O pocz¹tkach terminu „geologia”
Janusz Skoczylas
1On the beginnings of the termgeology. Prz. Geol., 66: 102–106.
A b s t r a c t. The article presents the way in which the termgeology in its today’s meaning was formed. The reasons for its consolidation among the naturalists in Poland and throughout Europe are pointed out. Thanks to the scientific influence of the father of European mineralogy A.G. Werner (1749–1817), the term geology was in some cases replaced by geognosy and oryctognosy. In turn, the father of Polish geology, Stanis³aw Staszic (1755–1826), favoured using the term ziemiorodztwo (terrogenesis). Probably, for the first time the term geology was used in Polish in 1804 by Józef Wybicki (1747–1822), the creator of the national anthemD¹browski Mazurka, and by Jan Œniadecki (1756–1830), an outstanding geographer, mathematician and astronomer.
Keywords: geology, geognosy, mineralogy, oryctognosy, natural history
W popularnym i dosyæ powszechnym przekonaniu po-cz¹tki nauk geologicznych wi¹¿e siê z postêpami prac w górnictwie (Krupiñski, 1971; Probierz, 2001). Bardziej wszechstronne i dog³êbne rozpoznanie tematu wskazuje tak¿e na zwi¹zki pocz¹tków nauk geologicznych z podró-¿ami, geografi¹, medycyn¹, alchemi¹, fizyk¹, biologi¹, archeologi¹, kamieniarstwem, budownictwem, architek-tur¹, histori¹ sztuki oraz przede wszystkim z kolekcjoner-stwem (Gêgotek, 2008, 2016; Wójcik, 1971a; Skoczylas, 1991).
Pocz¹tkowo wiedzê z zakresu geologii ³¹czono, a nawet uto¿samiano z mineralogi¹, która by³a czêœci¹ historii na-turalnej i odpowiada³a pod wzglêdem treœci przede wszyst-kim geologii z³ó¿. Zagadnienia historii naturalnej obej-mowa³y, botanikê, zoologiê i mineralogiê. Ju¿ w epoce oœwiecenia poznanie szeroko rozumianej mineralogii mia³o stworzyæ podstawy dla rozwoju przemys³u kraju, g³ównie górnictwa i hutnictwa. Pogl¹d o pomna¿aniu bogactwa i potêgi ojczyzny poprzez rozwój przemys³u górniczego oraz hutniczego poci¹ga³ za sob¹ koniecznoœæ rozpoznania budowy geologicznej kraju i jej zasobów naturalnych, g³ów-nie kopalin u¿ytecznych. Do Polski sprowadzano specjalis-tów z zagranicy, a jednoczeœnie budowano akademickie podstawy rozwoju nauk o Ziemi i górnictwa. W Wilnie utworzono w 1804 r. odrêbny kurs mineralogii na ówczes-nym Cesarskim Uniwersytecie Wileñskim. Z kolei w 1811 r. powsta³a na Uniwersytecie Krakowskim katedra mineralogii. Natomiast pierwsza katedra geologii w Europie powsta³a w 1793 r. w paryskim Muzeum Historii Naturalnej. Pierwszy wyk³ad prowadzi³ tam B. Faujas de Saint-Fond (1741–1819). Podobne katedry powsta³y w Cambridge w 1808 r., gdzie profesorem zosta³ A. Sedgwick (1785–1873), i Oxfordzie w 1819 r. (Babicz, 1971, 1977; Garbowska, 1993).
POCZ¥TKI W POLSCE
Zanim jednak geologia wykszta³ci³a siê jako odrêbna dyscyplina nauki szereg problemów, jak mo¿na dzisiaj
okreœliæ, z zakresu geologii dynamicznej i geografii fizycz-nej rozpatrywano w ramach fizyki. Z kolei wiele zagadnieñ z zakresu mineralogii i procesów wnêtrza Ziemi by³o przedmiotem zainteresowañ chemii. Powstawaniu odrêb-nych katedr geologii na ziemiach polskich sprzyja³o powierzanie obowi¹zków dydaktycznych i badawczych absolwentom szko³y górniczej z Freibergu (za³o¿onej w 1765 r.), Pary¿a (1783) i Petersburga (1773), a nie jak dotychczas fizykom, chemikom czy biologom. Dla nasze-go kraju wa¿nym wydarzeniem by³o powstanie i dzia³alnoœæ w latach 1816–1827 w Kielcach Szko³y Akademiczno--Górniczej, której podstawowym celem by³o zaspokajanie zapotrzebowania na fachowców z zakresu poszukiwania i eksploatacji z³ó¿ kopalin u¿ytecznych. Mo¿na to uznaæ za symptom i przejaw nowych zmian w kierunkach rozwoju geologii (Babicz, 1977).
