Ryszard Nowicki
Zabezpieczanie księgozbiorów po II
wojnie światowej w Polsce
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 11, 277-287
'H ffpns
Seria X I 2005Ryszard Nowicki
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej
w Polsce
W
iatach 1 9 4 5-1949 Polska dokonała olbrzymiego wysiłku związanego z zabezpiecza niem księgozbiorów. Jeszcze w okresie walk z N iem cam i na oswobodzonych tere nach kraju przystąpiono do ochrony zbiorów. Sprawa była szczególnie istotna, zważywszy na takt zniszczenia wielu m ilionów książek przez okupanta i ogrom ne potrzeby w zakresie odbudowy rodzimych bibliotek.Szczególnie ucierpiały księgozbiory w stolicy po upadku Powstania Warszawskiego. W kraju najlepsze warunki do rozpoczęcia działań związanych z zabezpieczaniem istniały w Krakowie. M iasto ocalało. Przetrwała Biblioteka Jagiellońska, po m im o wywiezienia czę ści zasobu. Niewiele było tego rodzaju placówTek w Polsce. D o tych, które zachowały więk szość swoich zbiorów, należały między innymi Książnica Kopernika w Toruniu, Biblioteka Miejska w Bydgoszczy, Biblioteka Kórnicka. Biblioteka Uniw ersytecka w Poznaniu miała nawet powiększony zbiór w porównaniu ze stanem z 1939 roku. Zachowały się również księgozbiory w Cieszynie.
O uratowanych książkach w m ie ś c ie nad Olzą donosił „Dziennik Z achodni” nr 111 z 24 kwietnia 1946 roku. W M u zeu m M iejskim przetrwało kilkadziesiąt tysięcy wolu minów. Pozostał znaczny fragment Biblioteki Józefa Ignacego Kraszewskiego, liczącej w 1939 roku blisko 18 tys. tomów. Straty wynosiły około 10 procent. Podobne braki wy kazywały Biblioteka Czytelni Ludowej (przed wojną około 13 tys. tomów), ja k i Biblioteka Cieszyńskiego Towarzystwa Ludoznawczego (około 5 tys. tomów). Szczególnie cenną B i bliotekę Leopolda Szersznika (do wybuchu wojny 12 tys. tomów) w dwóch trzecich w y wieźli N iem cy na Zaolzie. W M u z eu m przetrwał katalog1.
278 Ryszard N ow icki
Po okupancie pozostała część biblioteki utw orzonej przy Zentralinstitiitfiir Obcrschlesische
Landesforschnng. Byl to zbiór dużej w artości, z przewagą dziel rodzim ych. Pow stał głów nie
z książek skonfiskow anych z polskich bibliotek (m iędzy innym i B ran ick ich -T arn o w sk ich z Suchej, Pszczółki z K atow ic, Instytu tu Śląskiego Tow arzystw a P rzyjaciół N auk). O k o ło 5 tys. tom ów zabezpieczono w M u zeu m cieszyńskim . W placówce um ieszczono także i inne księgozbiory, które otoczono ochroną. W m ieście zachowała się rów nież biblioteka 0 znacznej w artości historycznej i naukowej — T scham m era, licząca około 10 tys. tomów. K ierow nictw o M uzeum na łam ach prasy apelowało do społeczności lokalnej o przekazanie książek z bibliotek cieszyńskich, celem ochrony ich przed zniszczeniem .
Po II wojnie światowej zabezpieczeniu podlegały księgozbiory stanowiące tak zwane m ie nie opuszczone2 i porzucone. Zgodnie z Ustawą z 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczo nych i porzuconych3, do pierwszej grupy zaliczano te, które w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 roku nie znajdowały się w posiadaniu właścicieli (biblioteki poziem iańskie); w skład drugiej wchodziły zbiory, które były własnością lub w posiadaniu państwa niem ieckie go, obywateli niem ieckich bądź osób zbiegłych do nieprzyjaciela (biblioteki poniem ieckie).
A kcję ochrony księgozbiorów zapoczątkował okólnik z 29 listopada 1944 roku w sprawie za bezpieczenia biblioteki zbiorów bibliotecznych Resortu Ośw iaty Polskiego Kom itetu W yzw o lenia Narodow ego. O bowiązek ten nałożono na inspektoraty i kuratoria szkolne. W Krakowie
15 lutego 1945 roku M inister O św iaty Stanislaw Skrzeszewski wydal zarządzenie w sprawie zabezpieczania księgozbiorów na terenach wyzwalanych z niem ieckiej okupacji. Ustanow ił okręgowych kierowników bibliotecznych, którzy mieli przejmować i chronić zbiory.
Z ostali nim i:
- dla w ojew ództw krakow skiego i kieleckiego — dyrektor B iblioteki Ja g iel lońskiej w Krakow ie;
- dla województwa śląskiego — dyrektor Biblioteki Publicznej w Katowicach; - dla w ojew ództw a łódzkiego — dyrektor Biblioteki M iejskiej w Lodzi; - dla w ojew ództw poznańskiego i pom orskiego — dyrektor Biblioteki U n i
w ersyteckiej w Poznaniu.
M inisterstw o O św iaty przystąpiło w 1947 roku do realizacji drugiego etapu akcji grom a dzenia i zużytkow ania zbiorów zabezpieczonych, który polegał na ich segregacji i repartycji. W zw iązku z tym utw orzono na początku tego roku zb iorn ice-segregatorn ie w G dańsku, Katow icach, Krakow ie, Poznaniu, Szczecinie, W rocław iu. D o ich zadań i kom petencji na leżało odszukanie i przew iezienie m ateriałów bibliotecznych, zm agazynow anie, segregacja oraz przekazyw anie zbiorów na podstawie otrzym yw anych upow ażnień z M inisterstw a
: O k r e ś l e n i e ..m ienie o p u sz c z o n e " j e s t błędn e. W w y n i k u w p ro w a d z a n y ch z m ia n u st ro jo w y c h z iem ian ie c zęst o nie m ogli w r ó c i ć do sw oich dóbr.
