki kapitałowej, przy założeniu, że jednostka, która obejmuje pakiet kontrolny akcji (udziałów) staje się spółką występującą w roli spółki-matki.. W obu wypadkach połączenia mamy do czynienia z sukcesją uniwersalną, czyli wstąpieniem przez nabywcę w ogół praw stanowiących majątek poprzednika oraz w długi, obciążające ten majątek. Ustawa o programie powszechnej prywatyzacji określała zasady tworzenia, działania i prywatyzacji Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Fundusze tworzone są w formie spółek akcyjnych, których celem jest pomnażanie majątku przez powiększanie akcji spółek, w których są akcjonariuszami. Osią gnięcie celu możliwe jest w szczególności przez: - wykonanie praw z akcji, - prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na nabywaniu i zbywaniu akcji spółek oraz wykonywaniu uzyskanych praw40 • W wypadku NFI mamy do czynienia z powstawaniem holdingów w następ stwie rozstrzygnięć ustawowych. Każdy z 15 NFI jest w sensie organizacyjno-prawnym zamkniętym funduszem inwestycyjnym w formie holdingu. Zasady NFI, takjak dla każdego funduszu inwestycyjnego, wymagają, aby był on konglomeratem, czyli przedsiębiorstwem zdywersyfikowanym w sposób niepokrewny" . Początkowo fundusze były więc holdingami nastawionymi na restrukturyzację, a następnie na prywatyzację przedsiębiorstw wchodzących w ich sklad. Rezultaty realizacji ustawy o NFI i ich prywatyzacji można uznać za istotnie oddziałujące na rozwój i funkcjonowanie holdingów w Polsce42 • Potwierdzają to wyniki niektórych funduszy inwestycyjnych uzyskane w latach 1997-1998. Istotne znaczenie w zakresie globalizacji rynku, a także dywersyfikacji odegrały NFI takie jak Progress i Piast. Komercjalizacja w rozumieniu ustawy polega na przekształceniu przedsię biorstwa państwowego w spółkę. Zgodnie z przepisami wstępuje ona we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo pań stwowe, bez względu na charakter prawny tych stosunków. Prywatyzacja natomiast, w rozumieniu ustawy, polega na: - zbywaniu należących do Skarbu Państwa akcji lub udziałów spółek powstałych w wyniku komercjalizacji, - rozporządzaniu wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego lub spółki powstałej w wyniku komercjalizacji na zasadach określonych ustawą przez sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki, oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania43 • 40. Dz.U. 1993, nr 44, poz. 202, art. 3 i 4; Ustawa z dnia 30 IV 1993 r.. 41. Grupy kapitałowe w Polsce, pod red. M. Romanowskiej, M. Trockiego, B. Wawrzyniaka,. Difin, Warszaw. t998, s. 223. 42 H. Jagoda, B. Haus, op. cit., s. 203, 43 Art. I, pkt l orazart.l.pkt2 ustawy zdnia 30 VIII 1996 r. (Dz.U. 1996. nr 118. poz. 561)..

(11) tworzenia i. Ustawa ta zezwala na tworzenie przez spółkę powstałą w wyniku komercjalizacji innej spółki akcyjnej, co może doprowadzić do tworzenia sieci struktur holdingowych, w których jednostką dominującą będzie przedsiębiorstwo państwowe 44 • W ostatnim roku prowadzone są przez Komisję Skarbu Państwa prace nad istotnymi zmianami ustawy o komercjalizacji. Proponowane zmiany dotyczą m.in. wyłączenia z ustawy możliwości jednoosobowego zawiązywa nia spółek-córek przez spółki skomercjalizowane, w których Skarb Państwa lub gmina nie są jedynymi udziałowcami. W drodze publicznego przetargu będzie musiała być przeprowadzona jedynie sprzedaż nieruchomości albo innych niż nieruchomości środków trwałych o wartości przewyższającej równowartość 25 tys. euro. Powodem tych zmian jest częściowa rezygnacja z reglamentacji gospodarki przez Skarb Państwa. Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zastąpiła ustawę z dnia 13 VII 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, która pośrednio usankcjonowała sposób tworzenia holdingów przez jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Wprowadziła ona tym samym regulację, która ustanawia spółkę zało żoną zgodnie z tą ustawą jako jednoosobowego założyciela spółki akcyjnej. Polskie ustawodawstwo dopuszcza również tworzenie struktur holdingowych przez zamianę wierzytelności na akcje. Zasady zamiany określa czwarty rozdział ustawy o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków". Powyższa ustawa reguluje także bankowe postępowanie ugodowe, publiczną sprzedaż wierzytelności bankowych, nabywanie akcji jednoosobowych spółek Skarbu Państwa za wierzytelności, a także przekazywanie środków na powięk szanie funduszy własnych banków państwowych oraz banków, w których Skarb Pm\stwa posiada więcej niż 50% akcji lub udziałów. Następną możliwość utworzenia holdingu stwarza ustawa o przekształce niach własnościowych, która przewiduje możliwość przekształcenia przedsię biorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa w trybie szczególnym, a w kolejnym etapie utworzenie holdingu". Konkretne rozwiązania branżowe w tym zakresie wniosła ustawa o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w przemyśle cukrowniczym. Pozwoliły one na założenie czterech spółek cukrowych (w postaci jednoosobowych spółek Skarbu Pm\stwa), których kapitał akcyjny zostanie pokryty wkładami niepieniężnymi w postaci 61% akcji jednoosobowych spółek Skarbu Państwa47 • Z kolei ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych'IS określiła zasady tworzenia i działania funduszy emerytalnych, a tym samym umożliwiła globalizację sektora ubezpieczeniowego i finansowego. 44 Art. 18 ustawy z dnia 30 VIII 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561 z póżn. zm.). 45 Dz.U. 1993, nr 18, poz. 82. 46 Dz.U. 1993, nr 16, poz. 69, art. 2, ust. 3. 47 Dz.U. 1994, nr 98, poz. 474, art. 6 i 7. " Dz.U. 1997, nr 139, poz. 934, tekst jednolity z 31 VII 1998 r., zm.: Dz.U. z dnia 20 XI 1997 r..

