RECENZJE
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-18
252
mieü teksty dawne i potrafili czerpaü z nich w posłudze słowa BoĪego. Taka lektura uwraĪliwi kleryków i kapłanów na ponadczasowe problemy kaznodziejskie i histo-ryczne.
Twórcom zbiorowego dzieła z historii literatury polskiej i kaznodziejstwa naleĪy gratulowaü i Īyczyü dalszych osiągniĊü w tych dziedzinach wiedzy, nowych i twór-czych publikacji. Oby ze skarbca przeszłoĞci polskiej literatury nadal wydobywali cenne treĞci, czyniąc to dla dobra polskiej nauki i duszpasterstwa. DziĊki temu histo-ria bĊdzie nauczycielką Īycia – magistra vitae, a kazania pobudzą czytelników do wiary opartej na słowie BoĪym. Profesorom – Autorom i Redaktorom Īyczymy dobrego przyjĊcia ich wiekopomnego dzieła przez czytelników.
Ks. Jan Twardy WyĪsze Seminarium Duchowne w PrzemyĞlu
El
Ībieta K
UCHARSKA-D
REIß. Der gepredigte Gott, linguistisch gesehen.
Gottes-bilder im vergleich. Theolinguistica Band 6. Insingen: Akademische
Verlagsoffi-zin Bauer & Raspe Kg Edition Schneider & Weigel ²2014 ss. 256. ISBN
978-3-8461-1008-9.
Zainteresowania naukowo-badawcze ElĪbiety Kucharskiej-Dreiß, germanistki, doktor nauk humanistycznych w zakresie jĊzykoznawstwa niemieckiego, koncentrują siĊ na zagadnieniach jĊzykoznawczych, które juĪ od czasów studiów w zakresie filo-logii germaĔskiej na Uniwersytecie Wrocławskim zmierzają wyraĨnie w stronĊ lin-gwistyki historycznej i porównawczej oraz jĊzyka religijnego (niemieckiego i pol-skiego). ĝwiadczy juĪ o tym tematyka napisanej przez nią w jĊzyku niemieckim pracy magisterskiej (1991) dotyczącej form grzecznoĞciowych i adresatywnych w obszarze trzech wybranych wyznaĔ: ewangelickiego, prawosławnego i mojĪeszowego, stano-wiącej studium porównawcze ujĊte od strony socjolingwistycznej. Problematyce jĊ-zykoznawczej poĞwiĊcona jest równieĪ jej, sformułowana po niemiecku, rozprawa doktorska (1994). traktująca o uĪyciu zwrotów grzecznoĞciowych w niemieckiej i polskiej epistemologii, mająca charakter diachronicznego studium porównawczego. Dalsze badania naukowe dr Kucharskiej-Dreiß dotyczą głównie niemieckiego jĊzyka religijnego: jĊzyka kazaĔ, form adresatywnych w komunikacji religijnej czy wzajem-nego przenikania siĊ jĊzyka sfery sacrum i profanum. Jej Īyciową pasją badawczą zdaje siĊ byü stosunkowo młoda dyscyplina naukowa – teolingwistyka (niemiecka i polska), powstała na styku teologii i jĊzykoznawstwa, której rozwój, ugruntowanie i popularyzacja w Polsce jest w znacznej mierze jej zasługą. Od 2006 roku pasjĊ tĊ realizuje w ramach załoĪonego przez siebie (wspólnie z prof. A. Greule z Ratyzbony i dr hab. M. Makuchowską z Opola) miĊdzynarodowego zespołu badawczego
Interna-RECENZJE
253
tionaler Arbeitskreis „Theolinguistik”, bĊdącego interdyscyplinarnym i interkonfesyj-nym forum wymiany myĞli na temat jĊzyka komunikacji w szerszym i wĊĪszym kon-tekĞcie religijnym. Do innych, niezwiązanych bezpoĞrednio z jĊzykiem religijnym, zainteresowaĔ naukowo-badawczych autorki naleĪą – oprócz wymienionej wyĪej pol-skiej i niemieckiej grzecznoĞci jĊzykowej oraz historycznego ujĊcia form adresatyw-nych – takĪe historia Wrocławia, a zwłaszcza wybitne postacie tego miasta, zasłuĪone dla rozwoju kontaktów polsko-niemieckich, jak teĪ dydaktyka jĊzyków obcych.Badania ElĪbiety Kucharskiej-Dreiß w obszarze teolingwistyki zaowocowały mo-nografią pt. Der gepredigte Gott, linguistisch