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce 2 7 9
O św iaty. Z biorn ice fu nkcjonow ały do końca grudnia 1949 roku. Z aprzestanie dalszej pracy oznaczało zakończenie zabezpieczania księgozbiorów w Polsce.
M in isterstw o O św iaty nie było jed y n ą instytucją uczestniczącą w zabezpieczeniu zbio rów bibliotecznych. W tym zakresie działały i inne, jak M inisterstw o K ultury i Sztuki, M inisterstw o R olnictw a i R etorm R olnych, M inisterstw o Bezpieczeństw a Publicznego. A ktyw ność przejaw iały w starostw ach referaty kultu ry i sztuki; zarządy okręgow e Pań stw ow ych N ieru chom ości Z iem skich; władze lokalne, organizacje społeczne i polityczne oraz inne czynniki.
Sprawa ochrony księgozbiorów należała do szczególnie pilnych. Zachow anym fragm en tom groziło zniszczenie przez przechodzące w ojsko, okoliczną ludność, w yw óz do Z w iąz ku Radzieckiego. W iele z nich zostało rozszabrowanych.
Zarząd G łów ny B ib liotek w ojew ództw krakow skiego, kieleckiego i rzeszow skiego za chęcał D yrekcję Zw iązku Księgarzy i W ydawców w Krakow ie do podjęcia stanow czych działań m ających na celu ochronę książki. W Katow icach, K ielcach, C zęstoch ow ie i w W ar szawie oferow ano w sprzedaży znaczną ilość starych druków przyw iezionych z D olnego Śląska, co do których istniało uzasadnienie podejrzenie, że pochodzą z kradziezy.
Stale notow ano przypadki w yw ożenia książek poniem ieckich z Z iem Z achod nich i in nych. Na skalę masową przew ożono je w w alizkach, plecakach, pakunkach. Korzystano na w et z pośrednictw a urzędów pocztow ych. N iem alże wszystkie księgarnie oferow ały cenne dzieła pochodzące z terenów przyłączonych do kraju w w yniku postanow ień W ielkiej T ró j ki. Zachow ania te szkodziły zabezpieczaniu księgozbiorów .
M in isterstw o O św iaty otrzym yw ało liczne sygnału z obszaru całego kraju o w yw oże niu w olu m inów przez A rm ię C zerw on ą4. M iędzy innym i z M iędzyrzecza zabrano dużą bibliotekę z dziełam i w 38 języ k ach ; z pow iatów N idzica, Szczytno, Pisz w yw ieziono bi blioteki podw orskie; w Lęborku Rosjanie zajęli bibliotekę pedagogiczną. W wielu przypad kach nie m ożna było stw ierdzić ilości książek, gdyż żołnierze radzieccy nie pozwalali w ejść na zajm owany teren.
W kraju nie było ustalonego w zoru postępowania zw iązanego z ochroną księgozbio rów. D ośw iadczenie zdobyw ano w codziennej pracy, borykając się z licznym i problem am i. Przy zabezpieczeniu korzystano ze W skazów ek dla proiradzących akcję zabezpieczenia bibliotek
i zbiorów bibliotecznych. Liczącą 16 stron publikację opracow aną przez Jó zefa Grycza w ydano
z zasiłku M inisterstw a O św iaty W ydziału B ib lio tek 3.
Zabezpieczanie księgozbiorów w G dańsku rozpoczął na początku kw ietnia 1945 M a rian Pelczar6, dyrektor Biblioteki M iejskiej. A kcję na terenie w ojew ództw a gdańskiego pro
4 Z o b . A r c h i w u m A k t N o w y c h w War sz aw ie ( A A N ) , M inisterstw o O św iaty. N a czeln a D yrekcja B iblio tek. R e ferat R ew in d y kacji i O d szk o d o w a ń , sygn. 6 7 8 5 , k. 25: W y ka z k sięg ozb iorów w yw iezionych p r z e z A rm ię C z e n r o n ą ; ibidem , k. 2 6 - 2 7 : 11 y k a z księg ozb iorów znajdujących się p o d z a r z ą d e m A rm ii C zerw on ej.
' Z o b . ]. G r y c z , W sk a z ó w k i dla prow adzących akcję z ab ez p iecz en ia bibliotek i zbiorów biblioteczn ych, W ars za w a - P o z n a ń 1945.
280 Ryszard Now icki
wadziła, powstała dwa m iesiące później przy K uratorium O kręgu Szkolnego G dańskiego, K om isja W ojew ódzka O p ieki nad Książkam i.
M arian Pelczar zabiegał głów nie o rew indykację zbiorów Biblioteki M iejskiej. Szereg dzieł odnaleziono w piw nicach Ratusza Starego M iasta w G dańsku. W Pelplinie w zam u ro w anej części obiektów klasztornych odszukano ponad 2 0 tys. tomów. N ajcenniejsze zbiory N iem cy w yw ieźli do M alborka. W zam ku znajdow ały się obok innych książek przyw iezio nych z Pom orza i G eneralnej G u berni. C zęść uległa zniszczeniu podczas w a lk — skrzynie z książkam i służyły ja k o zapory. O g ółem z M alborka odzyskano kilkadziesiąt tysięcy to mów. B yły one transportow ane bezpośrednio lub za pośrednictw em M inisterstw a O św iaty i M u zeu m W ojska Polskiego w W arszawie.
