Badania zespołu osadniczego kultury łużyckiej w Worytach, pow. olsztyński w 1972 roku

Małgorzata Mogielnicka, Jan

Dąbrowski, Barbara Balke

Badania zespołu osadniczego kultury

łużyckiej w Worytach, pow.

olsztyński w 1972 roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 317-325

B A R B A R A B A L K E , J A N D Ą B R O W S K I , M A Ł G O R Z A T A M O G I E L N I C K A

BADANIA ZESPOŁU OSADNICZEGO KULTURY ŁUŻYCKIEJ

W WORYTACH, POW. OLSZTYŃSKI W 1972 ROKU

B a d a n ia z esp o łu o sad n iczeg o k u l t u r y łu ż y c k ie j w m ie jsco w o śc i W o ry ty , pow . o lszty ń sk i, p o d o b n ie j a k w la ta c h p o p rz e d n ic h , p ro w a d z o n o w ra m a c h Z e sp o łu do B a d a ń E tn o g en e z y S ło w ia n w P o ls c e P ó łn o c n o -W s c h o d n ie j I n s t y t u t u H is to rii K u l ­ t u r y M a te ria ln e j PA N . S u b s y d io w a ł je ta k ż e W oj. K o n s e rw a to r Z a b y tk ó w w O l­ sz ty n ie . P r a c e te re n o w e t r w a ły od 24 lip c a do 31 s ie r p n ia . W sk ła d e k ip y n a u k o w e j w c h o d zili a u to rz y n in ie js z e g o s p ra w o z d a n ia , f u n k c je ry s o w n ik ó w p e łn ili B o g d an K o ­ w a lcz y k , A n d rz e j S te p e k , B ry g id a K n e ffe l i F e lic ja M isiu n . W stę p n e b a d a n i a a n t r o ­ p o lo g ic z n e w y k o n y w a ł w te re n ie M a c ie j H e n n e b e rg k o n s u lto w a n y p rz e z doc. d r. A n ­ d rz e ja M a lin o w sk ie g o z U n iw e rs y te tu A d a m a M ick iew ic z a w P o z n a n iu , a w ie rc e n ia g eo lo g iczn e p rz e p ro w a d z iła K ry s ty n a L e c h o w sk a k o n s u lto w a n a p rz e z doc. d r E w ę S tu p n ic k ą z U n iw e rs y te tu W a rsz a w sk ie g o . P r o g ra m p r a c g e o d e z y jn y c h n a d z o ro w a ł doc. d r inż. W ito ld S e n n is o n z A k a d e m ii R o ln ic z o -T e c h n ic z n e j w O lszty n ie.

P r a c e te g o ro c z n e n a s ta n o w is k u p ie rw s z y m (c m e n ta rz y sk o k u ltu r y łu ż y c k ie j) b y ły k o n ty n u a c ją b a d a ń z r o k u 1971 * (ryc. 1). W d n ia c h 2— 26 s ie r p n ia p rz e k o p a n o 165 m 2 u s y tu o w a n y c h b e z p o ś re d n io o b o k w y k o p ó w z 1971 r. o ra z d a w n y c h w y k o ­ p ó w n ie m ie c k ic h . P r a c a z m ie rz a ła do o s ta te c z n e g o w y z n a c z e n ia p o łu d n io w e g o z a ­ s ię g u c m e n ta r z y s k a o ra z u z y sk a n ia m a te r ia łó w a rc h e o lo g ic z n y c h i a n tro p o lo g ic z n y c h d la w e ry fik a c ji b a d a ń L e o n h a r d a F ro m m a , a ta k ż e ro z p o z n a n ia s to s u n k ó w d e m o ­ g ra fic z n y c h n a ty m s ta n o w is k u . W c zasie p r a c p r z e b a d a n o g ro b y 829— 854. w z n a c z ­ n e j części zn iszczo n e. N ie k tó re z n ic h o k re ś lo n o w te re n ie ja k o p o z o sta ło śc i p o ło ż o ­ n y c h tu ż o b o k s ie b ie i z n isz c z o n y ch g ro b ó w , co p o tw ie rd z iła a n a liz a a n tro p o lo g ic z ­ n a ** w y k a z u ją c a , że w g ro b a c h 833, 834, 838 i 843 w y s tą p iły s z c z ą tk i co n a jm n ie j trz e c h o s o b n ik ó w . P o d o b n ie g ró b 851, w k tó ry m w y ró ż n io n o s k u p is k a A -E , o k a za ł się z esp o łe m z n isz c z o n y ch g ro b ó w . T a k w ięc g lo b a ln ie w y e k sp lo ro w a n o w ro k u b ie ­ żąc y m s zc z ątk i n ie m n ie j n iż 33 g ro b ó w , z a w ie ra ją c y c h k o ści 45 o so b n ik ó w .

Ze w z g lę d u n a z n a c z n e zn isz c z en ie te j p a r tii c m e n ta r z y s k a , c h a r a k t e r u w ię k ­ szości g ro b ó w n ie u d a ło się u s ta lić . S ą to w y łą c z n ie g ro b y c ia ło p a ln e . J a k o p o p ie l­ n ic o w e o k re ś lo n o sie d e m p o c h ó w k ó w , a ja k o ja m o w e — d w a . Do n a jle p ie j z a c h o ­ w a n y c h n a le ż a ł g ró b 848 (ryc. 2) z p o p ie ln ic ą w p o s ta c i o s tro p ro filo w a n e g o n a c z y n ia d w u sto żk o w e g o , z a w ie ra ją c ą k o ści je d n e g o o so b n ik a, z m a rłe g o w w ie k u a d u ltu s , z a p e w n e k o b ie ty . C h a r a k t e r p o z o sta ły c h g ro b ó w p o p ie ln ic o w y c h ro z p o z n a n o g łó w n ie po fra g m e n ta c h kości, p rz y w a rty c h do w e w n ę tr z n y c h p a r tii f r a g m e n tó w n aczy ń . G ro b y o n ie o k re ślo n y m c h a r a k t e r z e to z a p e w n e w w ię k sz o ści w y p a d k ó w ta k ż e g r o ­ by p o p ie ln ic o w e: S ą to , często siln ie ro z w le cz o n e , s k u p is k a p rz e p a lo n y c h k ości

* B. B a l k e , J. D ą b r o w s k i , M. M o g i e l n i c k a , W s tę p n e s p ra w o zd a n ie

z b a d a ń z e s p o łu o sa d n icze g o k u l t u r y łu ż y c k ie j w e to si W o r y ty , p o w . o ls z ty ń s k i. K o ­

m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1972, n r 1, ss. 211 i n a s t.

