A R T Y K U Ł Y - P A P E R S
Turyzm 2 0 0 1 , 11 /1J a c e k K aczm arek
Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytet Łódzki
90-147 Łódź ul. Kopcińskiego 31
ul@cyf-kr.edu.pl
Andrzej Stasiak
Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa
90-117 Łódź ul. Narutowicza 7 /9
wsth@wsth .edu.pl
B ogdan W łodarczyk
Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytet Łódzki 90-147 Łódź ul. Kopcińskiego 31 ul@cyf-kr.edu.pl PR O D U K T TURYSTYCZNY I JE G O EW OLUCJA T H E T O U R IST PR O D U C T AND IT S EVOLUTION
Zarys treści: Gtównym celem artykułu jest uporządkowa nie zagadnień związanych z produktem turystycznym i jego historycznym rozwojem. Autorzy podejm ują próbę nowego spojrzenia na rozwój migracji i usług turystycznych. Podsta wą rozważań są wyróżnione cztery kategorie produktu tury stycznego (produkt antyczny, uniwersytecki, industrialny i glo balny). Szczególną uwagę poświęcono ahistorycznemu rodza jow i migracji o charakterze religijnym i uzdrowiskowym. Wskazano kierunki rozwoju turystyki w przyszłości, a zwłasz cza korzyści i zagrożenia dla miejscowości (obszarów) tury styczny cli.
Słowa kluczowe: produkt turystyczny, przemysł turystyczny, historyczne kategorie produktu turystycznego, turystyka piel grzymkowa, turystyka uzdrowiskowa.
Abstract: The main objective of the article is to discuss issu es concerning the ‘tourist product’ and its historical evolution and the authors attempt to shed new light on the development of tourist flows and tourist services. The discussion is based on the four specific categories of tourist product (ancient, university, industrial and global with special attention paid to the non-historical character of tourist flows motivated by religion and health. In the summary development trends in tourism are pointed to, in particular the benefits and hazards for tourist areas.
Key words: tourist product, tourist industry, historical categories of tourist product, pilgrimage tourism, health- motivated tourism.
Potrzeba podróżowania pojawiała się stopniowo jako efekt poszukiwania wrażeń odmiennych od codzienności. Wędrowanie stwarzało wrażenie ucieczki od dobowego rytmu życia, a początek drogi dawał nadzieję na odnalezienie nowego świata, w którym pojawiały się szanse odegrania nowej roli, innej od tej powszedniej. Przyczyną podejmowania podróży dla przyjemności była tak że zwykła ciekawość. Człowiek bardzo często pra gnął poznawać nowe środowisko przyrodnicze, in ne krajobrazy. Jednostka poszukiwała odmiennego otoczenia społecznego, by móc rozkoszować się poznawaniem obcych kultur.
W każdym z nas rodzi się zatem dążenie do po znawania innych obszarów niż świat życia co dziennego. W czynnościach powtarzalnych, wyko nywanych rutynowo zaczyna powstawać sfera świętowania, zabawy, refleksji nad życiem czło wieka. W tej części „odświętnej” pojawia się po trzeba zobaczenia tego, co znajduje się gdzieś
da-The n e e d to trav el a p p e a re d g ra d u a lly in h isto ry a s a r e s u lt of a s e a rc h for ex p e rien ce different from everyday ro u tin e . T ravelling seem ed like a n e sc a p e from th e daily rh y th m of life a n d th e s ta r t of a jo u rn e y gave h o p e of finding a new w orld w here one could p lay a n ew role. A n o th er re a s o n w as n o rm a l cu rio sity , people w an ted to see new n a tu ra l environ m e n ts a n d d ifferen t la n d s c a p e s o r look for a different social e n v iro n m e n t in o rd e r to enjoy in te re stin g c u ltu re s .
In e ac h of u s th e re is a n in n e r u rg e to le a rn a b o u t w o rld s d ifferen t from o u rs so th a t a sp irit of holiday, fu n a n d reflec tio n on o u r life c a n e n te r o u r rep etitiv e, ro u tin e activities. In p a rt th e re is also a n e e d to see w h a t is h a p p e n in g so m e w h ere else far from th e place w h ere we live. T his com m o n h u m a n u rg e to
lej, różnego od miejsca zamieszkania. Powszechne dążenie człowieka do kreowania sfery odświętnej, odmiennej od rutynowej codzienności jest arche typem (pierwowzorem, pierwotnym impulsem) tury styki. Jednym z wielu elementów takiej nieco dzienności jest z pewnością podróżowanie wywo ływane motywami religijnymi, poznawczymi oraz zdrowotnymi. Poszukiwanie transcendencji wymie nia się jako pierwotny czynnik rozwoju turystyki (Ja c k o w s k i I998a, Lis z e w s k i 2000, Os t r o w s k i 2000). W dalszej kolejności pojaw iają się motywa cje poznawcze, zdrowotne i przyjemnościowe. Pod czas podróży czas zaczyna płynąć inaczej, niż pod czas zwykłego dnia. Toteż czas oraz możliwości dysponowania nim powodowały, że pragnienia od- świętności (odbywania podróży) mogły zostać urzeczywistnione. Do podstawowych zjawisk, któ re wpływały na możliwości odbywania podróży, należy zaliczyć:
- po p ierw sze, w z ro st sw o b o d y d y sp o n o w a n ia s w o ją o so b ą , co stan o w i szero k o ro z u m ia n ą w o l no ść c z ło w ie k a ; m o ż liw o ść d o k o n y w a n ia w yboru jest w ła śn ie w o ln o śc ią ; d o k o n u je m y w yboru sp o śród m o ż liw o śc i, k tóre p o siad am y ; ludzie w olni są partneram i w podejm ow anym dialogu; w olność w y raża się rów nież w sposobie poruszania się w prze strzen i. In n ą p rz estrze ń b u d u ją w o k ó ł sieb ie ludzie w olni, a z u p e łn ie in n ą pod d an i (TISCHNER 1998);
- po drugie, zmniejszanie bariery pokonywa nia odległości podczas fizycznego przemieszcza nia się oraz przesyłania informacji (rys. 1).
ARCHETYP PODRÓŻY
Rys. 1. Bariery podróżowania
Rozwój tych zjawisk miał zmienny przebieg w różnych okresach historycznych. Generalnie można wyodrębnić w procesie kształtowania się swobody podróżowania dwa zasadnicze etapy
c re ate a h o lid ay s p irit is a n a r ch ety p e (a p rim ary im pulse) of to u rism . O n e of th e n u m e ro u s e x am p les of s u c h a re v e r
sal of ‘e v e ry d a y n e ss’ is trav el, w h e th e r for religious, in te lle c tu a l or h e a lth re a so n s . Of th e se s e a rc h in g for tra n s c e n d e n c e is c o n sid e re d th e p rim a ry facto r ( Ja c k o w s k i 1998, Li s z e w s k i 2000, Os t r o w s k i
2000), followed by intellectual, h e a lth a n d p le a s u re m otives. D u rin g a jo u rn e y tim e p a s s e s differently th a n d u rin g an o rd in a ry day, th e re fo re tim e, a n d th e different w ays of u s in g it, lead to th e fu l film ent of th is d re a m th ro u g h u n d e r ta k in g a jo u rn e y . The b a sic facto rs lead in g to th e m a k in g of jo u rn e y s are:
- firstly, grow ing p e rs o n a l in d e p e n d en ce, hu m an freed om in its d e e p e st sen se . The o p p o rtu n ity to m a k e a choice is freedom b u t we c a n only m a k e a choice from am o n g w h a t we p o s s e s s . Free people a re e q u al self-re sp e c tin g p a rtn e r s in an y dialo g u e a n d freedom is also e x p re sse d by th e w ay we m ove in sp ace; th e sp ace a ro u n d free p eople is different from th a t a ro u n d th e o p p ressed (Tis c h n e r
1998).
- secondly, overcom ing th e barrier o f
d ista n c e by m oving p h y sically a n d conveying in fo rm atio n (Fig. 1).
