299
KOMUNIKATYAGNIESZKA SZYKU'A-Z; YGAWSKA
Stowarzyszenie Historyków Sztuki Oddzia) w Lublinie
JAN GISGES
* NIEZNANY ARCHITEKT Z KRZESZOWA NAD SANEM
Najbardziej znanym spos´ród Gisgesów by> dzia>aj Cacy w Ordynacji Zamojskiej a nasteCpnie w Sieniawie w latach 1771-1782 architekt Fryderyk Gisges1. Badania Jerzego Kowalczyka dowiod>y, z;e architekt podpisywa> sieC imieniem Godfryd, co sugeruje jego morawskie pochodzenie. Jakub Sito doprecyzowa>, z;e nazwisko Gisges na Morawach brzmi Ebstein2.
Przeprowadzona w ostatnich latach kwerenda archiwalna w XVIII-wiecznych ksieCgach metrykalnych parafii Narodzenia Najs´wieCtszej Marii Panny w Krzeszowie nad Sanem ujawni>a przedstawiciela rodu Gisges, który podobnie jak Fryderyk by> architektem. W latach 1784-1895 odnotowano Jana Gisgesa (pisany zamiennie Joan-nes Gisgies).
By> on w wymienionych latach mieszkan´cem Krzeszowa Górnego. Z aktu ma>z;en´-stwa moz;na wywnioskowac´, z;e Jan Gisges by> wyznania innego niz; rzymskokatolic-kie i z;e urodzi> sieC oko>o 1766 roku, w parafii innej niz; krzeszowska.
Dnia 28 czerwca 1784 roku w krzeszowskiej parafii 26-letni Jan Gisges (niekato-lik) wst Capi> w zwi Cazek ma>z;en´ski z 20-letni Ca Tekl Ca Bugalsk Ca (katoliczk Ca). S´wiadkami
1 Na temat Fryderyka Gisgesa pisali: J. K o w a l c z y k, Architekci Zamoyskich w
okre-sie rokoka, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 4(1959), z. 3/4, s. 232; t e n z; e,
Architek-tura Zamos´cia w okresie rokoka, [w:] Zamos´c´ miasto idealne, red. J. Kowalczyk, Lublin 1980, s. 125; t e n z; e, Architektura sakralna mieCdzy Wis) Ca a Bugiem w okresie póz´nego baroku, [w:]
Dzieje Lubelszczyzny t. VI, MieCdzy wschodem a zachodem, cz. 3, Kultura artystyczna, red. T. Chrzanowski, Lublin 1992, s. 61-62; S. J u r c z e n k a, Póz´nobarokowe s´wi Catynie gródka Bedrychowskiego, [w:] Sztuka Kresów Wschodnich, t. VII, red. A. Betlej, P. Krasny, Kraków 2003, s. 99-112; P. K r a s n y, Kilka uwag na temat twórczos´ci Fryderyka Gisgesa, [w:]
Sztu-ka Kresów Wschodnich, t. VII, red. A. Betlej, P. Krasny, Kraków 2003, s. 113-128; B. S a-w a, Zamojski ratusz a-w XVII-XVIII a-w., „Zamojski Ka-wartalnik Kulturalny” 2010, nr 4, s. 74; P. K r a s n y, Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej
rozbudo-wy w latach 1777-1789, Kraków 2010, s. 25.
2 J. K o w a l c z y k, Rezydencje póz´nobarokowe na Wo)yniu, „Zamojsko-Wo>yn´skie Zeszyty Muzealne” 2(2004), s. 53, przyp. 31. Ewa Lorentz, powo>uj Cac sieC na zapisy z´ród>owe dotycz Cace kamienicy mansjonarskiej w Zamos´ciu, poda>a, z;e Fryderyk Gisges jest autorem projektu tejz;e mansjonarii, wykonanego przed 1700 rokiem, a realizowanego w latach 1700-1702. Gdyby za>oz;yc´, z;e jest to prawda, to w 1779 roku, kiedy zosta> zatrudniony jako archi-tekt na dworze Czartoryskich w Sieniawie, musia>by miec´ oko>o 100 lat. E. L o r e n t z,
Nieznany plan posiad)os´ci inzSyniera wojskowego Roberta von Nolte na przedpolu twierdzy Zamos´c´, „Archiwariusz Zamojski” 2005, s. 47.