K l l O N J K A N A U K O W A

Rys. 1. W o ry ty , po w . o lszty ń sk i. W id o k s ta n o w is k a 1 od p o łu d n io w e g o zach o d u . F o t. J. D ą b r o w s k i

i fr a g m e n tó w n aczy ń , tk w ią c e w p rz e m ie sz a n e j ziem i, k tó r e u leg ły z n isz c z en iu w X IX w ie k u p o d c za s w y b ie ra n ia k a m ie n i z o b s ta w g ro b o w y c h d la celó w g o sp o ­ d a rc zy c h . P ły c ie j p o sa d o w io n e g ro b y s ą d o d a tk o w o zn iszczo n e w sp ó łc z e sn ą o rk ą (np. g ró b 836 s tw ie rd z o n y n a g łę b o k o śc i 17 cm ). S z c z ą tk i k o n s tr u k c ji k a m ie n n e j s tw ie r ­ dzono p rz y sz e re g u g ro b ó w , je d n a k ty lk o w w y p a d k u g łę b ie j p o ło ż o n y c h (na g łę b o ­ kości 65 i 81 cm ) u d a ło s ię o k re ś lić ich c h a r a k t e r , ja k o d o ln y b r u k (g ró b 853) o ra z ja k o p o z o sta ło śc i o b s ta w y i p o k ry w a ją c e g o b r u k u (g ró b 854). W ięk szo ść g ro b ó w z a le g a ła n a g łę b o k o śc i około 40 cm.

W y p o sa ż en ie g ro b ó w je s t s k ro m n e — s ta n o w i je n ie m a l w y łą c z n ie c e ra m ik a w y s tę p u ją c a w n ie w ie lk ic h ilo śc iac h . W trz e c h g ro b a c h p rz y a n tro p o lo g ic z n y m s o r ­ to w a n iu m a te ria łu o d k ry to d ro b n e fr a g m e n ty p rz e d m io tó w k o ś c ia n y c h ; trz p ie ń , szp il (g ró b 842 i 851 C) o ra z o p ra w k i zd o b io n e j lin ią r y t ą (g ró b 852). N a leż y p o d ­ k re ś lić , że a ż w c z te r n a s tu p rz y p a d k a c h n a p rz e p a lo n y c h lu d z k ic h k o ścia c h w y s t ą ­ p iły ś la d y sto p io n e g o b rą z u . W ed łu g d o ty c h c z a s is tn ie ją c y c h d a n y c h u w a ż a n o , iż w g ru p ie m a z u rs k o - w a r m iń s k ie j k u ltu r y łu ż y c k ie j n ie m a l n ie w y p o sa ż a n o z m a r ­ ły c h w p rz e d m io ty m e ta lo w e * . B a d a n ia te g o ro c z n e w y k a z a ły k o n ie c zn o ść z w e r y fi­ k o w a n ia te g o p o g lą d u i s tw ie rd z e n ia , iż o d s e te k z m a rły c h w y p o sa ż o n y c h w p r z e d ­ m io ty b rą z o w e by ł z n aczn y , a ty lk o r y t u a ł p o g rz e b o w y n a k a z y w a ł p a le n ie ich w ra z z n ieb o szczy k iem .

B a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e p o z w o liły o zn aczy ć s zc z ątk i 45 o so b n ik ó w , w ty m aż 20 g ro b ó w z a w ie ra ło k o ści ty lk o je d n e g o z m a rłe g o * * . O g ó łem ro z p o z n a n o s ied m io ro

* J . D ą b r o w s k i , Z a g a d n ie n ie g e n e z y p o c h ó w k ó w c ia ło p a ln y c h na W a r m ii

i M a zu ra c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1964, n r 1, ss. 10 i n., ta b l. I.

K R O N I K A N A U K O W A 319

R yc. 2. W o ry ty , p o w . o ls z ty ń sk i. S ta n o w is k o 1. G ró b 848 p o d c za s e k s p lo r a c ji. W id o k od p ó łn o cy . F o t. J . D ą b r o w s k i

d zieci, a w śró d o so b n ik ó w d o ro sły c h u d a ło się o k re ś lić d z ie w ię c iu m ężczy zn i d w a ­ n a śc ie k o b ie t. W szy scy b a d a n i z m a rli p rz e d o sią g n ię c ie m k a te g o rii w ie k u se n e x . S z c z ą tk i d zieci w s p ć łw y s tę p u ją często z k o śćm i o so b n ik ó w d o ro sły c h , stw ie r d z o n o je d n a k ta k ż e o d rę b n e p o c h ó w k i d z ie cię c e (g ró b 845). N ie m o ż n a p o łą c zy ć fo rm y i w y p o sa ż e n ia g ro b u z ja k ą ś o k re ś lo n ą k a te g o rią z m a rły c h .