JOURNEY ARCHETYPE
Fig. 1. Barriers to travel
The d ev elo p m en t of th e s e fa c to rs h a s ta k e n differing c o u rses in different h is to rical perio d s. G en erally one c a n iso late two b a sic sta g e s in th e p ro c e ss of ‘fre e ’ jo u rn e y dev elo p m en t: ev o lu tio n a ry a n d rev o lu tio n ary . The form er (evolutionary) la ste d for m a n y c e n tu rie s w h e n a very
- ewolucyjny i rewolucyjny. Pierwszy (ewolucyj ny) trwał wiele stuleci, kiedy prawa obywatelskie posiadała bardzo ograniczona grupa ludzi. Nato miast sposób pokonywania odległości praktycznie niewiele się zmieniał od starożytności do „wieku pary”. Umowną datą rozpoczęcia etapu rewolucyj nego był rok 1789 (rewolucja francuska) w sferze społecznej oraz rok 1825 (oddanie do użytku pier wszej linii kolejowej - wiodła ona ze Stockton do Darlington) w dziedzinie postępu technicznego. Odbywanie podróży pociągiem ma znaczenie nie tylko w sensie poprawy sprawności pokonywania odległości, ale także w sferze odkrywania nowej symboliki. Pociąg nie był sposobem przemieszcza nia się. Stawał się sposobem ucieczki w nieznane, poznawania tajemniczego świata.
Oczywiście obie daty m ają charakter umowny i wskazują na istotne wydarzenia, „kamienie mi lowe”, nie mogą być jednak rozumiane jako wy raźne wydzielenie etapów omawianego procesu. Dopiero bowiem znaczne rozszerzenie zakresu wol ności ekonomicznej (początek XX w.) wpłynęło na upowszechnienie podróżowania dla przyjemności.
Każda podróż wymaga odpowiedniego przygo towania materialnego i usługowego. Można je określić wstępnie jako propozycję udostępniania i czasowego użytkowania walorów turystycznych. Udogodnienia związane z podróżowaniem powsta j ą (są wytwarzane) w rezultacie podejmowanych
działań przez tzw. stronę podażową i nazywa się je proponowanym produktem turystycznym (z punku widzenia klienta). Jeżeli taka propozycja zostanie zaakceptowana, tzn. potencjalny turysta dokona zakupu odpowiadających mu usług wynikających z faktu podjęcia podróży, to mamy do czynienia z realnym produktem turystycznym. Kreowanie produktu turystycznego wiąże się nierozerwalnie z problemem: kto - tak naprawdę - tworzy produkt turystyczny? Czy wytwórcą pozostaje wyłącznie strona podażowa? Jakie miejsce w procesie gospo darowania zajmuje turysta?
Przyjmowanie w gościnę było prawdopodobnie pierwowzorem świadczenia usług turystycznych. Pomiędzy producentem a turystą powstawała wza jem na relacja wyrażająca poziom otrzymywanych świadczeń oraz zadowolenie z ich zakupienia. Tu rysta użytkuje dobra turystyczne przekształca je doprowadzając do degradacji i zniszczenia lub wprowadza korzystne zmiany (np. budowa domu przez znaną osobę w danej miejscowości wpływa na jakość walorów tam występujących). Złożony charakter produktu turystycznego powoduje, że
re-sm all n u m b e r of peo p le h a d civil rig h ts, a n d th e w ay peo p le covered d is ta n c e s did n o t c h an g e m u c h b e tw ee n a n tiq u ity a n d ‘th e age of s te a m ’. C o n v en tio n al d a te s for th e b eg in n in g of th e revolutionary stage are 1789 socially (the F re n c h Revolution), a n d 1825 technologically (the first ra il way from Stockton to Darlington). Travell ing by tra in is sig n ifican t n o t only in th e covering of d is ta n c e s fa ste r, b u t also in its sym bolism . A tra in is n o t m erely a m e an s of tra n sp o rt, it becom es a w ay to e sc a p e in to th e u n k n o w n a n d e n te r a m y ste rio u s w orld.
Of c o u rse b o th d a te s a re c o n v en tio n al a n d p o in t to im p o rta n t e v e n ts (‘m ile s to n e s ’), b u t th e y do n o t clearly iso la te th e sta g e s of th e p ro c e ss. It is only th e c o n sid e ra b le in c re a s e in econom ic freedom (early 2 0 th C) w h ich h a s in flu en ced th e p o p u la rity of trav el for p le a su re .
Every jo u rn e y re q u ire s a p p ro p ria te p re p a ra tio n , b o th fin a n c ial a n d service. T his p re p a ra tio n c a n be d e sc rib e d a s a n offer for th e te m p o ra ry u s e of c e rta in to u ris t a s s e ts . T ravelling a m e n itie s a re provided a s a r e s u lt of th e s u p p lie r’s activ ities a n d a re called (from th e c lie n t’s perspective) th e ‘offered to u r is t p r o d u c t’. If s u c h a n offer is a cc e p ted , i.e. a p o te n tial to u ris t p u r c h a s e s a s e t of a m e n itie s a n d th e p le a s u re s th a t will r e s u lt from th e jo u rn e y , we ta lk a b o u t th e ‘real to u ris t p ro d u c t’. The d e v elo p m en t of a to u ris t p ro d u c t le a d s to th e q u e stio n of w ho a c tu a lly p ro d u c e s it. Is th e s u p p lie r th e only p ro d u c e r a n d w h a t is th e to u r is t’s place in th e p ro c e ss ? R e c e iv in g v isito rs w as p ro b a b ly th e first form of to u ris t service. T h ere w as a m u tu a l re la tio n sh ip b e tw ee n th e p ro d u c e r a n d th e to u rist, w ith th e to u r is t co m m e n tin g on th e s ta n d a r d of th e service a n d h is level of s a tisfa c tio n a fte r it h a d b e en p u rc h a s e d . The to u r is t ex p lo its to u ris t goods, tra n s fo rm s th e m , a n d e ith e r d e g ra d es a n d d e stro y s o r in tro d u c e s positive c h a n g e s (e.g. a h o u s e b u ilt by a well k n o w n p e rs o n im p ro v es th e q u a lity of a n area). The com plex c h a ra c te r of th e to u ris t p ro d u c t m a k e s th e p ro d u c e r- c o n su m e r re la tio n s h ip p a rtic u la rly com
-lacje p ro d u c e n t-k o n s u m e n t z n a c zn ie się k o m p lik u j ą (MARKOWSKI 1999). W takich sy tu acjach p ro d u cen ci m o g ą zm ie n ia ć s w o ją o fe rtę , a w te d y tu ry sta staje się p o śred n io w y tw ó rc ą p roduktu tu ry sty czn eg o . D o c h o d zim y zatem do etapu p o sz u k i w an ia o d p o w ied zi n a pytanie: czym je s t i jak p o w staje p ro d u k t tu ry sty czn y ?
Według KŁECZKA i in. (1992) produkt w sensie ogólnym jest zbiorem korzyści (użyteczności, przy jem ności) dla nabywcy, a każdy z kupujących po strzega go przez pryzmat zalet, jakie mogą wyni kać z zakupu. Powyższe pojęcie ma charakter pod stawowy i opisuje ogólną ideę produktu. Inne uję
cie, nazywane strukturalnym, prezentują MRUK
i RUTKOWSKI (1994), którzy za produkt uważają wszystko to, co można zaoferować nabywcy do konsumpcji, użytkowania lub dalszego przerobu. Oprócz rzeczy materialnych do produktów zalicza się wszelkiego rodzaju usługi, czynności, osoby, miejsca, pomysły (projekty) technologiczne, orga nizacyjne inne oraz idee. Z kolei MEDLIK (1995) proponuje pojęcie produktu turystycznego w po dwójnym znaczeniu: sensu stricto - wszystko to, co turyści kupują, np. transport lub zakwaterowa nie, oddzielnie lub w formie pewnego zestawu (pakietu) usług, oraz sensu largo, czyli kompozy cja tego, co turyści ro b ią oraz walorów urządzeń i usług, z których w tym celu korzystają.
Z powyższych rozważań wynika, że produkt tu rystyczny ma bardzo złożoną wieloaspektową strukturę. Poszczególne składniki tworzące całość nie zawsze są wymierne, możliwe do policzenia, do zaplanowania czy przewidywania (np. pogoda). Ostateczny efekt jest przeżyciem czysto subiek tywnym, gdzie osobiste marzenia i oczekiwania są konfrontowane z rzeczywistością. Należy zatem pamiętać, że „sprzedając świat” oferuje się nie tyl ko konkretne usługi lub towary, ale również możli wość spełnienia najskrytszych ludzkich pragnień. Marzenia człowieka są zmienne, często chimerycz ne, ulotne, zatem ich realizacja wymaga ciągłego modyfikowania i unowocześniania oferty.