W w yn iku działań rew indykacyjnych B iblioteka odzyskała około 8 0 tys. pozycji7. Z przeprowadzanej akcji zabezpieczającej księgozbiory porzucone i bezpańskie na terenie G dańska i w ojew ództw a gdańskiego zebrano około 3 0 0 tys. tomów. Tym zasobem dys ponowała w latach 1 947-1949 Z biornica K sięgozbiorów P oniem ieckich w G dańsku, która zaznaczyła swoją obecność także na terenie w ojew ództw a szczecińskiego.
K sięgozbiory poniem ieckiej prow eniencji z obszaru Pom orza Z achod niego zw oziły przede w szystkim różne placówki z kraju. B ibliotekę M iejską w Szczecinie ob jęły władze polskie dopiero w lipcu 1945 roku. Z abezpieczaniem księgozbiorów zajm ow ały się Zarząd M iejski w Szczecinie i W ojew ódzka K om isja O p ieki nad K siążkam i, powołana przez K ura toriu m O kręgu Szkolnego Szczecińskiego.
Po drugiej w ojnie światow ej powstał U niw ersytet w T oru niu . B iblioteka U n iw ersy tecka, pod kieru nkiem Stefana Burhardta, tw orzyła swój księgozbiór głów nie ze zbiorów zabezpieczonych na terenie Pom orza. Podstawą stały się księgozbiory poniem ieckie. W T o runiu w zasadzie nie było żadnych dzieł do przejęcia8.
W roku akadem ickim 1945/1946 do miasta K opernika zw ieziono około 3 0 0 tys. to m ów 9. K siążki pochodziły głów nie z następujących b ib lio tek 10: M iejskiej w Szczecinie, M iejskiej w Elblągu, uniw ersyteckiej w G r y fii, Instytu tu do Spraw G ospodarczych Rosji i Europy W schodniej w Królew cu, P uttkam erów w Pęzinie, Pruskiego B anku Państw ow ego w B er linie, gim nazjów w Sław nie, Słupsku, W ąbrzeźnie, W ystru ciu ; Bism arcka w W arcinie, M u zeum M iejskiego w K oszalinie, kościelnej w Ja m n ie , sem inariów un iw ersyteckich w K ró lewcu i innych.
7 Z o b . ibidem , s. 163.
s Z o b . H . B a r a n o w s k i. Z b io ry B ib lio te k i U n iw ersyteckitj w Toruniu, ich rozw ój i k ieru n ki p rzy szłeg o k sz ta łto w ania, w: Studia o d ziałaln ości i zbiorach B ib lio te k i Uniwersytetu M ik o ła ja K o p e r n ik a , red. B. R ysz e w sk i, cz. 5, T o r u ń 1990. s. 24.
'' Z o b . A r c h i w u m U n i w e r s y te tu M ik o ł a ja K o p e rn ik a w T o r u n i u . B ib lio tek a l TM K . S p ra w o z d a n ia 1 9 4 5 /4 6 -1 9 4 6 /4 7 . sygn. 74, k. 4: S p ra w o z d a n ie B ib lio te k i 1'niw ersyteckiej w Toruniu z a rok a k a d e m ick i 19 4 5 /4 6 .
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie s'wiatowej w Polsce 281
O g o len i B iblioteka U niw ersytecka w Toruniu w latach 19 4 5 -1 9 4 9 przetransportow ała z Pom orza W schodniego i Z achodniego oraz innych terenów około 6 0 0 tys. dzi el 1 W p o czątkow ym okresie zbiór m iała charakter w ybitnie niem iecki. Podczas uroczystego otw ar cia placów ki, w m aju 1947 roku, na półkach czytelni głów nej brakow ało polskich książek12. W liczącym ponad 3 0 0 tys. w olu m inów księgozbiorze stanow iły one zaledwie 3 procent.
W Bydgoszczy pod koniec stycznia 1945 roku utw orzono K om itet O ch ro n y M ienia P ań stw ow ego i Kulturalnego, kierow any przez Tadeusza Esm ana. Z abezpieczaniem i zbiórką książek oraz pom ocy naukow ych zajm ował się D ział B ib lio teczn y 13. K om itet w połow ie kw ietnia 1945 roku został przekształcony w W ojew ódzkie Biu ro do Spraw A rchiw alnych 1 B ibliotecznych. D o początków w rześnia 1945 roku zgrom adzono około 3 0 0 tys. tomów.
W m ieście nad Brdą w lutym 1945 roku w znow ił działalność Instytu t B a łty ck i14. N ie zw łocznie przystąpił do odbudow y swoich zbiorów. Prace koordynow ał powstały w paź dzierniku tego roku W ydział Biblioteczny, kierow any przez I Ielenę I Ileb -K oszań ską. T e matyka grom adzonych pozycji dotyczyła zagadnień m orskich, pom orzoznaw czych oraz regionu bałtyckiego. Instytu t uczestniczył w zabezpieczeniu księgozbiorów . Z przydziału władz centralnych przyw ieziono m iędzy innym i 6 955 w olu m inów przekazanych w cha rakterze depozytu z Biblioteki M iejskiej w Elblągu oraz na takich samych prawach około 2 tys. w olu m inów z księgozbioru Tow arzystw a Pom orzoznaw czego w Szczecinie.