S to p ie ń zn isz c z en ia c e ra m ik i u tr u d n i a n a ra z ie d o k ła d n ie jsz e o m ó w ie n ie teg o m a te ria łu , n ie u le g a j e d n a k k w e stii, że p o c h o d zi on z p ó ź n ej e p o k i b rą z u . N a p o d ­ s ta w ie d a n y c h o b a d a n ia c h n ie m ie c k ic h o ra z w y n ik ó w o sią g n ię ty c h w la ta c h 1971— 1972 c ałe c m e n ta rz y s k o n a le ż y d a to w a ć n a IV — V I o k re s e p o k i b rą z u . W w y n ik u te g o ro c z n y c h p ra c u sta lo n o w te re n ie d o k ła d n y p rz e b ie g g ra n ic y w y k o p ó w L. F ro m m a . W e w sc h o d n ie j części ć w ia r tk i D a r u 53 o d k ry to ta k ż e b u t e l ­ k ę z k a r t k ą z a w ie ra ją c ą d a n e o z asię g u te g o w y k o p u . T r e ś ć k a r t k i : B e s itz e r H in z - m a n n , 20 m N W 4 m S W . 27.7.29 F r o m m . A n a liz a w y s tę p o w a n ia g ro b ó w w w y k o ­

p a c h p o w o je n n y c h , a ta k ż e o p u b lik o w a n e g o p la n u w y k o p a lisk L. F r o m m a * p o z w o li­ ła d o k ła d n ie u s ta lić p o łu d n io w ą g ra n ic ę c m e n ta r z y s k a . W te j p a r tii s ta n o w is k a za p a se m ziem i p rz e m ie s z a n e j w y s t ę p u je ja ło w y p ia s e k c alca . N a jd a le j w y s u n ię ty w k ie r u n k u p o łu d riio w o -z a c h o d n im je s t g ró b 849 o d k r y ty n a g ra n ic y z ie m i p rz e ­ m ie s z a n e j. U ra to w a n o tę część c m e n ta r z y s k a p rz e d o s ta te c z n y m z n isz c z en ie m .

* И. U r b a n e k , D ie fr ü h e n F la c h g r ä b e rfe ld e r O s tp re u ss e n s , K ö n ig s b e rg — B e r­ lin 1941, ss. 5 i п., ta b i. ЗО.

320 K R O N I K A N A U K O W A

S ta n o w is k o d ru g ie (o sa d a k u ltu r y łu ż y c k ie j) * p o ło żo n e n a p o la c h u p ra w n y c h je s t s ta l e niszczo n e. O b sz a r całeg o s ta n o w is k a ocen ić m o ż n a n a p ra w ie 2 h e k ta ry , g łó w ­ n ie n a g ru n c ie A lfo n sa N o w ak o w sk ie g o , p rz y czy m je s t on o z ag ro żo n e w y b ie ra n ie m p ia s k u o ra z ro z o ry w a n ie m p o w sta ły c h p rz y ty m dołów .

B a d a n ia g e o lo g ic zn e w y k a z a ły , że o sad ę zało żo n o n a w zg ó rzu , u tw o rz o n y m z p ia sk ó w p o c h o d z e n ia g la c ja ln e g o , p rz y czy m w szc z y to w y ch p a r tia c h w z n ie s ie n ia o b s e rw u je się d a le k o p o s u n ię te w y w ie w a n ie m a te r ia łu , k tó re d o p ro w a d z iło m .in . do zn iszczen ia g ó rn y c h części w y s tę p u ją c y c h ta m o b ie k tó w . A n a liz y te g o ro c z n e **, d o k o n a n e n a p o d s ta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h w 79 p u n k ta c h w ie rc e ń ś w id re m g e o lo ­ g ic z n y m o ra z o b s e rw a c ji w te re n ie i a n a liz y k a rto g r a f ic z n e j, d o p ro w a d z iły do częścio w eg o o d tw o rz e n ia m o rfo lo g ii t e r e n u o ra z sto su n k ó w h y d ro g ra fic z n y c h s ta n o ­ w isk a d ru g ie g o . S tw ie rd z o n o , że w id o c zn e jesz c z e n a p la n ie k a ta s tr a ln y m w si W o ry - ty z r o k u 1845, a d ziś ju ż n ie is tn ie ją c e je z io ro m ia ło trz y fa z y ro z w o ju . W ed łu g a n a ­ lizy g e n e ty c z n e j to rfó w w o b n iż e n ia c h I i I I s ą to to rf y m szy ste , m ło d e, n a ro s łe z a p e w n e w c ią g u 100—200 lat* * * . T a k w ięc n a czas tr w a n ia o sa d y p r z y p a d a z a p e w n e fa z a 2 ro z w o ju J e z io ra W o ry ck ieg o . P a s m o w zgórz, w k tó re g o n a jw y ż s z e j p a r tii z n a jd o w a ło się s ta n o w is k o d ru g ie , b y ło w ię c w ó w cz a s p ra k ty c z n ie n ie m a l n ie d o ­ s tę p n e . O ta c z a ły je d w a je z io ra o ra z z a b a g n io n a d o lin k a s tru m ie n ia .

W 1972 r. p rz e k o p a n o tu og ó łem 420 m 2. W y k o p y u s y tu o w a n o w s zc z y to w ej p a r tii w zg ó rza ze w z g lę d u n a fa k t, iż je s t to część n a jb a r d z ie j zn iszczo n a d o ła m i po p i a ­ c h u o ra z n a to, że po w z n o w ie n iu u p ra w y t a w ła ś n ie część s ta n o w is k a u le g n ie w cią g u k ilk u l a t c a łk o w ite m u ro z o ra n iu . W y k o p y te , p rz y le g a ją c e b e z p o ś re d n io do o b s z a ru p rz e k o p a n e g o w la ta c h p o p rz e d n ic h , s t w a r z a ją p rz e z to m o żliw o ść a n a liz o ­ w a n ia w y stę p o w a n ia o b ie k tó w n a s ze rsz ej p ła sz c z y źn ie . O g ó łem w c ią g u trz e c h s e ­

zonów b a d a w c z y c h p rz e k o p a n o n a s ta n o w is k u d ru g im p o n a d 11 aró w .