Produkt turystyczny ma charakter historyczny, pojawił się w pewnym momencie dziejowym i pod lega falowemu procesowi przemian, aż do najwię kszego rozkwitu w naszych czasach. Falowy roz wój oznacza, że postępujące zmiany bywają od dzielone okresami kryzysu czy stagnacji, które wy stępują podczas klęsk żywiołowych i cywilizacyj nych oraz wojen. Produkt turystyczny powstaje ja ko możliwość podróżowania dla przyjemności, wynikająca z archetypowych zachowań człowieka
p lic a ted ( Ma r k o w s k i 1999). In s u c h s itu a
tio n s p ro d u c e rs m ay c h a n g e th e ir offer, a n d th e n th e to u ris t b eco m es in d irectly a c re a to r of th e to u r is t p ro d u c t th u s a n sw e rin g th e above q u e stio n s.
According to Kl e c z e k el al. (1992)
a prod u ct in a g e n eral s e n s e is a s e t of b en efits (services a n d p le a su re s) for a b u y e r, a n d every b u y e r s e e s th e a d v a n ta g es th a t c a n r e s u lt from a p u rc h a s e . T his is q u ite b a sic a n d re fe rs to th e g en eral id e a of th e p ro d u c t. A n o th er a sp e c t, th e s tr u c tu r a l, h a s b e e n p r e s e n te d by M R U K a n d R U T K O W S K l (1994),
w ho u n d e r s ta n d th e p ro d u c t a s every th in g th a t c a n be offered for c o n s u m p tion, u s e or fu rth e r p ro c e ssin g . A part from p h y sica l o b jects, p ro d u cts a re all k in d s of serv ices, activ ities, people, p laces, tech n o lo g ical a n d o rg a n isa tio n a l fe a tu re s, a n d o th e r id e as. Me d l i k (1995)
p ro p o se s a co n ce p t of a to u r ist product w ith a d o u b le m ean in g : s e n s u stricto - ev ery th in g th a t to u ris ts b u y e.g. t r a n s p o rt or acco m m o d atio n , s e p a ra te ly or a s a service package; a s well a s se n s u largo - a c o m b in a tio n of w h a t to u r is ts do a n d th e a s s e ts of th e facilities a n d serv ices w h ich th e y u s e .
This d is c u s s io n le a d s to th e c o n c lu sion th a t th e to u ris t p ro d u c t h a s a very com plex, m u lti-la y ere d s tr u c tu r e . The in d iv id u a l e le m e n ts w h ich c o n s titu te th e w hole c a n n o t alw ays b e m e a s u re d , c o u n te d , p la n n e d or p re d ic te d (e.g. w eather). The u ltim a te effect is a p u re ly su b jectiv e ex p erien ce w h ere p e rso n a l d re a m s a n d e x p e c ta tio n s a re co n fro n te d w ith reality. O ne s h o u ld re m e m b er, th erefo re, th a t ‘selling th e w o rld ’ m e a n s offering n o t only serv ices or goods, b u t also o p p o rtu n itie s to fulfil th e m o st s e c re t h u m a n d e sires. H u m a n d re a m s a re c h an g e a b le, often c a p ric io u s, a n d e p h em e ra l, so th e ir re a lisa tio n re q u ire s c o n s ta n t m odification a n d m o d e rn isa tio n of th e offer.
The to u ris t p ro d u c t is h isto ric a l by n a tu re , it a p p e a re d a t a c e rta in m o m e n t in tim e a n d it h a s b e e n u n d e rg o in g a cyclical p ro c e ss of tra n s fo rm a tio n c u l m in a tin g in th e p re s e n t day. A cyclical d ev elo p m en t m e a n s th a t c h a n g e s of
w czasie (wspomniane wcześniej odkrywanie sfery odświętnej i wyruszanie w drogę z powodów reli gijnych, zdrowotnych i intelektualnych), kiedy po większa się sfera wolności obywatelskiej a maleje bariera odległości. Są to warunki niezbędne, by pojawił się produkt turystyczny. Poza tym produkt turystyczny posiada charakter ekonomiczny, jako że udostępnianie zasobów umożliwiających odby wanie podróży wiąże się z osiąganiem zysków.
Człowiek jest jednostką, a jego życie stanowi drogę poprzez różnorodne środowiska (przyrodni cze, demograficzne, ekonomiczne, kulturowe, spo łeczno-polityczne). Każda z tych sfer może stymu lować lub ograniczać odbywanie podróży. Środo wisko przyrodnicze nieprzerwanie wyznaczało możliwości zagospodarowania świata oraz poziom życia. Dostępność do zbiorników wodnych, ukształ towanie powierzchni, klimat determinowały nie tylko procesy osadnicze, ale także stanowiły o szan sach i barierach rozwoju turystyki (LISZEWSKI, Ma ik 2000).
Środowisko społeczno-polityczne wyznacza po zycję jednostki w społeczeństwie, tworzy się sieć zależności i możliwości Prawa i obowiązki ustano wione w danej epoce historycznej wyznaczają za kres wolności człowieka. Środowisko ekonomicz ne określa z kolei wolność gospodarczą jednostki. Podstawowymi pojęciami związanymi z tą sferą są możliwości zdobycia wykształcenia, szansa znale zienia pracy oraz osiągane dochody. Powiązania środowiska społeczno-politycznego i ekonomicz nego wykazują silną korelację, chociażby w dzie dzinie podziału (redystrybucji) dochodu narodo wego. Demograficzna charakterystyka danej zbio rowości (wiek, pleć, wielkość gospodarstwa domo wego, średnia długość życia) może wskazywać na potencjalne skłonności do podejmowania podróży w określonych wyżej środowiskach. Na najbar dziej zróżnicowaną sferę, czyli środowisko kul turowe, składają się takie elementy jak: dziedzic two historyczne, tradycje grupowe lub narodowe, sposób komunikowania się (język mówiony i pisa ny), przestrzeń symboliczna, religia, itp. Wymie nione wyżej sfery życia człowieka stwarzają moż liwości lub ograniczenia w zakresie odbywania po dróży.
Ewolucja produktu turystycznego wiąże się z historią rozwoju turystyki. W literaturze przed miotu wyodrębnia się kilka etapów tego procesu, nawiązujących do epok historii powszechnej lub narodowej (np. historii Polski). Jeden z podziałów przedstawiają: PRZECLAWSKI (1973) oraz
WAR-a p ro g ressiv e n WAR-a tu r e get s e p WAR-a rWAR-a te d by th e p e rio d s of c risis or s ta g n a tio n d u rin g n a tu r a l d is a s te rs a n d w a rs. The to u ris t p ro d u c t is a n o p p o rtu n ity to trav el for p le a s u re , re s u ltin g from a rc h e ty p a l h u m a n b e h a v io u r, a n d in a tim e w h e n civil lib erties a re grow ing a n d th e b a rrie rs of d is ta n c e b eco m in g le ss, th e to u ris t p ro d u c t will be grow ing. The h o lid ay ‘s p irit’, m e n tio n e d above, a s well a s trav el for religious, h e a lth a n d in te lle c tu a l re a s o n s , a re in d is p e n sa b le c o n d itio n s for th e a p p e a ra n c e of a to u r is t p ro d u c t. In a d d itio n th e to u ris t p ro d u c t is econom ic in c h a ra c te r, b e c a u s e its av ailab ility w hich m a k e s trav el p o ssib le , is c o n n e c te d w ith m a k in g a profit.
M an is a n in d iv id u a l a n d h is life is a jo u rn e y th ro u g h v a rio u s e n v iro n m e n ts (n a tu ra l, d e m o g ra p h ic, econom ic, c u ltu ra l a n d socio-political). E ach of th em m ay s tim u la te o r lim it travel. The n a tu r a l e n v iro n m e n t h a s alw ays h e lp e d d e te r m in e th e o p p o rtu n itie s to ta k e a d v an ta g e of th e w orld a n d im prove s ta n d a r d s of living. A ccess to a s o u rc e of w ater, relief a n d clim ate h av e stro n g ly in flu en ced n o t only s e ttle m e n t p ro c e ss e s , b u t w ere also c ru c ia l for th e d e v elo p m en t of to u rism , w h e th er providing o p p o rtu n ities or o b stru c tin g it (Li s z e w s k i & Ma ik 2000).
