Dzieci nieakceptowane w grupie : diagnoza i analiza zjawiska

Grażyna Paluch

Dzieci nieakceptowane w grupie :

diagnoza i analiza zjawiska

Nauczyciel i Szkoła 2 (7), 42-49

Grażyna Paluch

Dzieci nieakceptowane w grupie — diagnoza

i analiza zjawiska

Wprowadzenie

W rastanie jednostki w życie społeczne dokonuje się w ram ach grup społecz­ nych, do których należy klasa szkolna. A naliza stosunków międzyludzkich, uczenie się, nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi, kształtowanie wzajem nych postaw uczniów jest najważniejszym zadaniem szkoły. Program w ychow ania jednostki jest realizowany w ram ach klasy szkolnej. Nauczycielowi potrzebna jest szeroka wiedza z zakresu psychologii społecznej, żeby nie tylko znal i rozum iał praw idłow ości funkcjonowania grup społecznych, ale umiał kształtować pożądane stosunki w klasie szkolnej.

P racując w szkole podstawowej m ogłam niejednokrotnie zaobserwow ać kon­ fliktowe stosunki między uczniami. Brak akceptacji jednostki przez grupę ham uje i opóźnia rozwój społeczny uczniów danej klasy.

O bserwacje życia szkolnego potwierdzają, że próby wpłynięcia nauczyciela na grupę, rozw iązyw anie problem ów grupow ych, znacznie p o p ra w ia ją atm osferę w grupie.

D la wielu uczniów grupa szkolna, rówieśnicza jest terenem sukcesów, źródłem ak cep tacji, daje poczucie bezpieczeństw a i satysfakcji. D la niektórych jed n ak przebyw anie w grupie jest źródłem nieprzyjemnych d oaiań, niepewności, porażek, a w konsekwencji kształtow ania się wrogich postaw w stosunku do ludzi. Jednym z przejawów zaburzonego funkcjonowania jednostki jest sytuacja braku akceptacji dziecka w ram ach grupy.

Problem braku akceptacji dziecka przez klasę szkolną jest niezwykle w ażny ze względu na konsekwencje tego zjawiska. Dziecko nieakceptowane nie wykorzystuje bowiem swych potencjalnych możliwości i osiąga mniej, niż m ogłaby osiągnąć przy' pełnej akceptacji grupy. Ważne je st więc dążenie do zmiany pozycji dziecka nie­ akceptowanego, co wym aga zbadania przyczyny tego zjawiska.

Grażyno Paluch — Dzieci nieakceptow ane w g ru p ie — diag noza i a n a liza ... 4 3

Socjalizacja klasy szkolnej

Klasa szkolna z chwilą jej utworzenia staje się grupą formalną, ogniwem w sys­ tem ie dydaktycaio-w ychow aw czym szkoły. N auczyciel reprezentuje szkolę jak o instytucję, w ystępuje wobec dziecka jak o osoba staw iająca określone w ymagania, którym należ}' się podporządkow ać, a stopień podporządkow ania określa stopień przystosowania dziecka do szkoły.1

Grupy społeczne, wśród nich klasa szkolna, są terenem, na którym dokonuje się proces socjalizacji jednostki. Pojęciem socjalizacji określano różną treść. Termin ten można spotkać w socjologii, psychologii i pedagogice. N a gruncie psychologii socja­ lizację określa się jak o proces oddziaływania grupy na jednostkę, czyli:

1) proces rozwoju spolecaiego człowieka będący efektem nie kierowanych i nie uśw iadomionych oddziaływań otoczenia społecznego;

2) proces stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa przestrze­ gającym obowiązujących norm;

3) proces uczenia się norm i zasad obow iązujących we w spółżyciu z innymi ludźm i.2

Spoistość grupy przejawia się we wzajemnej życzliwości i serdeczności wszyst­ kich jej członków'. To wspólne dążenie do celu i ponoszenie współodpowiedzialności za to, co dzieje się w grupie. Spoistość grupy je s t rów noznaczna ze znaczeniem przykrości i wyrzeczeń zw iązanych z realizacją w spólnych zadań. Jest rozum iana również jako gotowość jej członków do obrony przed zagrożeniem z zew nątrz.3