W b a d a n e j w ro k u b ie ż ą c y m części o sa d y stw ie rd z o n o n a s tę p u ją c y u k ła d : pod w a rs tw ą p ró c h n ic y (m iąższo ści 10— 25 cm ), k tó r ą tw o rz y b r u n a tn a , p ia sz c z y sta z ie m ia z n ie w ie lk ą ilo śc ią m a te r ia łu z ab y tk o w e g o , z a le g a ł ja s n y p ia s e k p rz e m ie sz a n y z w k ła d k a m i o rs z ty n u . J e d y n ie n a a r a c h 40 i 55 p o d w a r s t w ą p ró c h n ic z n ą s tw ie r ­ dzono w a rs tw ę c ie m n o b ru n a tn e g o , z b iteg o p ia s k u o m a k s y m a ln e j m iąższo ści 25 cm z n ie d u ż ą ilo śc ią m a te r ia łu zab y tk o w e g o . N a s tro p ie w a rs tw y p ia s k u ja sn e g o w y ­ s tę p o w a ły n a c a ły m b a d a n y m o b sz a rz e n ie r e g u la r n e p la m y sz a ra w e g o p ia s k u , n a j ­ lic z n ie jsz e n a a ra c h 40 i 55, z m a te r ia łe m z a b y tk o w y m . S ą to p o zo sta ło śc i w a rs tw y k u ltu r o w e j o ra z g ó rn y c h części o b ie k tó w , p r z e m ie sz a n e i z su w a ją c e się p o zb o czach w zg ó rza. W w a rs t w ę ja sn e g o p ia s k u w k o p a n e też b y ły o b ie k ty z p ó ź n e j ep o k i b rą z u o ra z o k re s u w p ły w ó w rz y m s k ic h . O b se rw o w a n o je od g łę b o k o śc i 10 c m (o b ie k t 139) do 90 cm (o b ie k t 105 A), p rz e w a ż n ie je d n a k n a g łę b o k o śc i 20— 40 cm . W w a rs tw ie te j w y s tę p o w a ł te ż w n ie w ie lk ic h ilo śc iac h m a te r ia ł z a b y tk o w y m a k s y m a ln ie do g łę b o k o śc i 80 cm . S tw ie rd z o n o też s ze re g w k o p ó w w sp ó łc z e sn y c h — n a jb a rd z ie j zn iszczo n e b y ły a r y 67 i 68. O g ó łem p rz e k o p a n o o b ie k ty 101— 147, w śró d k tó ry c h ro z p o z n a n o je d n o p a le n isk o , 24 ja m y i 19 śla d ó w p o s łu p a c h k u l t u r y łu ż y c k ie j, a p o n a d to stw ie rd z o n o trz y g ro b y z o k re s u w p ły w ó w rz y m s k ic h o ra z d w a o b ie k ty o n ie w y ja ś n io n y m c h a ra k te rz e . O b ie k ty te w y s tę p u ją w dość d u ż y m s k u p ie n iu w y ra ź n ie z a n ik a ją c n a ć w ia rtc e С i D a r u 67, C i D a r u 68 o ra z C a r u 69, co d o b rz e k o r e s p o n d u je z o b s e r w a c ja m i p o ­ c zy n io n y m i w 1971 r., św ia d c z ą c o is tn ie n iu d u żeg o s k u p is k a o b ie k tó w n a szczycie w z g ó rz a i p rz e rz e d z e n ia się ich n a o d c in k u około 20 m n a p o łu d n io w o -w s c h o d n im zboczu. U z y sk a n o d a lsz e p o tw ie rd z e n ie d w ó ch fa z is tn ie n ia o m a w ia n e j o sad y w p o s ta c i o b ie k tó w 105 i 105 A, z k tó r y c h p ie rw s z y w k o p a n y b y ł w p ia s e k n a w ia n y n a d re s z tk ę d ru g ie g o . S tro p o b ie k tu 105 A o d k ry to o 25 cm p o d d n e m o b ie k tu 105. Z e sp ó ł o b ie k ­ tó w 109, 109 A i 109 В n a s u w a n a w e t s u g e s tię o trz e c h fa z a c h z a b u d o w y w a n ia w z g ó rz a p rz e z lu d n o ś ć k u ltu r y łu ż y c k ie j. * J. D ą b r o w s k i , R, K o z ł o w s k a , K o m u n ik a t o p ra ca c h w y k o p a lis k o w y c h w W o r y ta c h , p o w . o ls z ty ń s k i w 1970 r., K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1970, n r 4, ss. 631 i n. o ra z B. B a l k e , J. D ą b r o w s k i , M. M o g i e l n i c k a , op. cit., ss. 214 i n. ** O p ra c o w a n ie E. S t u p n i c k i e j — m a sz y n o p is w A rc h iw u m IH K M PA N . *** O p ra c o w a n ie L. O l e s i ń s k i e g o — m a sz y n o p is w A rc h iw u m IH K M P A N .

K R O N I K A N A U K O W A 3 2 1 R yc, 3. W o ry ty , p ow . o lszty ń sk i. S ta n o w is k o 2. P la n i p ro f il o b ie k tu 147 w s k a li 1:10. W y p eł- n isk o o b ie k tu s ta n o w i s z a ro c z a r - n a z ie m ia, w k o p a n y je s t o n w ja s n y p ia se k . R ys. B. K o w a l ­ c z y k

P a le n is k o 109 (p ią te p a le n isk o o d k ry te n a s ta n o w is k u d ru g im ) b y ło s iln ie z n isz ­ czo n e i z az n a c zy ło się ja k o k o lis ta p la m a s z a ro c z a rn e g o , z b ite g o p ia s k u z w ę g ie lk a ­ m i d rz e w n y m i, w k tó r y m z n a jd o w a ły się p rz e p a lo n e k a m ie n ie . P r z e k ró j p a le n is k a b y ł s to ż k o w a ty , a in w e n ta rz tw o rz y ły fr a g m e n ty c e r a m ik i k u l t u r y łu ż y c k ie j.