The socio-political e n v iro n m e n t d e te r m in e s a n in d iv id u a l’s s t a t u s in society w ith h is rig h ts a n d o b lig atio n s, a n d th o s e in a given h isto ric a l p erio d d e te rm in e how far h u m a n freedom co u ld re a c h a t th a t tim e. The eco n o m ic e n v iro n m e n t in tu r n h e lp s d e te rm in e th e econom ic freedom of a n in d iv id u a l a n d th e p rim a ry n o tio n s h e re a re th e av ailab ility of e d u c a tion, em p lo y m en t a n d th e in co m e e arn e d . The lin k s b e tw ee n th e so cio political a n d econom ic en v iro nm en ts show a clear co rre la tio n , e.g. c o n c e rn in g th e d istrib u tio n of n a tio n a l incom e. The d em o g rap h ic c h a ra c te ris tic s of a given co m m u n ity (age, sex, h o u s e h o ld size a n d average lifespan) m ay p o in t to th e p o te n tial for trav el a cc o rd in g to th e e n v iro n m e n ts defined above. The m o st v aried s p h e re , i.e. th e c u ltu ra l e n v iro n m e n t, c o n sis ts of s u c h e le m e n ts a s h isto ric a l heritage, group or n atio n al trad itio n s, m a n s
SZYŃSKA i JACKOWSKI (1978) w y ró żn ia jąc w tu ry styce św iato w ej n astę p u ją c e okresy:
I. Turystyka do końca XVIII w. 1) turystyka w starożytności,
2) turystyka w czasach średniowiecza i rene sansu,
3) turystyka w XVII i XVIII w.
II. Turystyka w XIX i XX w. - do wybuchu II wojny światowej.
III. Turystyka współczesna.
W odniesieniu do Polski wymienieni autorzy dokonali nieco innej periodyzacji rozwoju turysty ki, przyjmując za kryterium podziału ważne wyda rzenia w dziejach kraju:
- d o 1872 r., - 1873-1918, - 1919-1939(1945), - 1945-1956, - o d 1956 r.
Mając na uwadze przemiany, jakie zaszły w Pol sce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięć dziesiątych XX w. (wprowadzenie mechanizmów gospodarki rynkowej, otwarcie na świat, swobodne dysponowanie paszportem itd.) należy wyróżnić lata od 1956 do 1989 r. oraz po 1990 r. jako odręb ny okres w historii turystyki polskiej. Pod koniec XX w. zjawiska turystyczne w naszym kraju upo dabniają się coraz bardziej do trendów ogólnoświa towych. Etapy rozwoju turystyki polskiej i świa towej stanow ią ramę ewolucji produktu turystycz nego.
Produkt turystyczny ma charakter historyczny, dlatego można nazwać najważniejsze jego rodzaje w odniesieniu do istotnych wydarzeń w historii cy wilizacji. Wyodrębnione rodzaje produktu tury stycznego odpowiadają okresom, w których dany typ dominował (rys. 2).
CHARAKTER
PODMIOTU ELITARNY POWSZECHNY
JEDNORODNY ANTYCZNY INDUSTRIALNY
RÓŻNORODNY
(wyspecjalizowany) UNIVERSYTECKI GLOBALNY
Rys. 2. Kategorie historyczne produktu turystycznegogo
Historyczny rozwój produktu turystycznego przebiega w sposób ewolucyjny i falowy. Etapy
of c o m m u n ic atio n (sp o k en a n d w ritten language), sym bolic space, religion etc. These sp h eres of h u m a n life create op p o r tu n itie s o r im p o se lim ita tio n s on travel.
The evo lu tio n of th e to u r is t p ro d u c t is co n n ec te d w ith th e h isto ry of to u rism . In th e lite ra tu re on e c a n find sev eral sta g e s of th is p ro c e ss re fe rrin g to e p o ch s of g en eral or n a tio n a l h isto ry (e.g. th e history of Poland) a n d one su c h classifica tio n is p re s e n te d by Pr z e c ł a w s k i (1973)
a n d Wa r s z y ń s k a a n d J a c k o w s k i (1978). T hey identify th e following p e rio d s in w orld to u rism :
I. T o u rism before th e e n d of th e 18th C 1) to u rism in a n tiq u ity ,
2) to u rism in th e M iddle Ages a n d th e R en a issa n c e,
3) to u rism in th e 17th a n d 18th C.
II. T o u rism in th e 19th a n d 2 0 th C (before th e o u tb re a k of W orld W ar II).
III. C o n te m p o ra ry to u rism .
In th e c a se of P o lan d th e a u th o r s divided th e developm ent of to u rism slightly differently w ith som e im p o r ta n t e v e n ts in th e c o u n try ’s h is to ry serv in g a s criteria:
- before 1872, - 1 8 7 3 -1 9 1 8 ,
- 1 9 1 9 -1 9 3 9 (1945), - 1 9 4 5 -1 9 5 6 ,
- after 1956.
The p erio d 1 9 5 6 -1 9 8 9 s h o u ld becom e a sep arate category considering th e tr a n s fo rm atio n s th a t to o k p lace in P o lan d a t th e e n d of th e 1 9 8 0 ’s a n d a t th e b e g in n in g of th e 9 0 ’s (the in tro d u c tio n of a m a rk e t econom y, o p e n n e s s to id e as from o th e r p a rts of th e w orld a n d th e free u s e of p a ss p o rts ). T o w ard s th e e n d of th e 2 0 th C tre n d s in P olish to u ris m have becom e sim ilar to th e r e s t of th e world. The sta g e s of th e d e v elo p m en t of Polish a n d w orld to u rism form th e fram e w ith in w h ich th e ev o lu tio n of th e to u r is t p ro d u c t c an be d isc u sse d .
The to u ris t p ro d u c t is h isto ric a l by n a tu r e a n d th erefo re its m o s t im p o rta n t c ateg o ries c a n b e n a m e d w ith re feren ce to sig n ifican t e v e n ts in th e h isto ry of civilisation. The cate g o rie s c o rre sp o n d to th e p e rio d s in w h ich th e y w ere p re d o m in a n t (Fig. 2).
rozwoju są odzwierciedleniem dominacji wymie nionych wyżej typów. Zmiany w treści produktu turystycznego narastają stopniowo, a poszczególne etapy wpływają na kolejne okresy rozwoju. Nie jest to jednak proces liniowy. Produkt turystyczny przechodzi przez fazy wzrostu i upadku, które mo gą trwać nawet kilka stuleci. Przykładem długo trwałego załamania rozwoju produktu turystycznego był okres od VII do XI w. Następujące po sobie etapy rozwoju produktu turystycznego przedstawia rys. 3, gdzie przyjęto nazewnictwo za przedstawio ną wcześniej typologią historyczną.
dostępność produktu turystycznego
Rys. 3. Etapy historycznego rozwoju produktu turystycznego
W starożytności produkt turystyczny (nazwany produktem antycznym) był elitarny, dostępny dla niewielkiej grupy osób. Dokładna data wykreowa nia pierwszego produktu tuiystycznego ginie w mro kach dziejów i z pewnością pozostanie na za wsze tajemnicą. Poszukiwanie noclegu, korzysta nie z usług przewodnika, czy zaproszenie w gości nę zagubionego przybysza opisane zostały w naj starszych księgach. Rozwój podróżowania w tym czasie pozostawał w ścisłej zależności z inwesty cjami militarno-politycznymi, a zwłaszcza z budo wą dróg bitych oraz obiektów, przeznaczonych do obsługi osób nimi podróżujących (wojska, posłów, dostojników państwowych itp.). Najlepszymi przy kładami tego typu inwestycji są „drogi królew skie” w Persji czy trakty na obszarze Cesarstwa Rzymskiego. Często z tych szlaków komunikacyj nych korzystały także osoby podróżujące w innych celach, np. pielgrzymujące do miejsc świętych.
P R O D U C T T Y P E S E L E C T I V E C O M M O N H O M O G E N O U S A N C IE N T IN D U S T R IA L V A R IE D (sp ecialised ) U N I V E R S IT Y G L O B A L
Fig. 2. Historical categories of the tourist product
The h isto ric a l d ev elo p m en t of th e to u ris t p ro d u c t o c c u rs in two w ays, ev o lu tio n ary a n d re v o lu tio n a ry , reflectin g th e d o m in a tio n of th e p ro d u c t ty p es m e n tio n e d above. The c h a n g e s in th e c o n te n t of th e to u ris t p ro d u c t c h an g e g rad u ally , a n d in d iv id u a l p e rio d s will affect th e p e rio d s w h ich follow. It is n o t, how ever, a lin e a r p ro c e ss a s th e to u r is t p ro d u c t m oves th ro u g h p h a s e s of grow th a n d decline e a c h of w h ich m ay la s t for a long tim e, a n d a n ex am p le of a long- la stin g decline is th e p erio d b etw een th e 7 th a n d th e 1 1th C. C o n se c u tiv e s ta g e s of th e d ev elo p m en t of th e to u r is t p ro d u c t a re p re s e n te d in Fig. 3 w h e re th e te rm s re la te to th e h isto ric a l typology p re s e n te d earlier.