300
KOMUNIKATYtego sakramentu byli Walenty Grodzicki i Antoni Cieplichowicz3. W nasteCpnym roku, 9 wrzes´nia Jan Gisges oraz jego z;ona Tekla z Bugalskich, mieszkaj Cacy w Krzeszowie Górnym, w domu nr 41, ochrzcili córkeC MarianneC4. W zapisach z 1795 roku podano, z;e „szlachetnie urodzony” Jan Gisges jest architektem oraz magistrem murarskim5.
DzieCki odnalezionemu dokumentowi (zas´wiadczeniu, >ac. attestatum) moz;liwe jest podanie konkretnej pracy nieznanego dotychczas architekta * Jana Gisgesa. Wiado-mo, z;e w latach 1792-1794 Jan Gisges „Mayster i Architekt Wszelkiey Budowli od Drzewa y Muru” pozostawa> na us>ugach Jana Chryzostoma Gralin´skiego, w>as´ciciela miejscowos´ci Kopki (obecnie dzielnica Rudnika nad Sanem). W jego dobrach, w ów-czesnej guberni Rzeszowskiej, najpierw zaprojektowa>, a nasteCpnie wzniós> pa>ac. Zaj Ca> sieC równiez; „Budowaniem na podmurowaniu porz Cadnych Gumien, Spichlerzow, Austeryi etc”6.
Wybudowany wed>ug projektu Jana Gisgesa pa>ac w swym pierwotnym kszta>cie istnia> do po>owy XIX wieku. Obecny jego wygl Cad jest rezultatem przebudowy, przeprowadzonej w 2. po>owie XIX i na pocz Catku XX stulecia7.
Jan Gisges zaprojektowa> dla Jana Chryzostoma Garlin´skiego przypuszczalnie prosty, parterowy dwór o tradycyjnym uk>adzie pomieszczen´. Przemawia za tym fakt, z;e kolejny w>as´ciciel, Ferdynand hrabia Hompesh podj Ca> sieC jego przebudowy na rezydencjeC bardziej okaza> Ca. Z czasu XVIII-wiecznej budowy zachowa>y sieC sklepio-ne piwnice8. Brak przekazów z´ród>owych uniemoz;liwia przeprowadzenie dok>adniej-szej analizy pierwotnego wygl Cadu budowli.
Poszukuj Cac innych dzie> Jana Gisgesa nalez;y wzi Cac´ pod uwageC nieistniej Cacy kos´-ció> w Rudniku nad Sanem, ufundowany równiez; przez Jana Chryzostoma Grabin´-skiego oko>o 1791 roku. Jego wygl Cad zosta> uwieczniony na pocztówce z 1914 roku. Widac´ na niej drewnian Ca s´wi CatynieC, wzniesion Ca na planie zbliz;onym do krzyz;a grec-kiego, poprzedzon Ca weCz;szym i niz;szym od nawy g>ównej przedsionkiem. Kos´ció> przykrywa> dach dwuspadowy. Na karcie pocztowej widoczna jest dobudowana do nawy przybudówka.
Z ksi Cag metrykalnych parafii w Krzeszowie wiadomo, z;e Jan Gisges mieszka> w tym czasie nadal w Krzeszowie. Dnia 18 czerwca 1795 roku uczestniczy> w sakra-mencie chrztu Ma>gorzaty, córki Micha>a Banaszaka i Agnieszki Paczosowej (s C
asia-3 Archiwum Parafialne w Krzeszowie (dalej cyt.: APK), KsieCga s´lubów, 1784, brak pag. 4 APK, KsieCga urodzen´ 1784-1826, s. 31. Chrzestnymi dziewczynki byli mieszkan´cy Krzeszowa, Jan Lamborski i Agnieszka Banaszczakowa (s. 27).