J a m y b y ł y · w ró ż n y m s to p n iu zn iszczo n e. Do n a jle p ie j z a c h o w a n y c h n a le ż a ły o b ie k ty 104, 107, 108, 113, 120 i 124 o m ią ż sz o ści 55— 95 cm . O d k ry w a n o je d n a k i o b ie k ty z a c h o w a n e w p a r tia c h p rz y d e n n y c h , j a k n a p r z y k ła d o b ie k t 115 o m ią ż ­ szości 10 cm czy 136 o m iąższo ści 15 cm . J a m y m a ją d n a p ła s k ie lu b p rz y p ła sz c z o ­ ne , a k s z ta łt n ie c k o w a ty , w o rk o w a ty i c y lin d ry c z n y . Z re g u ły s ą o n e w g ó rn y c h c zęściach ro z w le c z o n e i ro z w ia n e , p rz e z co tr u d n o je s t p o d a ć d o k ła d n ie ic h m a k s y ­ m a ln e ś re d n ic e — m o ż n a s tw ie rd z ić , iż ty lk o w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h p r z e k r a ­ c z a ją o n e 1 m . Ż a d n e j z o d k r y ty c h w 1972 r. ja m n ie m o ż n a in te rp r e to w a ć ja k o z ie m ia n k i, m u s ia ły o ne z a te m p e łn ić b liż e j n ie w y ja ś n io n e fu n k c je g o sp o d arcz e . W y p e łn isk a ic h tw o rz y ł s z a ra w y lu b b r u n a tn y p ia se k , n ie k ie d y z w ę g ie lk a m i d r z e w ­ n y m i, a z a ry sy b y ły często o g ra n ic z o n e i p rz e c in a n e w a rs t e w k a m i o rs z ty n u . I n w e n ­ ta r z e ja m s ą s k ro m n e , j a k z re sz tą z w y k le n a o s a d a c h k u l t u r y łu ż y c k ie j. S ta n o w iła je z re g u ły n ie w ie lk a ilo ść f r a g m e n tó w c e r a m ik i, w ę g le d rz e w n e i c za sam i k ości z w ierzę c e. T e o s ta tn ie z n a jd o w a n o j e d n a k ty lk o w y ją tk o w o ze w z g lę d u n a w y b itn ie n ie s p rz y ja ją c e ic h z a c h o w a n iu w a r u n k i z a le g a n ia . R z a d k ie te ż s ą b r y łk i p o le p y .

S ia d y p o s łu p a c h b y ły r ó w n ie ż s iln ie ro z w le cz o n e w g ó rn y c h p a r tia c h , a z a c h o ­ w a n a m iąższo ść w y n o siła n a ogół 10— 25 cm . N a jle p ie j z a c h o w a ły s ię : o b ie k t 122 o m ią ż sz o ści 70 cm o ra z 110 i 125 (m iąższo ść 55 i 40 cm ). O b o k o b ie k tó w o d n a c h p ła s k ic h lu b n ie c k o w a ty c h (ryc. 3), b ę d ą c y c h ś la d a m i p o s łu p a c h w k o p y w a n y c h

3 2 2 K R O N I K A N A U K O W A

w ziem ię, z a o b s e rw o w a n o ta k ż e z a ry sy s to ż k o w a te — śla d y słu p ó w w b ija n y c h . Ś re d n ic e słu p ó w w a h a ją się n a jc z ę ś c ie j m ię d z y 20 a 40 cm . S łu p y b y ły n ie m a l z a w ­ sze u s y tu o w a n e p io n o w o , a rz a d k o w y s tę p u ją c e k a m ie n ie z a p e w n e m ia ły n a celu w z m a c n ia ć o sad z e n ie słu p ó w . In w e n ta r z e ic h w y p e łn is k są s k ro m n e — s ta n o w i je k ilk a d ro b n y c h u ła m k ó w c e ra m ik i. O b ie k t 121 p rz y s tr o p ie w y p e łn isk a z a w ie ra ł m a łą , n ie o b ro b io n ą b ry łk ę b u rs z ty n u . W p ię c iu o b ie k ta c h teg o ty p u ż a d n y c h z a b y t­ k ó w n ie znalezio n o .

R ó w n ież w ty m r o k u n ie u d a ło się stw ie rd z ić r e g u la rn e g o u k ła d u s łu p ó w . N ie u le g a je d n a k w ą tp liw o śc i, że są to w p rz e w a ż a ją c e j w ię k sz o ści p o z o sta ło śc i k o n ­ s tr u k c ji b u d o w li n a z ie m n y c h , o czy m ś w ia d c z ą ta k ż e o d k ry te n a ty m s ta n o w is k u p a le n isk a . D o m o stw a ta k ie z n a n e s ą i z in n y c h s ta n o w is k g ru p y m a z u r s k o - w a r ­ m iń s k ie j k u ltu r y łu ż y c k ie j *.

N a m a te r ia ł z a b y tk o w y k u ltu r y łu ż y c k ie j ze s ta n o w is k a 2 s k ła d a się n ie m a l w y łą c z n ie c e ra m ik a (ryc. 4 a, c, d). P o n a d to w y m ie n ić n a le ż y d w ie b ry łk i b u rs z ty n u z o b ie k tu 121 o ra z z w a r s t w y p rz e w ia n e g o p ia s k u n a a rz e 40. W śró d fr a g m e n tó w n a c z y ń p rz e w a ż a m a te r ia ł c h ro p o w a c o n y p rz y sto so w a n iu ró ż n y c h te c h n ik te g o s p o ­ so b u o b ró b k i p o w ie rz c h n i. D ość rz a d k ie je s t z d o b ie n ie n a c z y ń — n a jc z ę s tsz e o r n a ­ m e n ty to o d c isk i p a z n o k c i o ra z c zu b k ó w p a lc ó w , o rn a m e n t r y ty w ró ż n y c h u k ł a ­ d a ch , a ta k ż e g u z k i n a le p ia n e p rz y k ra w ę d z i n aczy ń . B ard zo r z a d k ie je s t n a c in a n ie lu b k a rb o w a n ie k ra w ę d z i. F o r m y s ą s iln ie z ró ż n ic o w a n e w ie lk o śc ią i k s z ta łte m . O d ­ n o to w a ć n a le ży n a c z y n ia b e c z u łk o w a te i ja jo w a te , d o n ic z k o w a te (n ie k ie d y d w u - uch e), b a n ia s te , o p ro f ilu e so w a ty m (siln ie z ró ż n ic o w a n e ty p o lo g iczn ie), m isy p r z e ­ w a ż n ie p ó łk u lis te , rz a d z ie j o p ro f ilu e so w a ty m , p o z a ty m c z a rk i, k u b k i o ra z n a c z y ­ n ia s ito w a te . Z rz a d k o w y s tę p u ją c y c h n a s ta n o w is k u 2 fo r m w y m ie n ić m o ż n a a m ­ fo ry , n a c z y n ia d w u sto ż k o w a te o ra z p ła s k ie ta le rz e (p o d k ła d k i) i n a c z y n ia g ru s z k o - w a te . S to su n k o w o częste są n a to m ia s t n a c z y n ia m in ia tu ro w e n a ś la d u ją c e k s z ta łte m fo r m y w y m ie n io n e u p rz e d n io . N a k ilk u f r a g m e n ta c h n a c z y ń i b ry łk a c h p o le p y o d ­ k r y to o d c isk i z ia rn zbóż s tw ie r d z o n e i w la ta c h p o p rz e d n ic h . P o le p a w y s tę p u je rz a d k o .