Si³¹ napêdow¹ rozwoju nauk geologicznych by³a prak-tyka górnicza oraz chêæ lepszego poznania bogactw mine-ralnych kraju w celu zaspokojenia potrzeb gwa³townie rozwijaj¹cej siê gospodarki. Ten kierunek dzia³alnoœci zys-kiwa³ akceptacjê spo³eczn¹. Wypada dodaæ, ¿e rozwijano tak¿e zagadnienia dotycz¹ce rozwoju Ziemi, które ci¹gle okreœlano jako „geognozja” i dopiero pod wp³ywem litera-tury francuskiej terminem „geologia”.
POCZ¥TKI TERMINU GEOLOGIA
Powszechnie przyjmuje siê, ¿e geologia jako odrêbna, samodzielna nauka zosta³a wydzielona w drugiej po³owie XVIII w. (Garbowska, 1993). Jednak po raz pierwszy s³owa „geologia” u¿y³ w 1344 r. Richard de Bury. By³ on bisku-pem Durham i termin ten zastosowa³ w dziele „Philobi-blion”, które po raz pierwszy ukaza³o siê drukiem w 1473 r. w Kolonii (Ma³kowski, 1971; Wójcik, 2011).
Z kolei wg Karczewskiego (1949) okreœlenie geologia by³o zastosowane po raz pierwszy w 1600 r. przez Aldrovandusa z Bolonii w pismach pt. „Geologia ovvero de Fossilibus”. Równie¿ Zbieglik (2010) powo³uj¹c siê na wspó³czeœnie dzia³aj¹cego w Tureckiej Akademii Nauk
1
Instytut Geologii, Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Maków Polnych 16, 60-686 Poznañ; skocz@amu.edu.pl.
profesora A.M.C. Sengora, twierdzi³, ¿e w³aœnie w³oski przyrodnik Ulisses Aldrovandii (1522–1605) z Bolonii w niepublikowanym testamencie z 10 listopada 1603 r. u¿y³ terminu „giologia” na oznaczenie nauk o Ziemi. Nazwa ta zosta³a jednak zapomniana. Dopiero w roku 1778 J.A. de Luc (1727–1817) ponownie przypomnia³ o jej istnieniu, a dziêki badaczom angielskim i francuskim termin ten sta-wa³ siê coraz to bardziej popularny (Ma³kowski, 1971; Wójcik, 1971b).
Do niedawna s¹dzono, ¿e terminem geologia dla okreœ-lenia nauk o Ziemi pierwszy pos³u¿y³ siê M.P. Escolt w roku 1657, w dziele „Geologia Norvegica”. Z kolei opis trzêsienia ziemi Michaela Pedersena zosta³ nazwany w 1663 r. „Geologia Norvegica”. Tytu³ „Geologia” mia³a ksi¹¿ka opublikowana przez Fabrizo Sessa w 1687 r., w której przedstawiono w³aœciwoœci Ziemi przypisywane gwiazdom. Tak¿e szwajcarski badacz Alp Horace, Bene-dict de Saussure (1740–1799) przyczyni³ siê do upo-wszechnienia terminu geologia (Babicz, 1971). Jednak dopiero od wydania w 1830 r. przez Ch. Lyella (1797–1875) dzie³a „Principles of Geology” termin geolo-gia zosta³ powszechniej przyjêty w Europie.
Warto równie¿ podkreœliæ, ¿e w 1807 r. odby³o siê w Londynie spotkanie za³o¿ycielskie pierwszego na œwiecie towarzystwa geologicznego Geological Society, a w 1834 r. powsta³o Edinburgh Geological Society. Natomiast pierw-sze dwa zjazdy Miêdzynarodowego Kongresu Geologicz-nego mia³y miejsce w 1879 r. w Pary¿u i 1883 r. w Bolonii (Zbieglik, 2010).