D oln y Śląsk został objęty częściow o akcją zabezpieczania księgozbiorów prowadzoną przez dyrektora Biblioteki U niw ersyteckiej w Poznaniu Aleksandra Birkenm ąjera. M in i sterstw o O św iaty upow ażniło profesora do zabezpieczenia i przetransportow ania księgo zbiorów i archiw aliów p oniem ieckich, znajdujących się w pałacach w M iliczu i Sław ie13.
N ajcenniejszym księgozbiorem zabezpieczonym przez profesora była biblioteka w Sła w ie, m ieszcząca się w zam ku stanow iącym dawną rezydencję H im m lera. Zaw ierała szcze gólnie cenne masonica.
Z e Sławy do Poznania skierow ano od czerw ca 1945 do 11 maja 1946 roku ponad 20 transportów7. Przew ożenie około 150 tys. tom ów zajęło prawie rok. D łu gi okres był związany z trudnościam i w zdobyciu środków przewozu oraz brakiem wystarczających
11 Z o b . H . B a r a n o w s k i, Z biory..., op. cit., s. 26.
12 Z o b . M . P ucia tow a, B iblio teka G łó w n a , w: U niirersytet M ik o ła ja K o p ern ik a 1 9 4 5 -1 9 5 5 . red. R. G a lo n , W a r szawa 1957. s. 313.
13 Z o b . A r c h i w u m P ań stw ow e w By dgoszczy. K om itet O chrony M ien ia Państw ow ego i K ulturalnego w B y d goszczy. Z a b ez p ie cz a n ie m ien ia państw ow ego i kulturalnego 1945, sygn. 3. bez pagm .: K om itet O chrony M ien ia
P aństw ow ego i K ulturalnego D z ia ł B iblioteczny. S p ra w o z d a n ie [ I I / I I I 1945].
14 Z o b . I- B o r o w i k . Z a d a n ia i prace Instytutu Bałtyckiego na tłe nowych w aru n ków polskich, w: Instytut B ałtycki R edi- i'ii’its. S p raw ozd an ie z działaln ości z a lata 1945 i 1946 oraz protokół H alnego Z g rom ad zen ia w dn. 13 i 14 X I I 1946, „P a m ię t n ik In s ty t u tu Bałtyckiego", red. |. B o r o w ik , nr 43. G d a ń s k - B y d g o s z c z - S z c z e c i n 1947, s. 12. b Z o b . A r c h i w u m B ib lio te k i U n i w e r s y t e t u A d ama M ic k ie w ic z a w P oz n an iu. R eferat z a b ez p iecz a n ia i se gregacji zbiorów . Z a r z ą d z e n ia , instrukcje, u p o w a żn ien ia 1 9 4 4 -1 9 4 6 . sygn. 5 35, k. 2 9 : l :p o w a ż u ie n ie M inistra
O św iaty dla .4. B irken m ajera do z a b ez p ie cz e n ia i p r z e w iez ie n ia biblioteki i archiw aliów pon iem ieckich znajdujących się w z a m k a ch w M iliczu i S ła w ie. Warszawa 11 V I I 1945.
282 Ryszard N ow icki
środków finansow ych. Przyczyniły się do tego rów nież długotrw ałe przerw y w yw ołane niep orozu m ieniem na tle praw om ocności poznańskiej Biblioteki U niw ersyteckiej w sto sunku do biblioteki znajdującej się na terenie D olnego Śląska. N a tym obszarze w ykazyw a ły aktyw ność i inne ośrodki, ja k K raków (Biblioteka Jagiellońska) czy W arszaw a16.
N ajw iększe skupiska księgozbiorów na terenie Śląska znajdow ały się we W rocław iu. D o najw ażniejszych należały zbiory Biblioteki U n iw ersyteckiej, B iblioteki M iejskiej i B ib lio te ki K apitulnej. W czasie II w ojny światowej były one częściow o ew akuow ane i rozlokow ane w terenie. O kupant uważał obszar D olnego Śląska za bardzo bezpieczny. C elem ochrony przed nalotam i zwoził tutaj liczne księgozbiory niem ieckie oraz zagrabione z ziem polskich i innych państw europejskich.
W rocław 19 stycznia 1945 roku został ogłoszony tw ierdzą. Z acięte w alki o zdobycie m iasta trw ały do 7 maja. W okresie krw aw ych zm agań, w kw ietniu 1945 roku, powstała w K rakow ie pionierska grupa U n iw ersytetu W rocław skiego, w skład której w eszło około 3 0 osób. M in ister O św iaty 2 0 kw ietnia 1945 roku m ianow ał Stanisław a K ulczyńskiego de legatem Rządu Rzeczypospolitej do zabezpieczenia m ajątku i urządzeń w yższych uczelni, instytu cji naukow ych, bibliotek oraz zbiorów na terenie W rocław ia i o k o lic17. Grupa na- u k o w o -k u ltu raln a, pod k ieru n kiem rektora Stanisław a K ulczyńskiego, przybyła do m iasta 10 maja 1945 roku.
D zień w cześniej, 9 maja, do W rocław ia dotarła trzyosobow a czołów ka pionierów, w skład której w chodzili: A ntoni K no t, W łod zim ierz Kozak i Stanisław K a m iń sk i18. E ksp e dycja zwiadowcza, mająca na celu zabezpieczenie zachow anych w m ieście i okolicy b ib lio te k 19, była św iadkiem tragedii, zw iązanej ze spaleniem 11 maja części zbiorów Biblioteki U n iw ersyteckiej. O kupant 18 m arca 1945 roku postanow ił w ysadzić budynek B iblioteki na W yspie Piaskow ej, by w ten sposób zam askow ać gruzam i niem iecką kwaterę dow ódz twa. O k o ło 2 0 0 osób przenosiło książki do sąsiedniego kościoła św. A n n y20. T ran sp o rto w anie zbiorów zakończono 4 maja. Kilka dni później w ybuchł pożar, który zniszczył około 3 0 0 tys. to m ów 21.