P o m im o n ie m a l c ałk o w iteg o b ra k u m a te ria łó w p o ró w n a w c z y c h m o ż n a s t w i e r ­ dzić, iż b a d a n ą o sad ę d a to w a ć n a le ż y n a p ó ź n ą e p o k ę b rą z u , ze w s k a z a n ie m n a o k re s y V i V I, a p rz y w ą tp liw o śc ia c h co do w y s tę p o w a n ia t u m a te ria łó w ju ż z o k re s u IV.

P rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia fiz y k o -c h e m ic z n e ** trz e c h p r ó b e k g lin y i fr a g m e n ­ tó w s ie d m iu n a c z y ń p o c h o d zą c y c h z b a d a ń 1971 r. p o zw o liły n a w s tę p n e u s ta le n ie , ja k ic h ro d z a jó w g lin u ż y w an o do w y ro b u n a c z y ń k u l t u r y łu ż y c k ie j ze s ta n o w is k 1 i 2. W ięk szo ść b a d a n y c h n a c z y ń (6) w y k o n a n a b y ła z g lin y o m in im a ln e j z a w a r ­ to ści s u b s ta n c ji n ie p la s ty c z n e j (g łó w n ie k w a rc u o z ia rn a c h d u ż y c h i o s tro k ra w ę d z i- sty ch ), a s k ła d a ją c e j się z asa d n ic zo z s u b s ta n c ji ila s te j. R ó żn ice w u ż y te j m a sie c e ­ ra m ic z n e j z a z n a c z a ły się je d y n ie w sk ła d z ie m in e r a ln y m sz tu c z n e j d o m ie szk i s c h u - d z a ją c e j, do k tó re j s p o rz ą d z e n ia słu ż y ły k a m ie n ie p o ln e . R ó żn ice t e p o le g a ją n a r ó ż ­ n y m s to s u n k u ilo śc io w y m p o m ię d z y k w a r c e m i s k a le n ie m p o ta so w y m , w y s tę p o w a ­ n iu p la g io k la z u lu b w y łą c z n ie s k a le n t.

Z ło ża g lin , k tó ry c h , ja k m o ż n a sąd z ić n a p o d s ta w ie a n a liz , u ż y w a n o d o w y ro b u n aczy ń , z n a jd u ją s ię w b e z p o ś re d n ie j b lisk o śc i s ta n o w is k d ru g ie g o i c z w a rte g o . P o ­ b ra n o z n ic h g lin ę d la d a lsz y c h b a d a ń .

O k re ślo n o w ę g le d rz e w n e z o b ie k tu 109 В (30 p ró b e k ), s tw ie r d z a ją c w y s tę p o ­ w a n ie je d y n ie ż y w icz n e j so sn y p o s p o lite j (P in u s s ilv e s tr is L.)***.

W p o łu d n io w e j ' części b a d a n e g o t e r e n u o d k ry to n ie z n a c z n ą ilo ść c e r a m ik i k u l ­ t u r y trz c in ie c k ie j (ryc. 4 b ). W ra z z m a te r ia ła m i z b a d a ń 1971 ro k u m a m y ju ż do z a n o to w a n ia fr a g m e n ty k ilk u n a c z y ń o p o g ru b io n y c h , sk o śn ie ś c ię ty c h k ra w ę d z ia c h , z d o b io n y c h p o z io m y m i, w ą s k im i ż ło b k a m i i ta k im iż rz ę d a m i tr ó j k ą tn y c h n a k łu ć . M a te ria ł te n z a s łu g u je n a b a c z n ą u w a g ę i s ta n o w i ź ró d ło b a rd z o c e n n e ze w z g lę d u

* P . B i e l e f e l d , E in fr ü h g e r m a n is c h e s W o h n h a u s in L a r c h w a ld e , K r. E lb in g , E lb in g e r J a h r b u c h , B d. 15, 1938, ss. 68 i n.

** O p ra c o w a n ie L. K o c i s z e w s k i e g o — m a sz y n o p is w A rc h iw u m ІН К М P A N .

K R O N I K A N A U K O W A _{3 2 3}

20*

R ye. 4. W o ry ty , po w . o ls z ty ń sk i. S ta n o w is k o 2. C e r a m ik a k u ltu r y łu ż y c k ie j (a, c, d) o ra z trz c in ie c k ie j (b) z w a r s t w y z a p ły w ó w n a a r a c h 54 i 68 (a, b, d) o ra z 67 (cf.

3 2 4 K R O N I K A N A U K O W A

R yc. 5. W o ry ty , p ow . o lszty ń sk i. W id o k s ta n o w is k a 4 od p o łu d n io w e g o zac h o d u p o d c za s e k s p lo r a c ji w y k o p u I. F o t. J . D ą b r o w s k i

n a fa k t, iż s to s u n k i k u ltu r o w e w ty m o k re s ie n a W a rm ii i M a z u ra c h są p ra k ty c z n ie z u p e łn ie n ie z n an e . Z P o ls k i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j i te re n ó w s ą s ie d n ic h z n a m y z a ­ le d w ie k ilk a sta n o w is k , d a to w a n y c h n a I I o k re s ep o k i b r ą z u z m in im a ln ą ilo śc ią m a te r ia łu *.