O GEOGNOZJI, ORYKTOGNOZJI I PETROFAKTOLOGII
Przypomnieæ jednak wypada, ¿e Abraham Gottlob Werner (1749–1817) w ramach swoich wyk³adów w Aka-demii Górniczej we Freibergu prowadzi³ w latach 1785–1817 wyk³ad z geognozji, czyli wiedzy o Ziemi, a tak¿e oryktognozji, czyli wiedzy o minera³ach. Olbrzy-mie wp³ywy dydaktyczne i naukowe Wernera, szczególnie w oœrodku wileñskim, prawdopodobnie spowodowa³y, ¿e termin geologia nie przebija³ siê w piœmiennictwie pol-skim, ustêpuj¹c miejsca geognozji, oryktognozji lub petro-faktologii, czyli nauce o skamienia³oœciach. St¹d te¿ tytu³y publikacji i wyk³adów brzmia³y m.in. „Wyk³ad z orykto-gnozji i pocz¹tków geoorykto-gnozji” (Jakowicki, 1825, 1827), „Zasady geognozji ”(Kumelski, 1827), „Rys systema-tyczny nauki o skamienia³oœciach, czyli petrofaktologii” (Kumelski, 1826).
Jak mo¿na przypuszczaæ wyk³ady z zakresu nauk geo-logicznych, w dzisiejszym rozumieniu, by³y najczêœciej okreœlane jako mineralogia, która obejmowa³a dwa dzia³y – oryktognozjê, czyli naukê o poznawaniu cia³ mineral-nych i ich klasyfikacji, oraz geognozjê (dziœ geologiê?), czyli naukê o budowie i przemianach skorupy ziemskiej wraz z elementami nauki o ska³ach i geologii z³o¿owej. Od 1785 r. Werner oryktognozjê i geognozjê wyk³ada³ jako dwa odrêbne przedmioty.
Najbardziej dok³adnie dzieje z zakresu nauczania geo-gnozji i oryktogeo-gnozji w oœrodku wileñskim w latach 1781–1840 przedstawi³a Garbowska (1993), podkreœlaj¹c i wskazuj¹c na niezaprzeczalny wp³yw Wernera na kierun-ki rozwoju naukierun-ki o Ziemi, w tym nauk geologicznych. Mo¿na dodaæ, ¿e miêdzy 1806 a 1829 rokiem wydano w
jêzyku polskim w Wilnie 12 podrêczników, które w tytule mia³y termin geognozja, oryktognozja, rzadziej mineralo-gia (Garbowska, 1993).
Z kolei w podrêczniku gimnazjalnym Jana Chrzciciela Mottego (1823) przy charakterystyce mineralogii wyró¿n-iono w niej za Wernerem piêæ czêœci:
1. oryktognozjê (oryktos – cia³o kopalne, gnosis – poznanie),
2. mineralogiê chemiczn¹ – zajmuj¹c¹ siê poznaniem sk³adu chemicznego minera³ów,
3. geognozjê, geologiê (gaja lub ge – ziemia) – zaj-muj¹c¹ siê poznaniem sk³adu fizycznego kuli ziem-skiej, powstaniem Ziemi, zmian, które na niej zacho-dz¹ (zalewy oceanów i rzek, wybuchy wulkanów), poznaniem skamienia³oœci i gór,
4. mineralogiê geograficzn¹ – opisuj¹c¹ kopaliny w ró¿nych czêœciach œwiata,
5. mineralogiê ekonomiczn¹, która pokazuje korzyœci eksploatacji cia³ kopalnych w handlu, rolnictwie, budownictwie, w sztuce i rzemioœle (Skoczylas, 2016). W pierwszej po³owie XIX w. uczniowie i sympatycy Wernera traktowali geognozjê jako naukê opart¹ na obser-wacji. Natomiast wszelkie hipotezy dotycz¹ce budowy zie-mi przypisywano geologii. Wzajemnie zzie-mieniaj¹ce siê relacje miêdzy geologi¹, geognozj¹ i petrofaktologi¹ pod-sumowa³ T. Dzieduszycki (1834, s. 207): „Petryfikatom winniœmy wielk¹ czêœæ tego, co dotychczas o historii Ziemi wiadomo. Geognozja gromadzi doœwiadczenia o sk³adzie gór i ziemi, geologia robi z nich wnioski, stara siê te
doœwiadczenia wyt³umaczyæ i uk³ada systemata; geo-gnozja jest zatem posad¹ ca³ej geologii, czyli naszych wia-domoœci o Ziemi. Ale czegó¿ by nas geognozja bez petryfikatów nauczyæ mog³a? Nie zasadza¿ siê ten ca³y podzia³ (stratygrafia) na petryfikatach?” (za Babicz, 1977, s. 563–564).
GEOLOGIA NA ZIEMIACH POLSKICH
Na ziemiach polskich terminu geologia jako pierwsi u¿yli prawdopodobnie Józef Wybicki (1747–1822) i Jan Œniadecki (1756–1830) w 1804 r. na okreœlenie nauk o Zie-mi i o wg³êbnej budowie ZieZie-mi (Œniadecki, 1804; Wybicki, 1804).