5 Tamz;e.
6 Archiwum Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie, odpis Attestatum z dnia 4 listopada 1794 roku podpisany przez Jana Garlin´skiego.
7 M. M i c h a > o w i c z - K u b a l, Zamki, dwory i pa)ace województwa
podkarpac-kiego, Krosno 2006, s. 281-282.
8 Panu Adamowi Tarnowskiemu, który podj Ca> trud podniesienia dóbr rodowych z ruiny w jak Ca popad>y podczas i po II wojnie s´wiatowej dzieCkujeC za udzielenie informacji na temat XVIII-wiecznych reliktów pa>acu.
301
KOMUNIKATYdów Gisgesów, zamieszka>ych w domu nr 39 w Krzeszowie9). NasteCpnie 23 lipca tego roku by> s´wiadkiem podczas chrztu Micha>a, syna Antoniego Twardosyra i jego ma>z;onki Katarzyny ze Zbydniowskich, zamieszka>ych w domu nr 58 w Krzeszo-wie10.
W tymz;e roku (w styczniu i kwietniu) z;ona Jana Gisgesa, Tekla by>a s´wiadkiem podczas chrztu Sebastiana Szalewicza (zam. w domu nr 114), a nasteCpnie Katarzyny Rudnickiej (zam. w domu nr 52, czyli w pobliz;u miejsca zamieszkania Gisge-sów)11.
Jan Gisges, nazwany w ksieCgach najpierw architektem, a nasteCpnie „magistrem murarskim”, nie by> dotychczas znany w literaturze. Brakuje informacji na temat innych jego realizacji oraz pochodzenia.
Mariusz Czuba, opracowuj Cac dzieje drewnianego kos´cio>a fundacji Zamoyskich w Krzeszowie nad Sanem, zasugerowa>, z;e obecnos´c´ architekta Jana Gisgesa w Krze-szowie mog>a miec´ zwi Cazek z pracami przy beCd Cacym fundacj Ca Zamoyskich kos´ciele w tej miejscowos´ci. Zaznaczy> jednak, z;e w latach 80. i 90. XVIII wieku kos´ció> by> juz; wybudowany i brakuje jakichkolwiek informacji dowodz Cacych o pracy zawodowej przy nim Jana Gisgesa. Zasugerowa> natomiast pokrewien´stwo Jana Gisgesa z jego rówies´nikiem, Fryderykiem, o którym wiadomo, z;e pozostawa> w latach 80. na us>u-gach Czartoryskich w Sieniawie12. Do tych przypuszczen´ przychyla sieC autorka ko-munikatu.
Jan móg> przybyc´ do Krzeszowa z Sieniawy. St Cad realizowa> zamówienia, m.in. do po>oz;onego 10 km od Krzeszowa Rudnika.
Zebrane informacje na temat architekta Jana Gisgesa rzucaj Ca s´wiat>o na kwestieC pokrewien´stwa z uznanym w Ordynacji Zamojskiej architektem Fryderykiem oraz ewentualnego dziedziczenia zawodów w obreCbie rodziny. Pozostaje miec´ nadziejeC, z;e wnikliwe badania archiwalne umoz;liwi Ca ustalenie pochodzenia nieznanego dotych-czas w literaturze Jana Gisgesa.
9 APK, KsieCga urodzen´ 1784-1826, s. 30. 10 Tamz;e, s. 31.
11 Tamz;e, s. 29.
12 M. C z u b a, Architektura drewnianego kos´cio)a Fundacji Antoniny z Zahorowskich
Zamoyskiej w Krzeszowie, [w:] Kos´ció) parafialny w Krzeszowie na Podkarpaciu skarbnic Ca sztuki sakralnej, red. S. K>osowski, Materia>y z sesji naukowej 20.09.2010 w Krzeszowie, Krzeszów 2010, s. 45.