In a n tiq u ity th e to u r is t p ro d u c t (called th e a n c ie n t product) is selective, a c c e s sible to only a sm all g ro u p of people. The ex act d a te of th e c re a tio n of th e first to u r is t p ro d u c t is lo st in h is to ry a n d will c ertain ly re m a in a m y ste ry how ever looking for a place to s p e n d th e n ig h t, u s in g th e serv ices of a gu id e a n d pro v i din g h o sp ita lity to a tra v e lle r w ho h a s lo st h is w ay a re d e sc rib e d in th e o ld e st tourist product accesibility
Fig. 3. Stages in the historical development of the tourist product
srcuniuw itujza wo)ny I w ojna II w ojna Czas
. . . n apoleońskie św iatow a św iatow a
okresy kryzysów, klęsk, wojen
1 7 89-1825
Formy wyjazdów są podobne do siebie, mają charakter wypoczynkowy. Najciekawsze relacje z wyjazdów do „wód” pochodzą z czasów cesar skiego Rzymu. Dużą rolę odegrały również organi zowane w starożytnej Grecji igrzyska olimpijskie, które co cztery lata przyciągały zawodników i wi dzów z terenów wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. W starożytności pojawiły się też pierwsze opisy wędrówek, jak słynny przewodnik po Grecji Pauzaniasza z II wieku n. e. (JACKOWSKI 1998a). Rok 622 wyznacza kres okresu antycznego w ewolucji produktu turystycznego ze względu na dwa znamienne wydarzenia, tzn. wyprawę cesa rza bizantyńskiego Herakliusza, przeciwko Persom oraz ucieczkę M ahometa z Mekki do Medyny.
Okres wieków średnich to gwałtowne załama nie cywilizacji europejskiej. Słynne trakty rzym skie ulegają zniszczeniu. Świat widziany oczami ludzi Kościoła w tym czasie przedstawił DUBY (1986, s. 8-9):
B a rd z o m a ło lu d zi - p u stk o w ia , k tó re ku z a c h o d o w i, ku p ó łn o c y , ku w sc h o d o w i o g a rn ia ją c o ra z w ię k sz e , n ie z m ie rz o n e p rz e s trz e n ie i w re sz c ie p o k ry w a ją w sz y stk o - u g o ry , b a g n a , k a p ry śn e rzeki i landy, z a g a jn ik i, p a stw isk a , ro z m a ite k a lek ie p o staci lasu ja k ie z o sta w ia z a s o b ą p o ż a r - [...] b ru z dy o rn e p ły tk ie , śm ie c h u w arte, ta k ie , ja k ie w o p o r nej g le b ie m o g ły w y o ra ć d re w n ia n e n a rz ę d z ia c ią g n io n e p rz e z c h u d e w o ły ; [...] sie d z ib y ludzkie z k a m ie n ia , lep ian k i, sz a ła sy tw o rz ą c e sk u p isk a o to c z o n e ż y w o p ło te m i p asem o g ro d ó w - czasem z a o b ro n n ą p a li s a d ą d o m o stw o w o d z a , p ry m ity w ny d re w n ia k , sp ic h rz e , sz o p y d la n iew o ln ik ó w , a na u b o c z u k u c h n ie - g d z ie n ie g d z ie ja k ie ś o sie d le czy ra c z e j z a g a rn ię ty n a p o w ró t p rz e z n a tu rę z b ie la ły sz k ie le t rz y m sk ie g o m ia sta , je g o ru in y w b e z p o śre d n im są s ie d z tw ie u p ra w , m niej lub w ięcej p o n a- p ra w ia n e rnury m ie js k ie , k a m ien n e b u d o w le z c z a só w c e sa rstw a o b ró c o n e na k o śc io ły lub w aro w n ie; [...] o to Z a c h ó d w ro k u ty sięczn y m . W iejsk i - w p o ró w n a n iu z B iz a n c ju m , z K o rd o b ą , w y d aje się b a rd z o u b o g i i p o z b a w io n y w sz y stk ie g o . Ś w iat w k le sz c z a c h g ło d u .
Począwszy od XI/XU w. Pojawiają się oznaki „przebudzenia” w Europie. Drogami i bezdrożami wędrują pielgrzymi do miejsc świętych (Rzymu, Jerozolimy) i później do Santiago de Compostela (szczególnie w XII w., kiedy sanktuarium św. Ja kuba zostało uznane aktem papieskim za jeden z trzech najważniejszych ośrodków chrześcijań skich). Wzdłuż szlaków pielgrzymkowych powsta wały liczne obiekty noclegowe, kantory, punkty handlowe. W 1096 r. wyruszyła pierwsza wyprawa
books. The d ev elo p m en t of trav el in th o se tim e s w as stric tly c o n n e c te d w ith in v e st m e n t of a m ilitary a n d po litical n a tu re , especially w ith ro a d c o n s tru c tio n a n d th e b u ild in g s n e e d e d to serve th o s e tra v e ll ing on th em (soldiers, legates, statesm e n , etc.). The b e s t e x am p les of s u c h in v e s t m e n t a re th e ‘royal r o a d s ’ in P e rsia or th e ro a d s in th e R o m an E m p ire b u t th ey w ere often also u s e d by p eople trav ellin g for o th e r p u rp o s e s e.g. p ilgrim s on th e ir w ay to holy p laces.
As to u ris t jo u rn e y s a re re c re a tio n a l by n a tu r e th e ir form s re m a in sim ilar. The m o st in te re stin g re p o rts of jo u rn e y s to s p a s d a te b a c k to th e tim e s of th e R om an E m pirew hile th e O lym pic g am es o rg a n ised in a n c ie n t G reece a ttra c tin g c o n te s ta n ts a n d s p e c ta to rs from th e w e ste rn p a rt of th e M e d ite rra n e a n region every fo u r y e a rs, also play ed a n im p o rt a n t role. In a n c ie n t tim e s th e first travel d e sc rip tio n s a p p e a re d , for in s ta n c e th e fam ous guide to G reece by P a u sa n ia s from th e 2 nd C ( Ja c k o w s k i 1998a). The y ear 662
m a rk e d th e e n d of a n tiq u ity in th e ev o lu tio n of th e to u r is t p ro d u c t a s two im p o rt a n t ev en ts to o k p lace th e n : th e c am p a ig n of H erak liu s (the B y zan tin e em peror) a g a in s t th e P e rs ia n s a n d M o h am m ed ’s e sc a p e from M ecca to M edina.
The Middle Ages w ere a period of E u ro p e a n civilisation in d eclin e, th e fam o u s R om an ro a d s w ere d e stro y e d a n d th e w orld a s se e n a t t h a t tim e h a s b e en p re s e n te d by Du b y (1986, p. 8-9).
Very few people - the w ilderness spread ing westwards, northwards and eastw ards into vast, en d less space finally covering everything; w asteland, m oors, capricious rivers and borders, coppices, pastures, forests m utilated by fires - (...) ridiculous shallow furrows carved in the defiant soil with wooden tools pulled by skinny oxen; (...) hum an dwellings m ade of stone and mud, h u ts standing together surrounded by hedges and gardens - sometimes behind a palisade for defence, the hou se of the leader - only a primitive wooden structure, granaries, h u ts for slaves, and kitchens to one side. In som e places an old settlem ent or rather a whitened skeleton of a Roman city claimed back by nature, its ruins next to fields, clum sily
krzyżowa, zmierzająca do wyzwolenia miejsc świętych spod panowania Saracenów (JACKOW SKI
i in. 1999, TOPOLSKI 1998). Kolejne krucjaty o cha
rakterze militarnym nie osiągnęły celów religij nych; mimo zniszczeń i nieszczęść, które spowo dowały wpłynęły jednak pozytywnie na ożywienie gospodarki europejskiej oraz umożliwiły odkrycie kultury arabskiej. Rozpoczął się w tym czasie pro ces lokowania miast, których sieć wyznacza struk turę osadniczą aż do współczesności. Założone zo stały pierwsze uniwersytety, a ich ogromne znacze nie w świecie nauki trwa do dzisiaj. Stąd właśnie nazwa etapu rozwoju produktu turystycznego: uni wersytecki. Możliwość uprawiania turystyki miały elity. Mimo że liczba turystów stopniowo rosła, wobec globalnej populacji ich udział ciągle był minimalny. Produkt turystyczny stopniowo ulegał zróżnicowaniu. Pojawiły się wyspecjalizowane formy uprawiania turystyki: obok wcześniejszej uzdrowiskowej, ludzie odbywali podróże kulturo we, edukacyjne, krajoznawcze itd.