M a te ria ły p ó ź n ie jsz e r e p r e z e n t u ją tr z y zn iszczone g ro b y z p ó źn eg o o k re s u w p ły ­ w ó w rz y m s k ic h , k tó re o d k ry w a n o ta k ż e p o d c za s b a d a ń w c z e śn ie jsz y c h . N a jle p ie j z a c h o w a n y o b ie k t 126 m ia ł 25 cm m iąższo ści, a o b a p o z o sta łe p o 8 cm . R ó w n ież ś re d n ic e ic h n ie są d u że i w y n o sz ą 30—55 cm . W o b ie k c ie 102, w y p o sa ż o n y m w sp rz ą c z k ę b rą z o w ą , g lin ia n y p rz ę ślik , f r a g m e n ty g rz e b ie n ia k o ścia n e g o o ra z k ilk a sto p io n y c h p a c io rk ó w s z k la n y c h i fr a g m e n ty p rz e p a lo n y c h p rz e d m io tó w b rą z o ­ w y ch , p o c h o w a n a b y ła d o ro s ła k o b ie ta **. D w a p o z o sta łe g ro b y z a w ie ra ły w y łą c z n ie c e ra m ik ę — o d k ry to w n ic h k o ści o so b n ik a d o ro słe g o (o b ie k t 103) i d z ie ck a (o b ie k t 126). P o n a d to p o d w a r s t w ą p ró c h n ic z n ą z n a jd o w a n o w y s tę p u ją c e lu ź n o d ro b n e p rz e d m io ty ze zn iszczo n y ch g ro b ó w z te g o czasu . M a te ria ły te d a to w a n e s ą n a II i I I I w ie k n.e. i ś w ia d c z ą o z ało że n iu n a ty m te re n ie c m e n ta r z y s k a w k ilk a s e t l a t p o z a n ik u o sa d y k u ltu r y łu ż y c k ie j. D a n y ch o je g o w ie lk o śc i i r o z p la n o w a n iu p o d a ć n a ra z ie n ie m o żn a.

S ta n o w is k o c z w a rte (o s a d a k u ltu r y łu ż y c k ie j) leży , p o d o b n ie j a k sta n o w is k o d r u ­ gie, n a w z g ó rz u o to czo n y m p o d m o k ły m i te re n a m i (ryc. 5). Z n a jd u je się ono około 0,7 k m n a p o łu d n io w y w sc h ó d od s t a n o w i s k a '2, n a p o lu J e r z e g o K ra u se g o . B a d a n ia

* J . D ą b r o w s k i , P o w ią z a n ia z ie m p o ls k ic h z te r e n a m i w s c h o d n im i w epoce

b rą zu , W ro c ła w —W a rsz a w a —K ra k ó w — G d a ń sk , 1972, m a p a I.

K R O N I K A N A U K O W A 3 2 5

le g o s ta n o w is k a tr w a ły od 17 do 28 s ie r p n ia , o g ó łem p rz e k o p a n o je d e n a r w p o ­ s ta c i d w ó c h w y k o p ó w , o w y m ia r a c h 2,5X20 m i 5X 10 m u s y tu o w a n y c h w o d leg ło ści

83 m od s ie b ie p o osi w sc h ó d -z a c h ó d .

P r z y w s tę p n e j p e n e t r a c ji s ta n o w is k a w y k o rz y s ta n o w ie rc e n ia ś w id re m g eo lo ­ g iczn y m , k tó re w y k a z a ły n a p o łu d n io w o -z a c h o d n im sto k u w z n ie s ie n ia is tn ie n ie w a rs t w y k u ltu r o w e j n a g łę b o k o śc i 30— 40 cm od p o w ie rz c h n i z iem i (so n d y 48 i 49). P o d o b n ie p o d c za s b a d a ń p o w ie rz c h n io w y c h s tw ie r d z o n o n a ty m w ła śn ie zboczu n a jc z ę stsz e w y s tę p o w a n ie fr a g m e n tó w n a c z y ń . O d w ła śc ic ie la p o la u z y sk a n o in ­ fo r m a c ję o o d k ry c iu p o d c za s o rk i s k u p is k a k a m ie n i n a szczycie w z g ó rz a (p a le n isk o ?) o ra z s k u p is k a c e r a m ik i n a p o lu p o d la se m . O d k ry to 17 o b ie k tó w : 15 ja m , 1 p a le n is k o i 1 d o m n ie m a n y ś la d p o słu p ie . Z a le ­ g a ły o ne n a g łę b o k o śc i od 25 do 64 cm , n a jc z ę ś c ie j n a g łę b o k o śc i 30— 40 cm i w k o ­ p a n e b y ły w j a s n y p ia s e k c alca . S ia d y w a r s t w y k u ltu r o w e j, z a w ie ra ją c e j p e w n e ilości m a te r ia łu c e ra m ic z n e g o , s tw ie r d z o n o w z a c h o d n ie j części w y k o p u I.

J a m y b y ły w ró ż n y m sto p n iu zn iszczo n e, z w łasz cz a w g ó rn y c h c zę ściac h r o z w le ­ czone p rz e z o rk ę . W p la n ie m ia ły o ne k s z ta łt w p rz y b liż e n iu k o lis ty lu b o w a ln y , a w p r z e k ro ju n ie c k o w a ty , c y lin d ry c z n y lu b s to ż k o w a ty , z d n e m p ła s k im lu b p r z y ­ p ła sz c z o n y m . M iąższość ic h w a h a się od 10 d o 65 cm , a le ty lk o 4 ja m y m ia ły 40 lu b w ię ce j cm g łę b o k o śc i. Z r a c ji siln e g o ro z w le c z e n ia o b ie k tó w w g ó rn y c h c zę ś­ c ia ch m a k s y m a ln e ic h ś re d n ic e są s ła b o c zy teln e , a le z a sa d n ic z o ty lk o w 3 w y p a d ­ k a c h p rz e k ra c z a ją one n ieco w ie lk o ść 1 m . W y p e łn isk a ja m s ta n o w ił s z a ry lu b s z a ­ r o b r u n a tn y p ia s e k często o g ra n ic z o n y lu b p o p rz e c in a n y w k ła d k a m i o rs z ty n u , n ie ­ k ie d y z w ę g la m i d rz e w n y m i lu b b ry łk a m i p o le p y . In w e n ta r z ty c h o b ie k tó w b y ł ub o g i — s k ła d a ły się n a ń g łó w n ie n ie lic z n e fr a g m e n ty c e r a m ik i. J e d y n ie w p a r tia c h p r z y d e n n y c h ja m y d ru g ie j o d k ry to część n a c z y n ia e so w a te g o o ra z d u ż y f r a g m e n t d n a in n e g o n a c z y n ia , a w o b ie k c ie d z ie sią ty m n a g łę b o k o śc i 20 cm p o n iż e j stro p u ja m y w y s tą p iło s k u p isk o f r a g m e n tó w 2 lu b 3 n a c z y ń , z aś n a s tro p ie ja m y trz y n a s te j zn alez io n o f r a g m e n t n a c z y ń k a m in ia tu ro w e g o . O b ie k ty te m o ż n a in te r p r e to w a ć ja k o ja m y g o sp o d arcz e o n ie w y ja ś n io n y m b liż e j c h a r a k te r z e .