Wybicki w swojej ksi¹¿ce pt. „Rozmowa i Podró¿e Oyca z dwoma synami” z 1804 r. napisa³ m.in. „Takie s¹ po wiêkszej czêœci pocz¹tki geografii fizycznej, co do czêœci pierwszej l¹dów, i pocz¹tki geologii, która obejmuje jak widzieliœcie ró¿ne natury ziemi i gór, w swych masach uwa¿anych i docieka nastêpstwo ich utworu. Pozostaje wam wiedzieæ, ¿e tê umiejêtnoœæ, któr¹ Francuzi nazwali z greckiego geologia (geologie), Niemcy, a szczególnie s³awny tego narodu mineralogista Werner, nazwa³ j¹ geo-gnosi¹ (geognosie)” (Wybicki, 1804, s. 295; Skoczylas, 2011, s. 34; ryc. 1).
Z kolei Œniadecki w swym podrêczniku pt. „Jeografia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi” (1804) podrozdzia³ 5.1. w rozdziale III zatytu³owa³ „Pocz¹tkowe rodzenie siê ziemi, czyli geologia” (Œniadecki, 1804).
Wypada tak¿e przypomnieæ, ¿e terminem tym pos³ugi-wa³ siê w 1807 r. tak¿e Hugo Ko³³¹taj (1750–1821), który zaczerpn¹³ go od genewskiego profesora Andr¾ Deluca (Racki, 2015). Jednak Babicz (1971) twierdzi, ¿e Ko³³ataj pozostaj¹c pod wp³ywem Buffona, wprowadzi³ pojêcie geologii do literatury polskiej w 1806 r., mimo ¿e jego dzie³o ukaza³o siê drukiem dopiero w 1842 r. Wypada równie¿ wspomnieæ o pracy A. Sapiehy (1804) drukowa-nej w Pary¿u pt. „M¾moire sur des g¾n¾rale relatives ´ l’explication de quelques faits concer-nant la g¾ologie de la Pologne”, gdzie w jêzyku francuskim pojawia siê termin geologia.
Z kolei Stanis³aw Staszic (1755–1826) by³ zwolennikiem terminu ziemiorodztwo (Staszic, 1815; ryc. 2). Do tego okreœle-nia Staszica nawi¹zuje H. £abêcki (1841, s.18), pisz¹c: „Ziemiorództwo (Geologja), jest to nauka o tworzeniu siê i zmianach pokrywy ziemskiej – systematyczne zaœ przedstawienie cia³ tworz¹cych tê¿ pokry-wê, jest przedmiotem Ziemioznawstwa (Geognozji) (ryc. 3, 4). Ponadto w tym samym dziele £abêcki w opisie cia³ kopalnych wyró¿nia kamienioznawstwo i ziemioznawstwo, które maj¹ œcis³y zwi¹-zek z górnictwem. Kamienioznawstwo dotyczy opisu cia³ kopalnych. W ujêciu autora (1841, s. 528) ziemioznawstwo, okreœlane jako ziemiorództwo i geologia, dotyczy teorii tworzenia siê ziemi, bada-nia sk³adu pokrywy kuli ziemskiej.
Najwiêkszy rozwój geologii na zie-miach polskich zawdziêczamy Staszico-wi, który jest powszechnie uznawany za ojca polskiej geologii, mimo ¿e tego terminu raczej nie u¿ywa³, zastê-puj¹c go geognozj¹, a najczêœciej ziemiorodztwem. W³aœnie jego dzie³o pt. „O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski” jest uznawane za pierwsz¹ pe³n¹ regio-naln¹ monografiê ziem polskich, a nawet œrodkowej
Euro-Ryc. 3. Strona tytu³owa dzie³a Hieronima £abêckiego Ryc. 2. Strona tytu³owa dzie³a Stanis³awa Staszica (reprint)
py. Ponadto warto podkreœliæ, ¿e ³¹czy ona aspekt praktyczny i teoretyczny w d¹¿eniu do poznania bogactw mineralnych i skalnych. Mo¿na s¹dziæ, ¿e mamy tutaj do
czynienia z pewnym paradoksem: ojciec geologii polskiej nie u¿ywa³ terminu geo-logia. Jednak temu twierdzeniu mo¿e zaprzeczaæ fakt, ¿e swoj¹ mapê geolo-giczn¹, która powsta³a ju¿ w 1806 r., nazwa³ „Carta Geologica totius Polo-niae, Moldaviae, TransilvaPolo-niae, et partis Hungariae, et Valachiae” (ryc. 5).