Wraz z rozwojem wielkiego przemysłu produkt turystyczny (nazwany produktem industrialnym) zaczął być dostępny coraz liczniejszym grupom lu dzi. Można ten etap nazwać upowszechnieniem produktu turystycznego. Z drugiej strony postępuje stopniowe jego ujednolicenie. Okresem początko wym był wstępny etap industrialny, przyjęty umownie od roku 1825 (oddanie do użytku pierw szej linii kolejowej). Postępujące zmiany w sposo bie pokonywania odległości, ułatwiające egzysten cję, wynalazki techniczne oraz stopniowa demo kratyzacja życia społecznego spowodowały stały wzrost liczby osób uprawiających turystykę. Poja wiły się inne sposoby spędzania wolnego czasu, odkryte zostały nowe obszary wypoczynku (np. gó ry i ich rola w twórczości romantyków). W połowie XIX w. jako jeden z podstawowych produktów tu rystycznych funkcjonują już zorganizowane wy jazdy grupowe. Oczywiście, świat społeczny nie został całkowicie zmieniony, pozostały wcześniej sze formy produktu turystycznego.
Nowym zjawiskiem, które pojawiło się na po czątku XX w. i które odnieść można do wielu dzie dzin życia, był tzw. „fordyzm”, czyli taki sposób produkcji, który umożliwił ogromne zwiększenie wydajności dzięki użyciu taśmy montażowej. Za stosowano go po raz pierwszy w fabryce samocho dów Forda w Stanach Zjednoczonych. Relacje po między robotnikami sprowadzały ich do roli ele mentów, wykonujących powtarzalne czynności w sprawnej, totalnej maszynie. Zmiany w sposobie produkcji stworzyły także warunki do skrócenia
repaired walls, stone buildings from imperial tim es turned into churches or strongholds; (...) here is the W est in the year 1000, provincial in com parison with Byzantium or Cordoba, it seem s very poor and robbed of everything. It is a world in the claw s of hunger.
At th e tu r n of th e 12th C E u ro p e s ta rte d to Svake u p ’. Pilgrim s trav elled to holy p la ce s (Rome a n d J e ru s a le m ) a n d la te r to S an tiag o de C o m p o stela (esp e cially in th e 12th C w h e n St J a m e s ’ S a n c t u a ry w as p ro n o u n c e d by th e po p e one of th e th re e m o st im p o r ta n t C h ristia n cen tres). They u s e d th e ex istin g ro a d s b u t also m ad e n ew p a th s a n d alo n g th e pilgrim tra ils n u m e ro u s in n s , b a n k in g h o u s e s a n d sh o p s a p p e a re d . In 1096 th e first c ru s a d e s e t o u t to free th e holy- p la ce s from th e ru le of th e S a ra c e n s ( J A C K OW SK I e t al. 1999, To p o l s k i 1998) b u t
th e following m ilitary c ru s a d e s did n o t re a c h th e ir relig io u s goals. D esp ite th e d estru ctio n a n d u n h a p p in e s s they b ro u g h t th e y livened u p th e E u ro p e a n econom y a n d led to th e discovery of A rab ian c u ltu re . At th a t tim e cities b e g an to develop a n d th e y d o m in a te th e s e ttle m e n t p a tte rn u n til th e p re s e n t day, w hile th e first u n iv e r s itie s (likew ise still d o m in a n t today) w ere e s ta b lis h e d too a n d give th e ir n a m e to a n o th e r stag e of to u rist developm ent. It w as only elites who h a d th e o p p o rtu n ity to trav el how ever a n d d e sp ite th e fact th a t th e n u m b e r of to u ris ts w as c o n s ta n tly grow ing (com p a re d w ith th e global p o p u latio n ) th ey w ere still a sm all group. The to u ris t p ro d u c t w as g ra d u a lly b eco m in g m ore a n d m ore v aried , sp e c ia -lise d form s of to u rism a p p e a re d a n d p eople c h o se to travel for c u ltu ra l, e d u c a tio n a l a n d o th e r re a so n s.
Along w ith th e d e v elo p m en t of in d u stry , th e n e x t stag e a p p e a re d (know n now a s th e in d u str ia l product) b ecam e avail able to grow ing n u m b e rs people. T his stag e p o p u la rise d th e to u r is t p ro d u c t b u t on th e o th e r h a n d it g ra d u a lly m a d e it in c re asin g ly h o m o g e n o u s. Its first perio d w as th e primary ind ustrial stage startin g in 1825 (the first railw ay), w ith c h a n g e s in th e w ays p eople trav elled , te c h n o
-dnia pracy oraz wzrostu dochodów. Dlatego też okres dominacji produktu turystycznego powszech nego i jednorodnego nazwano etapem industrial nym dojrzałym.
Rozważania o ewolucji produktu turystycznego muszą w pewnym momencie zmierzyć się z okre śleniem „przemysł turystyczny” (JAFARI 1987,
C o h e n 1988, C o r n e r , H a r v e y 1991, A l e j z i a k
1999). W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele pojęć np. przemysł turystyczny (travel industry,
hospitality industry), gospodarka turystyczna, sek
tor turystyczny czy usługi turystyczne. Do tej pory żadne z wymienionych określeń nie uzyskało po wszechnej aprobaty. Brakuje także podobnej defi nicji dla współczesnych form gospodarowania, gdzie mamy do czynienia z wytwarzaniem dóbr na wielką skalę, natomiast w dalszym ciągu są to for my świadczenia usług (tab. I ).
Tabela I. Ewolucja sposobów wytwarzania
Sposób wytwarzania
indywidualny masowy
Rodzaj produktu
materialny rzemiosło przemysł
niematerialny usługi ?
? - biały przemysł, przemysł usługowy, usługi globalne, gospo darka usług, megauslugi.
B rak u je zate m w tu ry sty c e (p o d o b n ie ja k w in nych se k to rac h g o sp o d a rk i) u n iw ersaln eg o o k re ślen ia u słu g św ia d cz o n y ch w skali g lobalnej przez w ielk ie o rg a n iz a c je i p rz e d się b io rstw a m ię d z y n a rodow e. W dalszej c zęści d la tej g ru p y zjaw isk będzie u ży w a n e o k re śle n ie „ p rze m y sł tu ry sty c z ny” , z uw agi n a c o ra z p o w sz e c h n ie jsz e sto so w an ie tego te rm in u w literaturze ekonom icznej (KOTLER, BOWEN, MaKENS 1999, TEARE, BOER 1992).
Od zakończenia I wojny światowej można mó wić o początkach przemysłu turystycznego, zo rientowanego głównie na produkt turystyczny, a nie na zaspokojenie potrzeb potencjalnego klien- ta-turysty. Dużą rolę w tym okresie zaczynają od grywać: turystyka socjalna, imprezy o charakterze masowym oraz aktywność turystyczna środowisk robotniczych. Do połowy XIX w. turystyka miała charakter wyraźnie elitarny; jej demokratyzacja następowała stopniowo i miało to miejsce pomię dzy drugą połową XIX w. a końcem
dwudziestole-logical in v e n tio n s m a k in g life e a sie r a n d a g ra d u a l d é m o c ra tisa tio n of social life lead in g to a s te a d y in c re a s e in th e n u m b e r of to u ris ts . A ltern ativ e w ays of s p e n d in g free tim e a n d n ew a re a s of re c re a tio n w ere d isco v ered (e.g. m o u n ta in s a n d th e ir place in th e w ritin g s of th e R om antic period). In th e m id d le of th e 19th C on e of th e b a sic to u ris t p ro d u c ts w as a n o rg a n ise d g ro u p trip . Of c o u rse th e social w orld w a s n o t com pletely a lte re d a n d th e e a rlie r form s of th e to u ris t p ro d u c t re m a in ed .