O b ie k t p ię tn a s ty w y s tą p ił w p o s ta c i s k u p is k a b r y ł p o le p y u s y tu o w a n y c h c z a rn ą w a r s t w ą s p a le n iz n y k u g ó rze i u k ła d a ją c y c h s ię w fo rm ie n ie c k i o ra z k ilk u k a ­ m ie n i. N ie k tó re fr a g m e n ty m ia ły o d c isk i ja k ie jś k o n s tr u k c ji d r e w n ia n e j. Z n a jd u ją c y się n a jw y ż e j f r a g m e n t le ż a ł o d c isk ie m k u gó rze. I n w e n ta r z o b ie k tu sta n o w iło k ilk a fr a g m e n tó w c e ra m ik i. S ą to z a p e w n e p o z o sta ło śc i siln ie zn iszczo n eg o p a le n is k a o b liż e j n ie o k re ś lo n e j k o n s tr u k c ji d r e w n ia n e j, w y le p io n e j g lin ą .

Z n a le z io n y n a s ta n o w is k u c z w a rty m m a te r ia ł c e ra m ic z n y z a sa d n ic z o je s t a n a ­ lo g ic z n y do p o c h o d zą c e g o ze s ta n o w is k a d ru g ie g o i n a te j p o d s ta w ie o sad ę tę m o ­ ż n a d a to w a ć n a te n sam czas.

B a d a n ia te g o ro c z n e re a liz o w a n o z g o d n ie z p r z y ję tą h ip o te z ą ro b o c z ą, m ó w ią c ą, że o d k ry ty w W o ry ta c h z esp ó ł p ię c iu s ta n o w is k k u ltu r y łu ż y c k ie j je s t w y n ik ie m b y to w a n ia je d n e j g r u p y lu d z k ie j. S ta le u ż y tk o w a n y m p u n k te m o s a d n ic z y m było c m e n ta rz y s k o , a p o z o sta łe s ta n o w is k a — to o sad y , p o w s ta łe w s k u t e k w ie lo k ro t­ n ego p rz e n o sz e n ia się o m a w ia n e j g r u p y lu d z k ie j p o w y ja ło w ie n iu o k o lic z n y ch t e ­ re n ó w p rz e z e k s te n s y w n ą g o s p o d a rk ę . W ed le o c en y m ie js c o w y c h g o sp o d arzy w y ja ­ ło w ie n ie lic h y c h ta m te js z y c h g le b p rz e z c ią g łą u p r a w ę b ez n a w o ż e n ia w in n o n a ­ s tą p ić w c ią g u 8— 10 la t. N a w e t p o d w o iw sz y te lic z b y o trz y m u je m y i t a k k o n ie c z ­ ność o k o ło d w u d z ie s tu p ię c iu z m ia n te r e n ó w u p r a w n y c h w c ią g u 500 l a t u ż y tk o w a ­ n ia c m e n ta rz y s k a . H ip o te z a ta p rz e to d o b rz e tłu m a c z y m n o g o ść o sad n a o b szarze W o ry t o ra z ic h w ie lo fa z o w o ść , w y n ik a ją c ą z p o w ra c a n ia p o p e w n y m czasie na m ie js c a d a w n ie j z a m ie s z k iw a n e , z a p e w n e ze w z g lę d u n a ic h d o g o d n ą s y tu a c ję to p o ­ g ra fic z n ą . B r a k n a s ta n o w is k a c h d ru g im i c z w a rty m w y ra ź n y c h ś la d ó w s p a le n iz n y o ra z t a k z w a n y c h z a b y tk ó w s p e c ja ln y c h p rz e m a w ia za k o n c e p c ją sp o k o jn e g o o p u sz ­ c ze n ia ich p rz e z m ie sz k a ń c ó w , z a b ie r a ją c y c h do n o w y c h s a d y b w sz e lk ie p rz e d m io ty u ż y te cz n e , a p o z o sta w ia ją c y c h je d y n ie w śró d o d p a d k ó w p o tłu c z o n e g a rn k i. P la n u je się k o n ty n u o w a n ie p r a c w W o ry ta c h p rz e z o k re s 2—3 la t. D la u z y sk a n ia n a le ż y te g o o b ra z u n a sz k ic o w a n e j p o w y ż ej p ro b le m a ty k i n a le ż y u s ta lić w p e łn i zasięg c m e n ta r z y s k a n a s ta n o w is k u p ie rw s z y m , ro z p o z n a ć m e to d ą w y k o p a lisk o w ą s ta n o ­ w is k a trz e c ie i p ią te o ra z w m a k s y m a ln y m z a k r e s ie p r z e k o p a ć n a jb a r d z ie j z a g ro ­ ż o n e części s ta n o w is k a d ru g ie g o . N ie zb ę d n e są ta k ż e d alsze b a d a n ia geo lo g iczn e o ra z p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń p a ly n o lo g ic z n y c h to rf ó w i g y tii J e z io ra W o ry ck ieg o .