gesehen. Gottesbilder im Vergleich. Ce-lem tej rozprawy jest – jak zostało wyjaĞnione we wprowadzeniu do niej – ukazanie przydatnoĞci teorii poziomów wartoĞci w rozwoju osobowoĞci (ECLET), której twór-cą jest amerykaĔski psycholog Clare W. Graves (1914-1986), do badaĔ nad obrazami (konceptami) Boga obecnymi, pielĊgnowanymi, interpretowanymi, poddawanymi krytycznej refleksji, aktualizowanymi w kazaniach, głoszonymi, przekazywanymi słuchaczom. Autorka chce spojrzeü na teksty kazaĔ i stanowiące ich podstawĊ teksty biblijne przez pryzmat modelu Gravesa (rozszerzonego póĨniej przez troje niemiec-kich autorów: M. Küstenmacher, T. Haberera i W.T. Küstenmachera w publikacji pt. Gott 9.0. Wohin unsere Gesellschaft spirituell wachsen wird z 2010 r.) i pokazaü, Īe moĪe on w duĪej mierze ułatwiü nie tylko przygotowanie kazania, lecz przede wszystkim dotarcie z jego treĞcią do słuchacza.
JuĪ z tytułu publikacji wynika, Īe ma ona charakter interdyscyplinarny: na zagad-nienie z obszaru teologii kaznodziejstwa, dotyczące obrazu Boga w kazaniach (der
gepredigte Gott) autorka chce spojrzeü z perspektywy jĊzykoznawstwa (linguistisch gesehen) i – co wynika juĪ z treĞci ksiąĪki – psychologii rozwojowej. PerspektywĊ tĊ
autorka okreĞla jako teolingwistyczną. Natomiast podtytuł monografii: Gottesbilder
im Vergleich, wskazuje na przyjĊtą w niej metodologiĊ i uzasadnia teĪ jej strukturĊ.
Kucharska-Dreiß posługuje siĊ porównaniem w dwóch wymiarach: (1) w zestawieniu obrazów „Boga kazaĔ” i poszczególnych stopni modelu Gravesa oraz (2) w zestawie-niu perykop biblijnych i analizowanych kazaĔ. Mimo Īe kazania te pochodzą z róĪ-nych konfesji, autorka nie porównuje ani samych wyznaĔ, ani teĪ jĊzyka religijnego, jakim siĊ posługują.
Licząca 256 stron monografia składa siĊ z dziewiĊciu rozdziałów. Trzy pierwsze mają charakter wprowadzający: pierwszy jest właĞciwym wstĊpem; drugi stanowi prezentacjĊ róĪnych konceptów Boga we współczesnych publikacjach naukowych – głównie z obszaru teologii, choü takĪe z innych dziedzin, np. psychologii, lingwisty-ki, statystyki czy historii sztuki; trzeci zaĞ ukazuje obrazy Boga, ich poszukiwanie, rewizjĊ czy modyfikacjĊ jako wyzwanie nie tylko dla nowoczesnoĞci, ale takĪe dla dzisiejszych kaznodziejów i słuchaczy kazaĔ. Czwarty rozdział przedstawia teoriĊ ECLET z jej póĨniejszymi modyfikacjami. Piąty, najdłuĪszy, rozdział (116 stron) po-ĞwiĊcony jest analizom i komentarzom wybranych tekstów biblijnych i kazaĔ przy za-stosowaniu modelu Gravesa, szósty natomiast – jednemu konkretnemu (traktowanemu najprawdopodobniej jako modelowe) kazaniu do Rdz 12, 1-4a (powołanie Abrahama), autorstwa pastora Marvina Langego, w którym kaznodzieja wyraĨne odwołuje siĊ do
RECENZJE
254
publikacji Gott 9.0., interpretując tekst biblijny przez odniesienie go do poszczegól-nych poziomów ĞwiadomoĞci, zachĊcając słuchaczy do refleksji nad własnymi obra-zami Boga. W siódmym rozdziale zostały zestawione i poddane ewaluacji wyniki przeprowadzonych analiz w rozdziale piątym. Ósmy rozdział słuĪy ukazaniu, jakie perspektywy badawcze otwiera metoda Gravesa głównie przed praktyką kaznodziej-ską, ale teĪ i szeroko rozumianą komunikacją w kontekĞcie religijnym. Dziewiąty rozdział jest alfabetycznym wykazem cytowanej literatury (27 stron), podzielonym na dwie grupy: publikacje drukowane (monografie, prace zbiorowe i artykuły) i strony internetowe.