I(’ Z o b . M . D ą b r o w s k i. K saw erego Ś w ierk o w sk ieg o w alka o dobra kultury, „ R o c z n ik i B i b lio t e c z n e " R . 24: 198 0 z. 1. s. 1 11-1 25.
17 Z o b . W. W r z e siń sk i. I 'uiwersytet Hroclawski 1 9 4 5 -1 9 9 5 , W r o c l a w 1995, s. 16.
,s Z o b . S. N aw ar a. Z arys d z iejó w B ib lio te k i l Utitrersyteckicj w e Wroclau>iu 1 9 4 5 -1 9 5 5 , W r o c la w 1955, s. X I V ; A. K n o t , U k o le b k i l Jn iu ’crsytetu we lU roclawiu, „P ionier" . 194 6 nr 137, s. 12.
|l' Z o b . A r c h i w u m B ib lio te k i J a g ie llo ń sk i e j. S p ra w o z d a n ia B ib lio te k i Jagiellońskiej, S p ra w o z d a n ia D y rekcji B i blioteki Ja g ie llo ń s k ie j od 1 8 1 do 31 I 111 1945 ora z z a lata a k a d e m ick ie 1 9 4 5 /4 6 -1 9 4 9 /5 0 , bez pagin. — S p ra w o z d an ie D yrekcji B ib lio te k i Ja g ie llo ń s k ie j z a czas od 18 stycznia do 31 sierpnia 1945 r.
211 Z o b . K. M a le c z y ń s k a , D z ie je gm achu B ib lio tek i U niw ersyteckiej w e W ivclaw iu na W yspie P ia s k o w e j, W r o c la w -W ar szaw a I 9 6 0 , s. 15.
21 Z o b . ibidem , s. 16; O . Kape, D ie G eschichte der wissenschaftlichen B ib lio th eken in B reslau in der Z eit von 1945 bis 1955: unter besonderer Berücksichtigung der U nirersitatsbiblie^hek, St. K a t h a r i n e n 1993, s. 31 i nast.
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce 283
P ełn om ocn ik M inisterstw a O św iaty Stanisław Kulczyński 10 maja 1945 roku pow ie rzył A ntoniem u K notow i ogólne kierow nictw o bibliotek na terenie W rocław ia oraz polecił zabezpieczyć wszelkie księgozbiory poniem ieckie, księgarnie, antykw ariaty2". Rozpoczął on niezw łocznie akcję oraz organizow anie od podstaw polskiej Biblioteki U n iw ersytec kiej, w której objął stanow isko kierow nika, a następnie dyrektora23. Jak o kierow nik R efe ratu R ew indykacyjnego U n iw ersytetu i P olitechniki przeprowadzał rew indykację zbiorów w latach 1 9 4 5 -1 9 4 6 na terenie W rocław ia i D olnego Śląska.
Szereg w iadom ości o księgozbiorach przekazywały osoby niezw iązane z akcją zabezpie czenia. W edług uzyskanych m iędzy innym i tą drogą inform acji A ntoni K not zlokalizow ał na terenie D olnego Śląska i O polszczyzny 70 schowków. Z najdow ały się one w zam kach, pałacach, pom ieszczeniach gospodarczych, a nawet celach w ięziennych24. Po przybyciu na m iejsce okazało się, że część z nich była pusta lub zawierała dzieła zdew astow ane20.
N apływ ające w iadom ości skrzętnie notow ano. Szereg z nich zostało zapisanych w N o
tatniku alfabetycznym miejscowości, w których prow adziła akcję rewindykacyjną B iblioteka Uniwer sytecka w iatach 1 9 4 5 -1 9 4 6 2(\ D oku m ent ten zawiera szczególnie cenne inform acje o d n o
szące się do księgozbiorów z terenu D olnego Śląska. D otyczą one m iędzy innym i krótkiej charakterystyki zbiorów, orientacyjnej ilości (przeliczanej na kilogram y, wagony, tom y), prow eniencji, stanu zachowania, m iejsca przechow yw ania, odległości do danej m iejscow o ści, stosunku okolicznej ludności oraz w ojsk radzieckich do zbiorów. Przykładow o w G ro dzisku niedaleko Z ło toryi, na przełom ie lutego i marca 1945 roku, spłonęło w zam ku o k o ło 2 5 0 skrzyń Preussische Staatsbibliothek w Berlinie. R osjanie w yw ieźli z tej m iejscow ości bibliotekę Ost-Europainstitut, przyw iezioną przez N iem có w z W rocław ia. N a m iejscu po zostały katalogi alfabetyczny i system atyczny2 . W M iliczu przetrwała biblioteka lir. M al- zanów, licząca około 24 tys. to m ów 28. D o H enrykow a zw ieziono inkunabuły z B iblioteki D iecezjalnej we W rocław iu. W M ileszycach około 100 skrzyń bliżej nieokreślonego księ gozbioru „ludzie rozwlekają po okolicy”29. Bibliotekę w oleśnickim zam ku spalili R osja nie. C zęść zbiorów przetrw ała w kościele. By tam dotrzeć, należało uzyskać pozw olenie sow ieckiego kom endanta W rocław ia, którem u podlegała O leśn ica311. W Notatniku podano
22 Z o b . A r c h i w u m U n iw e r s y te tu W ro c ła w sk ie g o (A U W r ) , K n ot A n ton i 1 9 4 5 -1 9 7 4 . sygn. R K - 1 2 0 . k. 31: P ełn om ocn ictw o dla A . K n ota w ystaw ione p r z e z pełn o m o cn ik a M inistra O śiriaty w e W rocławiu S. K u lcz y ń skieg o ,
[W rocł aw ] 10 V 1945; ibd em , k. 2 5 : A. K n o t. Ż yciorys, W r o c ł a w 2 9 I 1955.