W ujęciu psychologicznym w skaźnikam i spoistości gru p y są następ u jące sposoby zachow ania się uczniów:

— serdeczność i życzliwość w stosunku do kolegów' z klasy, — staw'anie w obronie swych kolegów w sytuacji zagrożenia,

— wspólne naradzanie się nad planam i przyszłych swych działali, w spólna ich realizacja,

— opowiadanie się za tymi sam ymi norm ami postępow'ania.4

Jednym z istotnych czynników zwiększających spoistość klasy szkolnej jest to, w jakim klasa przyczyniła się do zaspokajania swych potrzeb, ja k potrzeba afiliacji, czyli przynależności do grupy, akceptacji i bezpieczeństwa.5 Im bardziej potrzeby byw ają zaspokojone, tym bardziej klasa szkolna staje się dla nich atrakcyjna i po­ ciągająca.

1 M. Pilkiewicz, Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze, „Oświata i Wychowanie” 1979, nr 6, wkładka NURT.

- W. Szewczyk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1979.

1 M. Łobocki, Wychowanie w klasie szkolnej, WSiP, Warszawa 1985, s. 122. 1 Ibidem, s. 124.

4 4 Nauczyciel i Szkoła 2(7) 19 99

N ajbardziej korzystna je s t sytuacja dziecka akceptow anego. Przedm iotem swych badań czynię dzieci nielubiane w klasie. Pow ażnych konsekwencji braku akceptacji przez g ru p ę dopatruję się w zablokow aniu możliwOŚci zaspokajania podstawowych potrzeb ucznia.

W psychologii rozwojowej stwierdzono, że praw idłowością i potrzebą rozw o­ jow ą człowieka jest dążność do kontaktów społecznych z innym i.6 Należy' się zatem zastanowić nad tym , co jest przyczyną tego, że niektóre jednostki unikają kontaktów z innymi, albo też grupa niechętnie się do tych kontaktów odnosi.

N a konsekwencję braku popularności w grupie wskazuje R.E. M artlej, stwier­ dzając, że w ynikiem p rzebyw ania poza g ru p ą, albo obcow ania w g ru p ie tylko z kilkom a osobam i, jest stosowanie wątpliwej, prymitywnej i szkodliwej praktyki w obec innych, a często tworzenie własnej filozofii, która może prow adzić do za­ burzeń osobowości.7

M iejsce dziecka w strukturze społecznej klasy m a daleko idące następstw a, bowiem prawidłowy rozwój społeczny jednostki zależy całkowicie od stopnia akcep­ tow ania jej przez grupę, od jej popularności od rówieśników.

R. Ł apińska i M. Żebrow ska stw ierdzają „[...] praw idłowy rozwój społeczny jednostki zależy całkow icie od stopnia akceptacji jednostki przez grupę, od jej popularności w śród rówieśników. D ezaprobata w stosunku do jednostki ze strony grupy lub jej całkow ite odtrącenie pociągają ze sobą objaw y nieprzystosow ania społecznego, które m ogą naw et doprow adzić do całkow itego w ykolejenia” .8

Specyfika sytuacji dziecka nieakceptowanego w klasie szkolnej polega na tym, że nie m a ono praw idłowych w arunków socjalizacji, przeżyw a stresy i frustracje, co niekorzystnie w pływ a na jego funkcjonowanie w roli ucznia.

G ru p a staje się bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju dziecka, szczególnie w m łodszym w ieku szkolnym , gdzie dokonuje się szereg zm ian w osobow ości dziecka, powodując, że jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa. Sytuacja nieakceptow ania jednostki przez grupę klasow ą jest czynnikiem szczególnie niekorzystnym dla dzieci w wieku 7 -1 4 lat, dla ich prawidłowego rozwoju społecznego i emocjonalnego.

4 Por.: E.B. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN, Warszawa 1985.

M. Zebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986. ’ D. Ekiert-Grabowska, D zieci nieakceptowane w klasie szkolnej, WSiP, Warszawa 1982, s. 32-33.