Sercem rozprawy jest rozdział piąty, którego tytuł moĪna przetłumaczyü jako „Ju-deochrzeĞcijaĔskie obrazy Boga a poziomy ĞwiadomoĞci człowieka”. KaĪdy z sied-miu podrozdziałów odpowiada siedsied-miu, wynikającym z poziomu ĞwiadomoĞci reli-gijnej, obrazom Boga (oznaczonym róĪnymi kolorami): Īywiciela; maga i cudotwór-cy; wojownika i zwyciĊzcudotwór-cy; władcy i sĊdziego; „innego”, np. wyzwoliciela; przyjacie-la ludzi; nauczycieprzyjacie-la „nondualizmu”. Wszystkie podrozdziały mają tĊ samą strukturĊ: obraz Boga z danego poziomu w wybranym fragmencie Biblii i tenĪe obraz w przy-kładowym kazaniu (perykopa biblijna i jej analiza pod kątem teorii Gravesa, tekst ka-zania i jego analiza pod kątem teorii Gravesa). W analizach tych kluczowe jest in-strumentarium jĊzykoznawcze (semantyka leksemów, fraz i zdaĔ badanych tekstów, teoria pół semantycznych itp.).
PracĊ ElĪbiety Kucharskiej-Dreiß naleĪy uznaü za pionierską. Jest ona bowiem pierwszą i, moim zdaniem, udaną próbą zastosowania teorii ECLET do badaĔ nad konceptami Boga w kazaniach i odniesienia jej do praktyki duszpasterskiej – szcze-gólnie w obszarze recepcji i skutecznoĞci przekazu kaznodziejskiego, którego nie za-pewnia samo uwzglĊdnienie w przepowiadaniu zróĪnicowania adresatów słowa BoĪe-go pod wzglĊdem wieku, płci, zawodu czy Ğrodowiska. Propozycja zastąpienia tych statycznych kryteriów kryteriami dynamicznymi w postaci róĪnych poziomów Ğwia-domoĞci religijnej u słuchaczy wywołała u mnie, homilety, homilisty i dydaktyka ka-znodziejstwa, Īywe zainteresowanie oraz chĊü zastosowania jej w praktyce, tym bar-dziej Īe autorka podkreĞla potrzebĊ uwzglĊdnienia tej dynamicznej koncepcji juĪ na poziomie przygotowania kazania. W pracy moĪna znaleĨü wiele cennych wskazówek, jak to zrobiü, np. jak w myĞl teorii ECLET analizowaü tekst biblijny, do którego przygotowywane jest kazanie. Brakuje mi jednak w niej bliĪszych odniesieĔ do same-go procesu tworzenia kazania. Nie oczekiwałem nowesame-go modelu tworzenia kazania w oparciu o powyĪszą teoriĊ, bo to temat na osobną ksiąĪkĊ, ale nawiązania do juĪ istniejących modeli byłyby w ramach tej rozprawy jak najbardziej na miejscu. MyĞlĊ tu przede wszystkim o modelu cytowanego w tej pracy Rolfa Zerfassa (Od perykopy
do homilii), zwłaszcza o tych jego etapach, gdzie kaznodzieja tworzy tzw. istotĊ
ho-milii, a w jej ramach próbuje przewidzieü ewentualne wątpliwoĞci czy zastrzeĪenia po stronie słuchaczy wobec orĊdzia, które ma zamiar przekazaü, i apeli, które w związku z tym chce do nich kierowaü; jak teĪ tam, gdzie kaznodzieja ma spojrzeü na stworzo-ną przez siebie homiliĊ przez pryzmat pytaĔ kontrolnych, np. Co moja homilia mówi o Bogu? O jakim Bogu mówi?