(12) I. Joanna Toborek-Mazur. 5. Podsumowanie Podsumowując należy stwierdzić, że uregulowania dotyczące problemu tworzenia i funkcjonowania struktur holdingowych w poszczególnych krajach znacznie się różnią. Mimo że kraje Europy Zachodniej powołały do życia Unię Europejską jako organizm integrujący ich działalność, to ciągle brakuje jednolitych regulacji prawnych odnośnie do holdingów prowadzących działalność na ich obszarze. Największe różnice widoczne są w przepisach krajów Europy kontynentalnej oraz Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W Polsce także nie wykorzystano szansy, aby tworząc nowy system prawa gospodarczego w sposób jednoznaczny i klarowny uregulować kwestie tworzenia i funkcjonowania holdingów. Obowiązujący system prawny, chociaż umoż liwia tworzenia struktur holdingowych, jednak nie zawiera odrębnej regulacji, która by określała zasady, fonny działania i organizację holdingu. Dlatego też obowiązującego obecnie stanu prawnego nie można uznać za zadowalający. Brakuje bowiem kompleksowej regulacji instytucji holdingu, a związane z nią przepisy są rozproszone. Aby proces tworzenia i funkcjonowania holdingów w Polsce przebiegał prawidłowo, konieczne jest stworzenie zbioru przepisów o szerszym zakresie przedmiotowym.. Literatura Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, 1998, nr 10. Antonowicz L., Podręcznik prawa międzynarodowego, wyd. 3 zmienione, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1996. Bogusławski Z., Spólki holdingowe i ekspansja spólek w Wielkiej Brytanii, "Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa" 1991, nr 4. Całus A., Prawo cywilne i handlowe paristw obcych, PWN, Warszawa 1985.. Adamkiewicz Z.,. Porządkowanie. "Rachunkowość". Dziurzyński. T., Fenichel Z" Honzatko M., Kodeks halldlowy z komentarzem, Grand. Gamma, Łódź 1995.. Gottlieb M., MiędZY1larodowe Standardy Rachunkowości tV praktyce światowej i w wanmkach polskich, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa ł994. Grupy kapitałowe w Polsce, pod red. M. Romanowskiej, M. Trockiego, B. Wawrzyniaka, Difin, Warszawa 1998. Jacyszyn J., Noweformy prowadzellia. dzialalllości. gospodarczej, Lex,. Gdańsk. 1993.. Jagoda H., I-Iaus B., Holding. Organizacja ifullkcjollowallie, PWE, Warszawa 1995. Larsen J., Mosich N., Modem Advallced Accoulllillg, wyd. 4, McGraw Hill, New York 1988. Międzynarodowe Stalldardy Rachunkowości, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Połsce,. Warszawa 1994. MyddeltoIl D., Rachullkowość i decyzje JillallSowe, PWE, Warszawa 1997. Nobes C., Parkor R., Comparative Imematiollal AccolI/lting, Philip AlIan Pub\., New York 1991.. Szumanski A., Regulacja prawna holdingu w polskim i europejskim prawie spółek (zagad~ /lienia pojęciowe), "Przegląd Prawa Handlowego", VIII 1996..

(13) Problematyka tworzenia i funkcjonowania grup holdillgowych .... I. Theisen M.R., Aktiengesetz [w:] Der KOllzem. Betriebwirtschaftliche G/"LlIldlagen der KOIIzermmferneJwul1Ig, C.E. Poeschel , Stuttgart 1991. Ważniak M.,ł/olding , "Firma" 1991 , nr 10.. Issues In .he Creation and Functlonlng ol Holding. In Llgh' ol Legal Regula'ions While companies operating under holding structures may be f01.md virtually all QYcr the world, legaI regulations on their establishment and operation differ significantly across countries. The largest differences are cvident in the laws af continclltal Europe, the United Slates and Great Britain. One of the basic legal questions in this regard is the relationship between the law of given countries and the increasing appearance of international holdings. One the one hand, the rapid development af international holdings makes II case for the establishment of intemational legal regulations. On the othet hand, to date the variety of legal systems in each country is the main factor impeding the devclopment of holdings. The restmcturing and development of the Polish economy, the country's attempls to enter international markets, as well as the capital investments of foreign firms have lo a significant degree impaCled on the creation ar enterprises with capitał Bnks to one another. A key element stimulating the development af capital companies and links between them is the developing capi lal market and Ihe private sector's increasing participation in il. The cmergence and development of holding structures in Poland is inextricably Iinkcd to the institulian of Ihe capilal company, and more preciseły wilh the takc·over by one company af the shares ar other companies. In recent years, the privatisation of the ecollomy has decidedly affected changes in existing legal regulations in this regard. Despite this, however, the regulations are diffuse, incomplete, and at least partially incoherent..

(14)