A new p h e n o m e n o n a t th e b e g in n in g of th e 2 0 th C w hich affected m a n y a re a s of life w as k n o w n a s ‘fo rd ism ’ (first u s e d in th e Ford c a r facto ry in th e U nited S tates) i.e. a m e th o d of p ro d u c tio n w hich c o n -sid erab ly in c re a s e d efficiency d u e to th e u s e of a n a sse m b ly line. The w o rk ers w ere re d u c e d to cogs p erfo rm in g re p e t itive w ork in th e gig an tic w h eels of th e m a ch in ery . C h a n g e s in th e form of p ro d u c tio n led to a s h o rte r w o rk ing day a n d a bigger in co m e a n d th e re fo re th e perio d w h e n th e p o p u la r, h o m o g e n o u s to u ris t p ro d u c t d o m in a te d is k n o w n a s th e a d v a n ced in d u str ia l sta g e . In d is c u s s in g th e ev o lu tio n of th e to u ris t p ro d u c t th e re co m es a p o in t w h en one m u s t d eal w ith th e te rm ‘trav el in d u s tr y ’ ( Ja f a r i 1987, C o h e n 1988,
C o r n e r & H a r v e y 1991, A l e j z i a k 1999). In th e lite ra tu re th e re are m a n y s u c h term s: ‘trav el in d u s tr y ’, ‘to u ris t e co n o m y ’, ‘to u ris t s e c to r’ a n d ‘to u ris t s e rv ic e s’ b u t so far n o n e h a s b e e n com m only accep ted . We also lack a d efin itio n for c o n te m p o ra ry form s of econom ic a d m in is tra tio n w h ere we d eal w ith b o th la rg e -sca le p ro d u c tio n a n d la rg e -sca le serv ices (Table I).
T o u rism (sim ilar to o th e r econom ic sectors) la c k s a u n iv e rs a l definition of th e
Table I, Evolution of forms of production
Mode of production individual mass scale Type
of product
materiał crafts industry
non-material services ?
? - Suggested terms: ‘white industry’, 'service industry', ‘global service’, ‘service economy', ‘mega-service’, 'mega economy', ‘service economy’...
cia międzywojennego XX w. Po II wojnie świato wej ukształtował się globalny produkt turystycz ny powszechnie dostępny, podlegający ciągłemu procesowi postępującej specjalizacji. Zmieniło się także rozumienie samego pojęcia „turystyka”, któ re obecnie obejmuje praktycznie wszystkie typy podróży, poza wyjazdami w celach zarobkowych i osiedlenia się na stale. Takie podejście do proble mu oraz różnorodność uprawianych współcześnie form turystyki powoduje, że ich wyczerpująca kla syfikacja jest praktycznie niemożliwa. Nowocze sny przemysł turystyczny zajmuje się nie tylko produktem, ale także, a może przede wszystkim, poznawaniem i zaspokajaniem potrzeb klienta. Okres ostatnich dziesięcioleci XX wieku charakte ryzuje się takimi określeniami jak: „postmoder nizm”, „postfordyzm” czy „społeczeństwo postprze- mysłowe”. Odnoszą się one do społeczeństwa glo balnego, informatycznego, gdzie dominuje sfera usług. Ludzie mają coraz bardziej wyrafinowane potrzeby wypoczynkowe.
W śród w ielu ro d z a jó w p o d ró ży p o d ejm o w a nych p rz e z c z ło w ie k a n ie w ą tp liw y fenom en sta n o w ią w y p raw y , któ ry ch celem s ą „ m iejsc a św ię te ” , m iejsco w o ści lub o b ie k ty sak ra ln e o to czo n e sz cze gólnym k ultem (JACKOWSKI 1998a) (rys. 4).
ANTYCZNY P 1 U2 UNIW ERSYTECKI E L G R Z D R 0 W INDUSTRIALNY Y M s K A GLOBALNY
Rys. 4. Kategorie produktu turystycznego w ujęciu historycznym
Migracje o charakterze religijnym występowały właściwie w każdym okresie historycznym zawsze Stanowiły znaczący odsetek wszystkich wyjazdów. Jednym z celów podejmowania wędrówek piel grzymkowych bywa dziękczynienie oraz prośby za noszone w różnych intencjach; czasem wędrowa niu towarzyszą przeżycia mistyczne. Homo viator (M a rce l 1959, DEC 1999) stale zwraca się w kie runku nowego życia, wznosząc się ponad
niepew-s e rv ic e niepew-s p ro vid e d o n a glo b al s c a le by large in te rn a tio n a l o rg a n isa tio n s a n d en te r prises. T h e a u th o rs h o w eve r h a v e ad opted th e te rm ‘tra v e l in d u s t r y ’ a s it is b e c o m in g m o re a n d m o re fre q u e n tly u s e d in th e e c o n o m ic lite ra tu re (Ko t l e r, Bo w e n & Ma k e n s 1999, Te a r e & Bo e r 1992).
Follow ing W orld W ar I th e b e g in n in g s of a tra v el in d u str y c o n c e n tra tin g m ain ly on th e to u ris t p ro d u c t, a n d n o t o n satisfy in g th e n e e d s of a p o te n tia l clien t (the to u rist), c a n be d is c u s s e d . Social to u rism , larg e-scale m a s s e v e n ts a n d to u ris t activity a m o n g th e w o rk in g c la ss w ere b eco m in g im p o r ta n t a t th a t tim e. U ntil th e m iddle of th e 19th C to u rism h a d b e e n clearly re se rv e d for th e elite, its d é m o c ra tisa tio n w as g ra d u a l a n d took place b etw een th e sec o n d h a lf of th e 19th C a n d th e e n d of th e in te rw a r period of th e 2 0 th C. After W orld W ar II th e
global to u r ist p ro d u ct a p p e a re d , w idely
available a n d u n d e rg o in g a c o n s ta n t p ro c e ss of sp e c ia lisa tio n . U n d e r s ta n d ing of th e very n o tio n of to u ris m itse lf w as also c h a n g in g a n d it co m p rised now p ractically all ty p e s of trav el e x cep t j o u r n ey s for th e p u rp o s e of e a rn in g m o n ey or settlin g p e rm a n e n tly so m ew h ere else.
It is v irtu ally im p o ssib le to classify clearly th e v a rie tie s of to u ris m p ra c tise d today. The m o d e rn trav el in d u s tr y d e als n o t only w ith th e p ro d u c t b u t also , a n d p e rh a p s above all, w ith le a rn in g a b o u t a n d satisfy in g th e n e e d s of th e client. The la s t d e c a d e s of th e 2 0 th C w ere c h a r a c te rise d by te rm s s u c h a s ‘p o s t-m o d e rn is m ’,
‘p o stfo rd ism ’, or ‘p o s t-in d u s tria l so cie ty ’ all referrin g to a global c o m p u te ris e d society in w h ich th e service sec to r d o m in a te s a n d p eople h a v e developed m ore a n d m o re s o p h istic a te d re c re a tio n a l n e ed s.
A m ong th e m a n y ty p e s of trav el, a p a r tic u la r p h e n o m e n o n is th e jo u rn e y to ‘holy p la c e s ’, site s or s a c re d b u ild in g s s u rro u n d e d by a sp ec ia l c u lt ( J A C K O W S K I
1998a) (Fig. 4).
R eligious p ilg rim ag es h av e o c c u rre d in every h isto ric a l p erio d a n d h a v e alw ays c o n s titu te d a large p ro p o rtio n of all jo u r n ey s. The m a in aim is th a n k sg iv in g a n d petitionary pray er a n d u su a lly travel is
ną rzeczywistość. Wiara pokonuje w ten sposób czas, wznosi się ponad los poprzez odnajdywanie
obecności ponadczasowego Boga (MARITAIN 1988,
Lis z e w s k i 2 0 0 0 , Os t r o w s k i 2 0 0 0 ). Homo viator
nie wędruje wyłącznie fizycznie, kiedy udaje się w podróż i pokonuje kolejne dystanse. Jest jedno cześnie osobą „wędrującą” przez życie, poszukują cą drogowskazów, pewności i ostatecznego celu swojej „wyprawy”.
W historii produktu turystycznego pielgrzymo wanie ma charakter ponadczasowy. Prawdopodob nie, ponadhistoryczny charakter podróży piel grzymkowych wynika z istoty Boga, który nie ma początku ani końca, jest ponad czasem. Stąd forma obcowania z Bogiem ma także ponadhistoryczny charakter. Struktura podróży do miejsc świętych zmienia się, ale pielgrzymowanie pozostaje ahisto- ryczne. Droga do miejsc świętych może także sta nowić produkt turystyczny, będący konkretną ofer tą podejmowania takich podróży, które przybrały współcześnie formę zorganizowaną na zasa
dach komercyjnych (OSTROWSKI 1996, LISZEWSKI
2000). Polska jest jednym z tych krajów, w któ rych pielgrzymowanie ma wielowiekową tradycję, odgrywając przy tym wyjątkowo dużą rolę. W la tach dziewięćdziesiątych XX w. do ośrodków pielgrzymkowych w Polsce wędrowało co roku od 5 do 7 min osób. Polscy pątnicy stanowią więc ok. 20% chrześcijańskich pielgrzymów w Europie i blisko 5% na świecie (JACKOWSKI 1998b).
