Rola inwestycji publicznych w stabilizacji wzrostu gospodarczego w RFN w latach 1950—1967

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA OECONOM ICA 19, 1982

Anna Borkow ska*

ROLA INW ESTYCJI PUBLICZNYCH W STABILIZACJI WZROSTU GOSPODARCZEGO W RFN W LATACH 1950— 1967

1. GŁÓW NE TEND EN CJE KSZTAŁTOW ANIA SIĘ KONIUNKTURY W RFN W OKRESIE POW OJENNYM

Lata pięćdziesiąte i pierwsza połowa lat sześćdziesiątych były dla RFN okresem szybkiego wzrostu gospodarczego. W łaściw ie pierwsze poważne perLurbacje ekonomiczne i społeczne pojaw iły się w gospo-darce RFN dopiero w latach 1966— 1967, a ich skutki były odczuwalne dla gospodarki zachodmoniemieckiej również w latach późniejszych. Oznaczenie poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego w RFN nie jest w związku z tym spraw ą łatwą. Wiadomo, że wzrost gospodarczy nie był równomierny. Pokazują to statystyki RFN. Ale w całym powo-jennym rozwoju Niemiec Zachodnich nie obserw uje się, aż do połowy lat siedem dziesiątych absolutnego spadku tempa w zrostu gospodar-czego, z wyjątkiem lat 1967— 1968. N atom iast można zaobserwować osłabienie tempa ogólnej aktyw ności gospodarczej (por. tab. 1). Zwy-czajowo, za najw ażniejszy wskaźnik wzrostu gospodarczego uznaje się produkt społeczny brutto. W związku z tym można uznać, że pun-kty między kolejnymi, najniższymi stopam i jego wzrostu w yznaczają granice poszczególnych cykli koniunkturalnych (por. w ykres 1). W po-wojennym wzroście gospodarczym Niemiec Zachodnich można wyróż-nić sześć cykli koniunkturalnych, równych prawie co do długości ich trwania. Ponieważ w 1976 r. RFN osiągnęła wzrost realnego produktu społecznego brutto o około 5,5% ' w stosunku do 1975 r„ można uznać, że 1975 r. jest rokiem kończącym kolejny, szósty cykl koniunkturalny w okresie powojennym.

' M gr, st. asystent w Instytucie Ekonomii Politycznej UŁ.

T a b e l a 1

Zmiany produktu społecznego brutto (realnego)

Tempo wzroistu (w % )

1954— 1958 1958— 1963 1963— 1967 1967— 1972 + 7,1 -+5,8 + 3 ,7 ~ + 5 ,4 “

Ź r ó d ł o : Die W lrlsihall 1973, Monachium 1973, s. 29,

Wy k r e s 1

Produkt społeczny brutto i cykle koniunkturalne w RFN w latach 1950— 1975 (ceny z 1962 r.; % zmiany w stosunku do roku ubiegłego)

1950 1955 <360 19K <970 <975

w artości rz e c z y w iste ;...trend 1951— 1 9 7 5 j---koniunkturalnych

— granice cykli

Ź r ó d ł o : W. G l a s t e t t e r , Die wirtschallliche Entwtcklung der Bundesrepub lik Deutachland im Zeitraum J950 bis 1975, Berlin—Heidelberg—Nowy Jork 1977, s. 14.

Badanie tych wielkości, nie w ich wahaniach rocznych, ale w sto-sunku do roku 195H, przyjętego za bazę w yjściow ą obliczeń, pozwala na wysnucie analogicznych wniosków (por. wykres 2). Po w yjściu

z głębokiego załamania koniunkturalnego lat 1966— 1967 długookreso-wy trend liniodługookreso-wy zostaje przekroczony po raz pierw szy w 1969 r. i ten dynamiczny wzrost trwa w zasadzie do 1975 r. Okresow e zwolnienie tempa wzrostu w 1971 r. nie zmienia tego podstaw ow ego trendu gos-podarczego.

Wy k r e s 2

Produkt społeczny brutto i cykle koniunkturalne w RFN w latach 1950— 1975 1950 = 100 (ceny stałe z 1962 r.)

--- w artości r z e c z y w iste ;...trend 1950— 1 9 7 5 ;--- granice cykli koniunkturalnych

Ź r ó d ł o : G l a s t e l t e r , op. cit., b. 16.