Grażyna Paluch — Dzieci nieakceptow ane w grupie — diag noza i a n a liza ... 4 5

Analiza przyczyn braku akceptacji dziecka w grupie

Szukając przyczyn nieakceptacji dziecka N orthw ay stw ierdza, że m oże ona nastąpić na skutek tego, że dziecko jest nieśmiałe, niedostępne i samo nie nawiązuje kontaktu z rówieśnikami lub jest nie łubiane ze względu n a swoje zachowanie.

Cechy zapew niające dziecku popularność w zespole to: zdolność do w spół­ pracy, życzliwość, energia, bezpośredniość, odpowiedzialność, pewność siebie, dobre w yniki w nauce, zdrow ie i spraw ność fizyczna, atrakcyjny w ygląd zewnętrzny, inteligencja, pleć, pozycja m aterialna rodziców, pozycja dziecka w rodzinie. Ce­ chami powOdującymi brak akceptacji w grupie są: nieśm iałość, pow ściągliw ość, ociężałość fizyczna, brak energii fizycznej, nieprzystępność, zbytnie odstawianie od grupy, agres}'wność, niesolidamość, egocentryan.

Brak akceptacji uczniów w grupie rówieśniczej można tłum aczyć przy pomocy: — czynników biologicznych,

— czynników społecznych, — czynników rodzinnych, — czynności pozaszkolnej.

Duży wpływ na pozycję dziecka w klasie m ają czynniki biologiczne. Częściej nieakceptowane są dzieci opóźnione w ogólnym rozwoju biologicznym lub wskazu­ jące niską ogólną sprawność fizycaią. Poczucie mniejszej w artości prow adzące do braku akceptacji jednostki przez grupę je st pow odow ane przez defekty fizyczne będące następstwem dysharmonii i wrodzonych w ad rozwojowych albo doznanych urazów czy przebytych chorób np. defekty narządów' ruchu, receptora wzrokowego lub słuchowego. W pływ na pozycję społeczną dziecka w grupie m a płeć. Chłopcy są bardziej agresywni i częściej w szczynają bójki niż dziewczynki, co w pływ a na brak akceptacji ze strony grupy rówieśniczej.

P o zy cja w g ru p ie m a ścisły zw iązek z cecham i c h arak teru dziecka i jeg o zachowaniem, a także wynikami w nauce. W ysoką pozycję zdobyw ają uczniowie sumienni, zdyscyplinowani, koleżeńscy, dobrze się uczący, umiejący kierować pracą i pom ocą w nauce i tacy, na których m ożna polegać.

Nieakceptowani są najczęściej uczniowie, którzy' źle się uczą, niekoleżeńscy, przeszkadzający w pracy, nieobowiązkowi, nie dotrzymujący słowa, nie pomagający innym, niegodni zaufania. O stopniu akceptacji decyduje także stosunek dzieci do nauczycieli. Z abieganie uczniów o w zględy nauczycieli m oże powOdować brak akceptacji w grupie rówieśniczej. Uczniowie nieakceptowani osiągają wyniki w nau­ ce równe bądź niższe od średniej klasowej.

Z pozycją dziecka w klasie w'iążą się w arunki środowiskowe, a w śród nich pochodzenie społeczne rodziców, w ykształcenie rodziców, w'arunki m aterialne, system stosowanych nagród i kar.

W ykształcenie rodziców, związany z tym zawód i standard ekonomiczny jest czynnikiem, który w pływ a na prestiż danej osoby, rodziny w środowisku, na atm o­

4 6 N auczyciel i Szkota 2(7) 19 99

sferę dom ow ą, zaspokajanie potrzeb i kształtow anie aspiracji dziecka, postaw y wychowawcze rodziców. Istnieje zależność pomiędzy sytuacją m aterialną rodziny a pozycją dziecka w nieformalnej strukturze grupy. Dzieci nieakceptowane stanowią większość w kategorii osób o złych w arunkach m aterialnych, np. dzieci z rodzin w ielodzietnych, w których zarobki nie w y starczają na pokrycie podstaw ow ych potrzeb lub rodziny patologiczne. C zynnikiem różnicującym k ateg o rie dzieci akceptowanych i nieakceptowanych okazał się stosunek do kolegów dzieci. Dziecko m oże unikać n aw iązan ia k o n tak tó w in terp erso n aln y ch p od wypływem błędów wychowawczych oraz nieprawidłowych postaw rodzicielskich. Środowisko domowe obok środowiska szkolnego jest często przyczyną zablokow ania możliwości zaspo­ k o jen ia potrzeby kontaktu em ocjonalnego niektórych dzieci w klasie. R odzice bowiem nie zawsze znają, rozum ieją i akceptują potrzeby dziecka w zakresie kon­ taktu z rówieśnikami. N ie um ieją też stworzyć właściwej atm osfery wychowawczej, ani zapewnić odpowiedniej pozycji dziecka w rodzinie.