RECENZJE
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-19
255
Szczególnie chciałbym podkreĞliü ujawniającą siĊ w tej rozprawie zdolnoĞü autor-ki, bĊdącej z wykształcenia filologiem i jĊzykoznawcą, a niebĊdącej ani dyplomowa-nym teologiem, ani psychologiem, do operowania w trzech obszarach nauki: teologii, lingwistyki i psychologii, a takĪe jej umiejĊtnoĞü „tłumaczenia” pojĊü z jednej dzie-dziny na drugą. Metodologicznym bowiem „kluczem” jest tutaj równoległa analiza trzech struktur: teologalnej, jĊzykowej i psychologicznej, które – choü w róĪnym stopniu – objawiają siĊ zarówno w przepowiadaniu, jak i jĊzyku oraz rozwoju osobo-woĞci człowieka.Pomimo drobnych uwag krytycznych, oceniam niniejszą monografiĊ jako orygi-nalną i wysoce wartoĞciową, wnoszącą wiele nowych ustaleĔ na gruncie teolingwi-styki i bibliteolingwi-styki, a przede wszystkim teologii przepowiadania i homiletyki – nie tylko formalnej, materialnej, lecz takĪe i fundamentalnej – oraz jako wpisującą siĊ teĪ wy-raĨnie w nurt poszukiwaĔ tzw. homiletyki kontekstualnej, tzn. homiletyki uprawianej w kontekĞcie innych nauk. KsiąĪka moĪe byü pomocna w dydaktyce kaznodziejstwa, ale teĪ w formacji słuchaczy słowa BoĪego, dlatego warto pomyĞleü o przełoĪeniu jej na jĊzyk polski.
Ks. Adam Kalbarczyk Wydział Teologiczny Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Ks. Maciej R
ADEJ. Istotne problemy kaznodziejskie. Kraków: Wydawnictwo
Petrus 2013 ss. 188. ISBN 978-83-7720-190-9.
Przepowiadanie słowa BoĪego naleĪy do zasadniczych funkcji KoĞcioła (por. KK 25 i 28; DB 12; DK 4; DM 1.6.9; EN 14; RM 20). W liturgii, której integralną czĊĞcią jest homilia, „Bóg przemawia do swego ludu, Chrystus w dalszym ciągu głosi Ewan-geliĊ” (KL 33). O poniesienie jakoĞci współczesnego przepowiadania apelował papieĪ Benedykt XVI: „Ze wzglĊdu na wagĊ słowa BoĪego, rodzi siĊ koniecznoĞü poprawie-nia homilii. Jest ona bowiem czĊĞcią celebracji liturgicznej; ma za zadanie dopoma-gaü pełnemu rozumieniu oraz oddziaływaniu słowa BoĪego na Īycie wiernych” (SC 46). W nurt odnowy przepowiadania homilijnego z pewnoĞcią wpisuje siĊ pozy-cja ks. Macieja Radeja Istotne problemy kaznodziejskie. Autor publikacji stawia sobie za cel „przybliĪenie kilku istotnych problemów kaznodziejstwa” (s. 5).
Rozdział pierwszy publikacji został poĞwiĊcony sługom słowa BoĪego w KoĞcie-le. Autor w szerokiej perspektywie przedstawia głosicieli ewangelicznej radoĞci. Pod-kreĞla, iĪ pierwszym i niedoĞcigłym wzorem kaĪdego kaznodziei jest sam Jezus Chry-stus, który po wniebowstąpieniu uczniom powierzył zadanie zdobywania nowych wy-znawców Īywym słowem „IdĨcie na cały Ğwiat i głoĞcie EwangeliĊ wszelkiemu