23 Z o b . ibidem , k. 33: R ek to r S. K u lcz y ń ski do M inisterstw a O śiriaty. [W rocł aw ] 2 3 X I 1945. 24 Z o b . S. N aw ara. Z arys.... op. cit., s. X I X .
2:1 Z o b . f. O ż ó g . Z arys historii B ib lio teki U niw ersyteckiej we W rocław iu. W ro c ła w 1995, s. 80.
2,1 B U W r , A n ton i K n o t [aut. prz ypu szcz alny], S o ta tn ik alfabetyczny miejscowości, w których p row a d z iła akcje rew indykacyjną B ib lio tek a U niirersytccka w latach 1 9 4 5 -1 9 4 6 , Akc. 1977 D 134 (k o rzy stałem z m i k r o f il m u : M f 4 0 3 3 2 ).
27 Z o b . ibidem , k. 91: G rod zisko. 2s Z o b . ibidem , k. 1 7 6 -1 7 7 : M ilicz. - ' Z o b . ibidem , k. 178: M ileszyce. 311 Z o b . ibidem , k. 2 0 9 - 2 10: O leśnica.
284 Ryszard N ow icki
szereg lakonicznych w iadom ości i o innych m iejscow ościach, na przykład A delinie, B o l kow ie, Bystrzycy K łodzkiej, Je le n iej G órze, K łod zku, Lwów7ku Śląskim , O b o rn ik ach Ślą skich, Strzegom iu, Szklarskiej Porębie Trzebnicy, W ałbrzychu, W rocław iu, Ż m igrodzie.
W tym czasie zatrudnionych było ponad 60 pracow ników niem ieckich, z tego 14 w sor tow ni. N ajw iększa z nich grupa, licząca 27 ludzi, pracowała fizycznie, natom iast 10 w ykony wało czynności umysłowe. N iektórzy działali bardzo ofiarn ie. N a przykład przy pracach po rządkow ych we wrocławskiej Bibliotece U n iw ersyteckiej dużą pom oc oddał W illi Polte31.
R ozpoczęty 9 maja 1945 roku pierwszy okres zabezpieczenia zbiorów trw ał do 8 czerw ca 1946 roku. Z akończony został podczas D n i K u ltu ry Polskiej we W rocław iu, o b ch od zo nych 8 - 1 0 czerw ca. N astąpiło w tedy uroczyste przekazanie U niw ersytetow i przez Radę M iejską budynku przy ul. K. Szajnochy 7/9 oraz zbiorów dawnej B iblioteki M iejskiej. W tym pionierskim okresie A ntoni K not prowadził doraźne działania o charakterze zabez- p ieczeniow o-rew ind ykacyjnym na obszarze m iasta oraz D olnego Śląska. U ratow ał przed zniszczeniem liczne księgozbiory, w tym fragm enty B iblioteki U n iw ersyteckiej i B iblioteki M iejskiej. W w yn iku je g o zabiegów zw ieziono ponad 100 ciężarow ych aut cennych ksią żek naukow ych i zbiorów. W e W rocław iu, z m ienia poniem ieckiego, zabezpieczono około
1 m in 2 0 0 tys. tomów. Z terenu D olnego Śląska zw ożono książki u kryte przez N iem có w w schow kach. O calo n o około 1600 ton książek i liczne w agony archiw aliów 32.
W 1946 roku zakończył się okres najw iększego nasilenia akcji zabezpieczeniow ej i re w ind ykacyjnej33. D ziałania kontynuow ano w następnych latach, ale ju ż na m niejszą skalę. O k res drugi, trw ający od czerw ca 1946 do 1949 roku, polegał głów nie na czynnościach porządkow ych i organizacji w ew nętrznej pracy Biblioteki.
O g ó łem uratow ano w m ieście i na obszarze D olnego Śląska około 3 m in w olu m inów 34. Z najdow ały się wśród nich fragm enty Biblioteki U n iw ersyteckiej, B iblioteki M iejsk iej, b ibliotek kościelnych oraz inne. D o Biblioteki U n iw ersyteckiej trafiło 211 917 w olu m i nów z dawnych zasobów i ponad 1 m in w olu m inów z innych zbiorów zabezpieczonych (na przykład część biblioteki M ilicha ze Z gorzelca oraz H och bergów z Książa, księgozbiór G órn ołu życkiego Tow arzystwa N aukow ego ze Z gorzelca, księcia Jerzeg o Rudolfa z L eg n i cy, cenne zbiory szkolne33).
Z abezpieczone i zw iezione przez A ntoniego K nota dzieła m iały charakter poniem iecki. W e W rocław iu, podobnie ja k w T oruniu, w'ystąpił problem polonizacji zbiorów. W w yniku zabiegów dyrektora M inisterstw o Os'wiaty przekazało do W rocław ia część druków pol
31 Z o b . A U W r , S p ra iro z d an ia k ier o irn ik a P. I 1 9 4 5 - 1 9 4 6 , sygn. B U - 3 0 , k. 4: S p ra w o z d a n ie k iero w n ik a G r u p y „P racow nicy U m ysłow i" z a czas pracy o d d. 2 8 p a ź d z ie r n ik a do d. 10 listopada b . r W r o c ła w 10 X I 945. 32 Z o b . S. N aw ar a. Z arys..., op. cit.. s. X X V I I I .