Duży w pływ na pozycję dziecka w klasie m a aktywność w czasie zajęć szkol­ nych, a także aktywność pozaszkolna i pozalekcyjna. K lasa nie akceptuje jednostek określanych jak o wścibskie, kłótliwe, przem ądrzałe, egoistyczne, skąpe, w yw yż­ szające się i niekoleżeńskie.

Jednostki przejaw iające w ysoką aktyw ność społeczną są akceptow ane przez grupę rówieśniczą, natom iast nieakceptowane są dzieci o niskim wskaźniku aktyw ­ ności społecznej. Pozycja dziecka w nieform alnej grupie rów ieśniczej zależy od faktycznie przejawianej aktyw ności społecznej dziecka, a nie od samej praktyki szkolnej. Dlatego należy wręcz stwarzać dziecku okazje do zdobywania umiejętności w ykazania się, a tym samym przejaw iania aktywności społecznej.

Najczęściej nieakceptowane przez grupę rów ieśniczą są dzieci: — opóźnione w ogólnym rozwoju biologicznym,

— w ykazujące niższą od przeciętnej inteligencję,

— wykazujące cechy zaham owania osobowości i ogólnego nieprzystosowania społecznego,

— pochodzące z rodzin wielodzietnych i patologicznych,

— nie biorące czynnego udziału w życiu szkolnym i pozaszkolnym, — wykazujące niską sprawność fizyczną.

N ajw yższa szansa na popraw ienie pozycji społecznej uczniów nieakcepto­ wanych przez grupę istnieje w pierwszych latach nauczania. W tym okresie bowiem pozycje i role społeczne w grupie klasowej dopiero się kształtują, a w ychowaw ca stanow iący dla dzieci m łodszych duży autorytet m a znacznie w iększą możliwość w pływania na kształtowanie się stosunków' całej grupy rówieśniczej do poszczegól­ nych uczniów. Dlatego też badanie braku akceptacji dziecka przez grupę rówieśniczą jest bardzo ważne.

Grażyna Paluch — Dzieci nieakceptow ane w grupie — diag noza i a n a liza ... 4 7

Problem i metody badań

Celem badań własnych było uzyskanie odpowiedzi na pytanie główne: Jakie są przyczyny braku akceptacji dziecka w klasie szkolnej? oraz pytania pomocnicze:

1. Jakie są przyczyny braku akceptacji dziecka w klasach trzecich? a) Czy dzieci te są nieakceptow ane ze względu na swoje zachowanie? b) Czy dzieci te są nieakceptow ane ze względu na sytuację rodzinną? 2. Jaka jest częstotliwość braku akceptacji wśród uczniów klas trzecich? 3. Jaka jest sytuacja społeczna dziecka nieakceptow anego w klasie?

Postawiłam następujące hipotezy:

• Jakie osobowości decydują o akceptacji lub braku akceptacji dziecka przez grupę rówieśniczą?

• Jak ą rolę w akceptacji spełnia koleżeńskość?

• Jak stosunek nauczyciela-w ychow aw cy do ucznia w pływ a n a jeg o status w grupie?

W badaniach własnych zastosowałam: — metodę socjom etryczną J.L. Moreno, — metodę ankiety dla uczniów, — metodę obserwacji uczniów, — metodę wywiadu z rodzicami,

— metodę analizy dokumentów szkolnych uczniów.

J.L. Moreno ujmował socjometrię jako przydatne narzędzie pomiaru stosunków sympatii i antypatii w konkretnej grupie. O dpow iadając na zadane pytania osoby badane w skazują partnerów, z którymi chcą się przyjaźnić oraz z kim nie chcą się przyjaźnić. Dzięki metodzie socjometrycznej Moreno w yodrębniłam grupę dzieci nieakceptowanych.