Według JACKOWSKIEGO (1991) migracje piel
grzymkowe tw orzą trzy składowe:
- człowiek pielgrzymujący {homo religiosus), określany często staropolskim mianem p ą tn ik a ;
- sacrum, czyli cel wędrówki, którym mogą
być: kalwarie, słynące łaskami obrazy, figury, miej sca objawień, obiekty zawierające relikwie świę tych, miejsca związane z ich życiem, działalnością lub śmiercią etc.;
- przestrzeń oddzielająca pielgrzyma od sa
crum; jednym z celów pielgrzymowania jest poko
nanie fizycznej odległości, trudy i niedogodności podróży są specyficzną form ą kontaktu z Bogiem (ofiarą, modlitwą itp.).
Niewątpliwie pierwotnym bodźcem zmuszają cym człowieka do podjęcia wysiłku pielgrzymowa nia były motywy religijne. Te migracje bez waha nia możemy nazywać pielgrzymkami. Powstaje jednak pytanie: czy w ogóle możliwa jest podróż wyłącznie religijna? Nie ma przecież tylko prze strzeni sakralnej na całej trasie wędrówki. Piel grzymi - obok modlitwy - obserwują krajobraz,
H ANTIQUE P E 1 A L L UNIVERSITY G R 1 T H R M E INDUSTRIAL A S G 0 E R GLOBAL S T S
Fig. 4. Categories of tourist product in a historical perspective
acc o m p a n ied by m y stical ex p erien c e s w h ere a pilgrim se e k s c o n firm atio n of a d irectio n in life, a n d a ro a d to a b e tte r world. Homo viator (Ma r c e l 1959, De c 1999) alw ays tu r n s to w a rd s a n ew life, over com ing th e co n fu sio n of re a lity a n d in th is w ay belief c o n q u e rs tim e a n d fate by fin d in g th e e v erlastin g p re s e n c e of God
(Ma r it a in 1998, Li s z e w s k i 2 0 0 0 , Os t r o w s k i 2000). Homo viator w h e n h e s e ts o u t
a n d trav els d o es n o t do so in a p h y sica l s e n s e only, h e is s im u lta n e o u s ly w a n d e r ing th ro u g h life, looking for sig n -p o sts, d irectio n a n d th e u ltim a te goal of h is jo u rn e y .
Pilgrim ages s ta n d o u ts id e th e h isto ry of th e to u ris t p ro d u c t. T h eir n a tu re p ro b ab ly r e s u lts from th e id e a of a God w ho is tim e le ss, w ith no b e g in n in g n o r en d , th erefo re c o m m u n io n w ith God also falls o u tsid e th e tim e fram e of h isto ry . The s tr u c tu re of trav el to th e Holy L and h a s ch an g e d , b u t p ilg rim ag es re m a in bey o n d h isto ry a n d trav el to holy p laces m ay also involve a to u r is t p ro d u c t in th e form of a specific offer, n o w ad ay s o rg a n ised com m ercially (Os t r o w s k i 1996,
Li s z e w s k i 2000).
P o lan d is on e of th e c o u n trie s w h ere pilgrim ages h av e a c e n tu rie s -lo n g tra d i tio n a n d w h ere th e y h av e alw ays b een of great im portance. In th e 1990’s Polish pilgrim age c e n tre s w ere v isited a n n u ally by 5 to 7 m illion people a n d Polish pilgrim s c o n s titu te a b o u t 20% of all C h ristia n pilgrim s in E u ro p e a n d n early 5% in th e entire world ( Ja c k o w s k i 1998b).
A ccording to A. JAC KO W SKI (1991), p il grim age c o n sis ts of th re e e lem en ts:
odwiedzają kościoły i kaplice, oglądają mijane za bytkowe obiekty również o charakterze świeckim. Pojawia się więc dodatkowo wątek poznawczy, niekiedy wypoczynkowy, kuracyjny czy towarzy ski (chęć bycia razem z rodziną, przyjaciółmi) (rys. 5).
C harakter wyjazdu
Pielgrzymki Turystyka Turystyka poznawcza pielgrzymkowa do “miejsc świętych"
religijny religijno--poznawczy
poznawczo--religijny poznawczy M otyw y podróży
Rys. 5. Kategorie podróży do .miejsc świętych'
W polskich warunkach pielgrzymki, obok treści religijnych, posiadały w przeszłości i nadal posia dają bardzo wyraźny wymiar patriotyczny. Udział w pielgrzymce traktowany jest jako swoista mani festacja przynależności narodowej, miernik patrio tyzmu. Współcześnie coraz częściej o odwiedzaniu wielu obiektów sakralnych decydują motywy po znawcze (chęć zobaczenia dziel sztuki zgromadzo nych w sanktuarium). W takiej sytuacji motywy religijne schodzą na drugi plan. Modlitwa, zwróce nie myśli ku Bogu ma miejsce niejako „przy oka zji” pobytu, zwiedzania świętego miejsca. Co wię cej, nawet pielgrzymki organizowane przez Ko ściół zawierają w programie zwiedzanie „zwyczaj nych” (świeckich) miejscowości lub zabytków mi janych na trasie podróży. Wszystkie te migracje
o niekiedy bardzo złożonej motywacji można okre ślić terminem „turystyka pielgrzymkwa” ( J A C K O W S K I 1998a, L i s z e w s k i 2000, Os t r o w s k i 2000).
Ostatnią kategorię podróży do ośrodków (obie któw) religijnych stanowią migracje pozbawione treści religijnych, wynikające przede wszystkim z motywów poznawczych. Mogą to być zarówno wizyty osób niewierzących, przybywających do miejsc kultu z ciekawości, zainteresowania historią lub architekturą, a także wizyty wyznawców jednej religii w świętych miejscach innej religii (np. wi zyty katolików w meczecie czy synagodze). Opi sana powyżej forma podróży poznawczych do „miejsc świętych” nabiera charakteru
komercyjne-- th e sacrum, i.e. th e goal of th e jo u r ney, w h ich co u ld be a calvary, m ira c u lo u s p ain tin g , s c u lp tu re , p lace of rev elatio n , s a in t’s relic or a p la ce c o n n e c te d w ith h is life, activity, d e a th , etc.
- th e sp a ce s e p a ra tin g th e pilgrim from th e sa cru m ; o ne of th e a im s of a pilgri m age is th e covering of a physical distance. The h a rd s h ip s a n d in c o n v e n ie n c e s of th e jo u rn e y are a p a rtic u la r form of c o n ta c t
w ith God (sacrifice, p ra y e r, etc.).
U n d o u b te d ly th e p rim a ry s tim u lu s im pelling so m eo n e to go on a pilgrim age is religious, so th is to u ris t flow c a n be given th a t n a m e. The q u e stio n a ris e s th o u g h w h e th e r a jo u rn e y for p u re ly relig io u s r e a s o n s is p o ssib le a t all. S acred sp ace is n o t th e only sp a c e on th e ro u te a n d a p a r t from p ray in g , p ilgrim s observe th e la n d sc a p e , visit c h u rc h e s a n d c h a p e ls, a n d e n c o u n te r s e c u la r m o n u m e n ts. An in te lle c tu a l e le m e n t a p p e a rs , a n d so m etim es also a re c re a tio n a l, h e a lth or social o ne (e.g. w a n tin g to be w ith fam ily a n d friends) (Fig 5). In th e Polish
Type of trips
Pilgrimages Pilgrimage Intellectual tourism tourism to holy places
religous
Fig. 5. Categories of trips to holy places
c o n tex t p ilgrim ages, a p a r t from th e ir re li gious c h a ra c te r, h av e alw ay s h a d a clear p a trio tic n a tu r e a s well. P a rtic ip a tio n in a pilgrim age is tre a te d a s a m a n ife sta tio n of n a tio n a l id e n tity a n d a m e a s u re of p atrio tism . At p r e s e n t m a n y sa c re d p la ce s are v isited for in te lle c tu a l re a s o n s (e.g. w a n tin g to see th e w o rk s of a r t in a sa n c tu a ry ), relig io u s m otives lose th e ir im portance a n d pray er (turning o n e ’s th o u g h ts to God) h a p p e n s only in c id e n tally. W hat is m ore, p ilg rim ag es o rg a n is e d by th e c h u rc h e s in c lu d e visiting too. T hese to u ris t flows w ith com plex