33 Z o b . S. N aw ar a. B ib lio teka U niw ersytecka, w: l 'niwersytet W rocław ski ir łatach 1 9 4 5 -1 9 5 5 , red. f. F i e m a i in., t. 1. W r o c ła w 1959. s. 321.
34 Z o b . [. O ż ó g . Z arys..., op. cit.. s. 80. 3;’ Z o b . ibidem .
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce 285
skich z bibliotek podw orskich zabezpieczonych na terenie M ałopolski. D o miasta nad O drą trafiły przekazane przez władze radzieckie zbiory lwowskiej Biblioteki O ssolińskich . A n toni K not zorganizow ał we W rocław iu Zakład N arodow y im. O sso lińskich '16, którego był dyrektorem w latach 1946-1949.
O licznych problem ach związanych z zabezpieczaniem zbiorów świadczą między in nym i losy biblioteki Schaffgotschów . W iosną 1946 roku przybył do C ieplic delegat W y działu B ib liotek M inisterstw a O św iaty Stanisław Sierotw iński celem w yw iezienia z terenu D olnego Śląska tego księgozbioru. Przeciw ko takiej m ożliw ości zaprotestowała Rada N a ukowa Instytu tu Śląskiego w Katow icach na konferencji odbytej 6 kw ietnia 1946 roku we W rocław iu37. W piśm ie skierow anym do M inisterstw a O św iaty w skazyw ano na szczególne znaczenie, ja k ie posiada je d n a z najw iększych bibliotek pryw atnych dla całego Śląska. Z biór liczył około 80 tys. tomów. B iblioteka była uporządkowana. Przypuszczano, że posiada n aj większy w kraju zbiór silesiaców. Zaw ierała m iędzy innym i druki nieznane Estreicherow i, niew yzyskane pod w zględem naukow ym , szereg d okum entów dotyczących przeszłości Śląska pod w zględem kulturalnym i narodow ościow ym .
Biblioteka ta w ten sposób kom pletow ana ma przede w szystkim w artość dla Śląska i ze względu na swoją treść pow inna zostać tam, gdzie dotychczas była przechow yw ana (...). Instytu t Śląski w K atow icach wraz ze sw ym O ddzia łem we W rocław iu nastaw iony specjalnie na badanie stosunków kulturalnych, społecznych i ekonom icznych Śląska, m oże oprzeć swą działalność naukową jed y n ie pod w arunkiem , że skarby biblioteki Schaffgotschów zostaną mu udostępnione. W tych w arunkach w yw iezienie tej biblioteki z C ieplic byłoby prawdziwą klęską dla świata naukow ego na całym Śląsku —
argum entow ano ’8. W skazyw ano, że U niw ersytet W rocław ski w w yniku spalenia wła snej Biblioteki m oże prowadzić badania naukowe z dziedziny nauk polonistycznych, histo rycznych i społecznych jed y n ie w oparciu o tę bibliotekę.
Z a pozostaw ieniem je j na m iejscu, w edług uczestników konferencji, przem aw iały rów nież w zględy polityczne:
Ruszenie je j z dotychczasow ego m iejsca oznaczałoby w oczach nieprzychyl nie dla nas nastaw ionej i śledzącej każde nasze przedsięw zięcie ludności nie m ieckiej po prostu, że Polska rezygnuje z D olnego Śląska, że czuje się tu n ie pew nie, dając tym sam ym broń do ręki tym , którzy nie w ierzą w utrzym anie
Z o b . A U W r . K n o t A n ton i 1 9 4 5 -1 9 7 4 , sygn. R K - 1 2 0 , k. 2 5 : A. K n o t. Ż yciorys, W r o c ła w 2 9 I 1955. 37 Z o b . A A N , M inisterstw o O św iaty. D ep arta m en t Program ów , P o d ręcz n ik ó w i P om ocy N a u k o w y ch , sygn. 67 9 3 . k. 3: R. L u tm an , S. K u lcz y ń ski do M inisterstw a O św iaty w W arszaw ie. W ro c ła w 8 I V 1946.
286 Ryszard N ow icki
przez Polskę przyznanych je j konferencją poczdam ską terytoriów . Skutek takiego pociągnięcia m oże być i na forum m iędzynarodow ym tatalny39
Postulow ano przekazanie je j do użytku U niw ersytetow i W rocław skiem u oraz In sty tu towi Śląskiem u.
Sprawa księgozbioru Schaffgotschów była w ielokrotnie dyskutowana. W ró con o do niej m iędzy innym i podczas posiedzenia K om isji do Spraw Z bioró w K u ltu raln o -N au k o w y ch D olnego Śląska, odbytego 8 czerw ca 1947 roku wr C ie p lica ch -Z d ro ju 40. Przy okazji poru szono problem braku w spółdziałania i je d n o litej polityki kulturalnej. Przestrzegano przed robieniem pustki kulturalnej na obszarze D olnego Śląska. O pow iadano się za pozostaw ie niem zbiorów na m iejscu41. W skazyw ano na zjawiska negatyw ne — przy okazji zbiórki papieru na m akulaturę przem ielono bezcenne plany regulacji O d ry i budow y portów nad- odrzańskich42.
O statecznie w C ieplicach 24 stycznia 1949 roku podpisano Protokół p rzekazan ia i przejęcia
depozytu B iblioteki daw nej Schaffgotschów4* . Za podstawę przekazania został w zięty stan p o
dany w protokole przejęcia biblioteki Schatfgotschów przez Z b io rn icę K sięgozbiorów Z a bezpieczonych we W rocław iu 2 października 1948 roku. C zęść książek trafiła do B iblioteki N arodow ej, a część do W rocław ia (silesiaca).