Warto jednak za T. Wiœniowskim (1928) zauwa¿yæ, ¿e terminologia geolo-giczna Staszica by³a niekiedy dziwacz-na, a czêsto k³óci³a siê z duchem jêzyka polskiego. Mimo to sporo nazw u¿ytych w „Ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski”, wesz³o na sta³e w sk³ad s³ownictwa geologicznego. S¹ to takie terminy jak np.: sp¹g, strop, ³awica, trzon, lepiszcze, kurzawka. Z drugiej jed-nak strony trzeba podkreœliæ, ¿e sprawa terminologii geologicznej, a nawet sze-rzej przyrodniczej by³a przedmiotem specjalnej troski i ogromnego zaintereso-wania Staszica. Dowodem tego mo¿e
byæ fakt, ¿e za czasów jego prezesury w Warszawskim Towarzystwie Naukowym przedmiot ten staje siê ci¹g³ym tematem obrad w roku 1814.
Ryc. 4. Rozdzia³ I tomu I dzie³a H. £abêckiego zatytu³owany „Ziemiorodztwo”
PODSUMOWANIE
Mimo pewnego zró¿nicowania pogl¹dów na temat ter-minologii mo¿na zauwa¿yæ, ¿e oryktognozja stawa³a siê powoli synonimem mineralogii. Natomiast termin geo-gnozja zachowa³ siê i by³ stosowany znacznie d³u¿ej. Œwiadczyæ mo¿e o tym m.in. tytu³ pracy J. Puscha pt. „Geognostische Beschreibung von Polen” (1833, 1836).
Przypomnieæ mo¿na, ¿e jeszcze w po³owie XIX w. uka-zywa³y siê ksi¹¿ki – podrêczniki, jak np. H. Witowskiego (1849–1851) pt. „Historia naturalna” gdzie to I by³ poœwiê-cony zoologii, II – botanice, a III mia³ wprawdzie tytu³ „Mineralogia i geologia”, jednak tytu³y rozdzia³u brzmia³y np. „Ziemiorodztwo (Geognozja)”.
Z kolei w dzia³alnoœci badawczej, dydaktycznej i popu-laryzatorskiej L. Zejsznera (1805–1871) propagowany ter-min geologia, np. w podrêczniku pt. „Geologia do ³atwego pojêcia zastosowana” (1856), stawa³ siê coraz bardziej popularny i powszechnie obowi¹zuj¹cy. Równie¿ prze-t³umaczony przez H. £abêckiego podrêcznik F.S. Beudanta zatytu³owany by³ jako „Wyk³ad pocz¹tków mineralogii i geologii” (1848).
Wydawa³oby siê, ¿e pod koniec XIX w. termin geolo-gia na ziemiach polskich zosta³ ugruntowany, dlatego zas-kakuj¹cy dla autora jest „rusycyzm” ukazuj¹cy siê w wielu podrêcznikach nauk o Ziemi sprzed I wojny œwiatowej, jak np. Wac³awa Na³kowskiego pt. „Zarys gieografii rozumo-wej (gieologii)” (1907; ryc. 6).
Autor bardzo dziêkuje recenzentowi, dr. Jerzemu B. Miecz-nikowi, za cenne uwagi, które podnios³y merytoryczne walory tekstu.
LITERATURA
BABICZ J. 1971 – O historycznych zwi¹zkach geografii i geologii. Pr. Muz. Ziemi, 18 (1): 37–56.
BABICZ J. 1977 – Nauki o Ziemi. [W:] Suchodolski B., Michalski J. (red.), Historia nauki polskiej, t. III, 546–602.
BEUDANT F.S. 1848 – Wyk³ad pocz¹tków mineralogii i geologii. Prze³o¿y³ i pomno¿y³ Hieronim £abêcki. t.I. Mineralogia. Warszawa. DZIEDUSZYCKI T. 1834 – Opisanie g³owy petryfikowanej znalezionej w cyrkule przemyskim z uwagami nad petryfikatami w ogólnoœci i ich stosunkiem do teorii Ziemi. Ossolineum.
GARBOWSKA J. 1993 – Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krze-mieñca w latach 1781–1840. Pr. Muz. Ziemi, 42: 5–112.