M. Łobocki określa metodę ankietową jak o sposób wypowiadania się w formie pisemnej. Ankieta stanowi zbiór kilku lub kilkunastu pytań otw artych, w śród któ­ rych możliwe są również pytania skategoryzowane. M etoda ta pozw oliła mi ukie­ runkować dalsze badania dzięki próbnym badaniom ankietowym w śród uczniów.

Wywiad jest metodą zdobywania informacji przez pytania wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy zwanej kw estionariuszem. W yw iad z rodzicam i posłużył do oceny warunków mieszkaniowych dziecka nieakceptowanego i stosun­ ków rodzinnych. Wywiad z w ychowaw cą klasy pomógł określić jego stosunek do klasy, a w szczególności do osób nieakceptowanych.

M etoda obserwacyjna to grom adzenie informacji polegające na rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz interpretacji uzyskanych danych. M etoda ta pomogła mi określić osobowość dzieci nieakceptowanych oraz ich zachowanie.

4 8 N auczyciel i Szkota 2(7) 1 9 9 9

W pracy zastosowałam również rozmowę z dzieckiem. Metoda ta pozwoliła na uzyskanie w iadom ości od badanego poprzez odpow iedzi na pytania postaw ione przez badającego.

O bok w ym ienionych m etod badaw czych inform acje o bad an y ch uczniach uzyskałam również dzięki analizie dokumentów. D ają one wiedzę o pochodzeniu społecznym i wykształceniu rodziców, wynikach w nauce i zachowaniu.

B adania empiryczne na 50 uczniach przeprowadziłam w roku szkolnym 1995/ 1996 w trzech klasach trzecich.

Wyniki badaii

— W iększość z grupy nieakceptow anych m a św iadom ość braku akceptacji ze strony grupy,

— jedną z przyczyn braku akceptacji dziecka przez grupę je st jego m ałe uspo­ łecznienie i wykazywanie w zachowaniu szkolnym takich cech osobowości, jak: niekoleżeńskość, złośliwość, aroganckość i zarozum iałość,

— zachow anie dzieci nieakceptow anych różni się od pozostałych osób i „drażni” grupę sw oją odmiennością,

— w śród 50-osobow ej g ru p y rów ieśniczej klas trzecich , 22 osoby były n ie ­ akceptowane,

— w czterech przypadkach na 22 osoby nieakceptowane to dzieci niekoleżeńskie, często wchodzące w konflikty z grupą zarówno podczas zabawy, ja k również w wykonywaniu powierzonych zadań,

— osoby nieakceptow ane rzadziej są chw alone przez nauczyciela, często zaś upominane i zawstydzane przed klasą,

— dzieci nieakceptowane w 50-osobowej grupie badanej: 21 uczniów wywodzi się ze środow iska robotniczego, tylko jedno dziecko nieakceptowane było pocho­ dzenia inteligenckiego,

— rodzice dzieci nieakceptow anych m ają wykształcenie podstawowe i średnie, — dzieci nieakceptow ane m a ją często utrudnione przez rodziców kon tak ty

z rówieśnikami,.

— w jednym przypadku rodzice stwierdzili, że ich dziecko jest posłuszne.

Wnioski

1. Pozycja dziecka w nieformalnej strukturze klasy jest w dużym stopniu zależna od w arunków środowiskowych ucznia nieakceptowanego.

Grażyna Paluch — Dzieci nieakceptow ane w g ru p ie — dia g n o za i a n a liz a ... 4 9

2. Dzieci akceptowane przejawiają wyższe poczucie przynależności do grupy niż dzieci nieakceptowane.

3. Funkcjonowanie jednostek w grupie ja k ą je st klasa uzależnione jest od momentu jej pow stania. Dzieci nieakceptow ane, w grupie czują się niepewnie, są nie­ śmiałe i zagubione. Zanim jednak uczeń w swojej nieformalnej grupie stanie się dzieckiem nieakceptow anym, przechodzi przez szereg negatyw nych oddziały­ wali ze strony grupy.