W ochronie zbiorów uczestniczyła rów nież Śląska B iblioteka Publiczna w K atow icach. O d lutego do sierpnia 1946 roku zabezpieczyła około 18 tys. tom ów poniem ieckich dzieł naukow ych44. N ajw iększą partię zbiorów zw artych zabezpieczonych przez tę placówkę sta now iła Biblioteka G órnośląska (Oberscldesische Landesbibliothek) w B ytom iu (67 tys. tom ów bez dubletów).
Próbę koordynacji działań, związanych z zabezpieczeniem księgozbiorów , z ram ie nia M inisterstw a O św iaty podjął Stanisław Sierotw iński. Pełnił on od 1 grudnia 1945 do 3 0 kw ietnia 1947 roku urząd delegata M inisterstw a O św iaty do zabezpieczenia
księgozbio-3V Ibid em .
411 Z o b . A U W r , P rotokoły p r z e ję c ia - p r z e k a z a n ia zbio ró w 1947. sygn. B U - 8 4 , k. 6 1 - 6 7 : P ro to kó ł z posiedzen ia K om isji dla sprair z biorów kiiltiira liio -iia n k o w y cli D olnego Ś lą s k a odbytego dnia 8 czerw ca 1 9 4 7 r. w C ie p lic a c h - -Z d r o jiif, j w Stacji N a u k o w e j Instytutu Ś ląskiego. C i c p l i c e - Z d r ó j 12 V I 1947.
41 Z o b . ibidem , k. 6 5 - 6 6 . 42 Z o b . ibidem , k. 64.
43 Z o b . A A N . M inisterstw o O św iaty. D ep artam en t Program ów , P o d ręcz n ik ó w i P om ocy N a u k o w y ch , sygn. 6 7 9 3 , k. 112: P ro to kó ł p r z e k a z a n ia i przejęcia depozytu B ib lio te k i da w n ej Schaffgotschów w C ieplicach SI. Z d ró j w dniu 2 4 stycznia 1949 roku, C ic p iicc 2 4 I 1949. D o k u m e n t podpisali: przed staw iciel M in is t e r s tw a O ś w i a t y i zara z em k i e r o w n ik Z b io r n i c y K się g o z b io ró w Z a b e z p ie c z o n y c h we W ro c ła w iu dr Ed w ard Z u b i k , k i e r o w n ik biblio tek i im. J . S. B a n d t k ie g o w C iep lic a ch Ja d w ig a B iłgo rajska , prz eds ta wic iel O s s o l i n e u m m jr fuliusz Ż u ław sk i, zastępca dy re k to ra B ib lio te k i N a r o d o w e j K sa w ery Św ie rk ow sk i, ku stos z B ib lio te k i n aro dow ej B o g d a n H o ro d y sk i.
Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce 2 8 7
rów opuszczonych i porzuconych z siedzibą w Krakow ie. Podlegał mu obszar podzielony na sześć okręgów :
I. Krakow ski (wraz z G liw icam i, B ytom iem i R aciborzem );
II. W rocław ski (obejm ow ał przyłączony Śląsk, bez punktów włączonych do O kręgu Krakow skiego);
III. Szczeciński (rozciągał się na obszar zachodniopom orski); IV. G dański (w ojew ództw o gdańskie);
V. O lsztyński (zajmował resztę przyłączonych ziem);
V I. Lubuski (Z iem ia Lubuska wraz z powiatami przyłączonym i do woj. p o znańskiego).
O d 1 grudnia 1945 do 31 grudnia 1946 roku odszukał i zabezpieczył około 5 m in 500 tys. książek, z tego około 1 m in 8 0 0 tys. przetransportow ał do Krakowa. Szczególnie inten sywną akcję prowadził na D olnym Śląsku, gdzie uratował ponad 2 m in dzieł. Z tego terenu zwiózł do Krakowa około 1 min 7 0 0 tys. tom ów (w ponad 90 procentach pochodzenia poniem ieckiego). Zabezpieczył w Krzeszow ie pod K am ienną G órą, przewiezioną w czasie w ojny przez N iem ców , część najcenniejszych zbiorów berlińskiej Preiissischer Staatsbibliothck — „B erlin kę”, którą w iatach 1 9 4 6 -1 9 4 7 ulokow ano, zachow ując ścisłą tajem nicę, w B i bliotece Jagiellońskiej. „Berlinka” obejm u je kilkaset tysięcy pozycji, bezcennych zabytków kultu ry niem ieckiej. W śród nich znajdują się unikatow e rękopisy, inkunabuły, starodruki, zbiory graficzne i kartograficzne. D o szczególnie w artościow ych należą muzykalia, o b e j m ujące m iędzy innym i utw ory L. van B eethovena, J . S. B acha, W. A. M ozarta, F. M end els- so h n a-B arth o ld y ego, R. Schu m anna, F. Schuberta.
W Polsce, w latach 1945-1949, różne ośrodki i instytucje uczestniczyły w zabezpiecza niu księgozbiorów . Pracow ano w trudnych pow ojennych w arunkach. Brakow ało środków finansow ych, transportu, w ykw alifikow anych pracow ników , m agazynów do składowania zwiezionych dzieł. W w yniku ofiarn ej pracy Stanisława Sierotw ińskiego, Aleksandra B ir- kenm ajera, A ntoniego K nota, M ariana Pelczara, Stefana Burhardta i innych ocalono m ilio ny tom ów przed zniszczeniem i rozgrabieniem .