GÊGOTEK J. 2008 – Podstawowe za³o¿enia teoretyczne Principles of geology (1830–1833) Charlesa Lyella. Kwart. Hist. Nauki, 53 (3–4): 277–257.
GÊGOTEK J. 2016 – W czasie i przestrzeni. G³ówne idee geologii Leib-niza. Prz. Filoz., 25 (4): 201–218.
KARCZEWSKI S. 1949 – Zaranie geologii. Wiad. Muz. Ziemi, t. IV, 294–304.
KO££¥TAJ H. 1842 – Rozbiór krytyczny zasad rozwoju historii rodu ludzkiego.
KRUPIÑSKI B. 1971 – Z dziejów górnictwa i jego zwi¹zków z naukami geologicznymi. Pr. Muz. Ziemi, 18 (1): 13–21.
LYELL Ch. 1830 – Principles of Geology. Londyn.
£ABÊCKI H. 1841 – Górnictwo w Polsce. Drukarnia Juliana Kaczanow-skiego. Warszawa.
MA£KOWSKI S. 1971 – Polscy badacze Ziemi w przesz³oœci. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2):75–118.
MOTTY J.Ch. 1823 – Wstêp do historyi naturalnej, zawieraj¹cy w sobie wiadomoœci poprzednicze, podzia³y trzech królestw natury i wyk³ad wyrazów botanicznych, obiaœnionych figurami. Poznañ.
NA£KOWSKI W. 1907 – Zarys gieografii rozumowej (gieologii). War-szawa.
PROBIERZ K. 2001 – Górnictwo na cenzurowanym. Wyd. PŒl. Gliwice. PUSCH J. 1833 – Geognostische Beschreibung von Polen. Stuttgart, t.I. PUSCH J. 1836 – Geognostische Beschreibung von Polen. Stuttgart, t.II. RACKI G. 2015 – Swego (prekursora myœli aktualistycznej) nie znacie... Prz. Geol., 63 (10/3): 1199–1205.
SAPIEHA A. 1804 – M¾moire sur des g¾n¾rale relatives ´ l’explication de quelques faits concernant la g¾ologie de la Pologne, Journal de Phi-sique, de Chemie et d’Histoire Naturelle, 117–124.
SKOCZYLAS J. 1991 – Zarys rozwoju geologii w Wielkopolsce. Prz. Geol., 39 (7–8): 332–337.
SKOCZYLAS J. 2011 – Dzieje badañ geologicznych w Wielkopolsce do roku 1939. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznañ.
SKOCZYLAS J. 2016 – Wp³yw Ziemiorodztwa Karpatów Stanis³awa Staszica na podrêczniki Jana Chrzciciela Mottego. Zeszyty Staszicow-skie, 10: 37–47.
STASZIC S. 1815 – O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski (reprint). Wyd. Geol., 1955.
ŒNIADECKI J. 1804 – Jeografia czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi. Warszawa.
WIŒNIOWSKI T. 1928 – Staszic – geolog [W:] Kukulski (red.), Sta-nis³aw Staszic, Lublin: 225–246.
WITOWSKI H. 1849–1851 – Historia naturalna obejmuj¹ca I. Zoologiê. II. Botanikê. III. Mineralogiê i Geologiê dla szkolnego i domowego u¿yt-ku m³odzie¿y pod³ug najlepszych Ÿróde³ opracowana i u³o¿ona.... Lwów. Wójcik A.J. 2011 – Historia nauk o Ziemi [W:] Siwiec M. (red.), Dzieje nauki. Nauki œcis³e i przyrodnicze: Wyd. Szkolne PWN, 307–351. WÓJCIK Z. 1971 – Aleksander Sapieha i warszawskie œrodowisko przy-rodnicze koñca XVIII i pocz¹tku XIX w. Pr. Muz. Ziemi, nr 15, cz. 2. WÓJCIK Z. 1971b – Dzia³alnoœæ naukowa i organizacyjna Stanis³awa Ma³kowskiego w zakresie nauk geologicznych. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 119–162.
WYBICKI J. 1804 – Rozmowa i Podró¿e Oyca z dwoma synami. t. 1. Wroc³aw. ZBIEGLIK S. 2010 – S. James Hutton – uczony i filozof. Zeszyty Staszi-cowskie, 7: 75–103.
ZEJSZNER L. 1856 – Geologia do ³atwego pojêcia zastosowana. Kraków.
Praca wp³ynê³a do redakcji 29.11.2017 r. Akceptowano do druku 8.01.2018 r. Ryc. 6. Strona tytu³owa dzie³a Wac³awa Na³kowskiego