W literaturze analizującej przyczyny powojennej ekspansji gospo-darki zachodnioniemieckiej wymienia się bardzo wiele różnorodnych czynników, wśród których niepośrednie m iejsce zajm uje działalność inw estycyjna. Główny ciężar tej działalności przypada na prywatnych przedsiębiorców, ale od lat 1957— 1958 zwraca się baczniejszą uwagę na możliwości w zakresie inw estycji państwowych i realizowania przez nie antycyklicznej funkcji gospodarczej, pod warunkiem ściślejszego ich uzależnienia od sytuacji koniunkturalnej.

W jaki sposób państwo zachodnioniemieckie realizowało zatem sw o-ją inw estycyjną funkcję w gospodarce? Czy inw estycje publiczne w RFN pełniły (i w jakim zakresie) stabilizacyjną rolę w gospodarce?

M ożna sądzić, że 1967 r. był przełomowym punktem w poglądach na ekonomiczną rolę państwa w gospodarce2. W związku z tym można rozpatryw any okres podzielić na dwa podokresy, różniące się w dość istotny sposób udziałem państw a w życiu gospodarczym : pierw szy — lata 1950— 1967 i drugi lata 1968— 1975. Postawione pytania dotyczą pierw szego z nich i są początkow ym etapem rozważań dotyczących relacji: inw estycje publiczne a cykle koniunkturalne w gospodar-ce RFN.

2. W ZROST I STRUKTURA IN W ESTY C JI PUBLICZNYCH W RFN

Inw estycje publiczne stanow ią ważny element działalności go spo -darczej państw a. Liczone w cenacfT*bieżących w zrosły w latach 1950__ — 1965 ponad 6-krotnie (z 5,5 mld DM w 1950 r. do 34,2 mld DM w 1965 r .)\ W rezultacie w zrósł udział inw estycji publicznych w ogól-nych wydatkach inw estycyjogól-nych z około 19% na początku lat pięćdzie-siątych do 25,4"o w 1965 r.4 i rosły one silniej niż produkt społeczny brutto, w któriym ich udział wahał się między 5% (1951 r.) a 7 1% (1965 r.)5.

D aleko idącym zmianom w latach 1950— 1965 uległa również stru k -tura państw ow ych nakładów inw estycyjnych. W niosek, jak i nasuw a się z analizy danych zaw artych w tab. 2 ilu stru jącej strukturę w ydat-ków inw estycyjnych państwa, jest następujący: całkow ity nieomal zwrot w zakresie dwu podstaw ow ych grup inw estycyjnych, tj. inw es-tycji bezpośrednich i pośrednich, bo tak dzieli je statystyka RFN. Na początku lat pięćdziesiątych decydująca rola przypadła inw estycjom pośrednim. Z 5,5 m-ld DM około 3,3 mld DM przypadło na inw estycje pośrednie, co stanowiło 60 3% ogólnych wydatków inw estycyjnych. Przed 1965 r. dokonał się nie tylko gw ałtow ny, bo ponad 6-krotny w zrost inw estycji publicznych, ale również istotna zmiana w ich stru k -turze. Z zainw estow anych przez państw o w 1965 r. 34,2 mld DM 64,4% (tzn. 22 mld) stanow iły inw estycje bezpośrednie. W ydaje się, że tak znaczny udział inw estycji pośrednich był w gospodarce RFN na po-czątku lat pięćdziesiątych normalnym zjaw iskiem . Rząd, zdając sobie bowiem spraw ę z konieczności popierania w zrostu gospodarczego, ograniczał się do popierania tego w zrostu metodami pośrednim i.

Za-2 8 VI 1967 r. uchw alona została tzw. „U staw a stabilizacyjn o-w zrostow a", zak ła-d a jąc a szerszy niż ła-do tej pory uła-dział państw a w regulow aniu koniunktury w RFN.

3 Zob. tab. 2.

4 U. H o f f m a n n , Struktur und W achstum der ótientlichen lnvestilionen, „W irl- schaftskon jun ktur" 1967, nr 2, s. 32, 34.

Struktura publicznych w ydatków inw estycyjnych w RFN

Grupa inw estycji 1950 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965

mld DM

Budowle i w ielkie remonty 1786 3057 3270 4229 4857 5017 5573 7107 8505 9985 12344 14398 17000 18020

Za&upy m ajatku ruchomego 251 431 452 492 532 573 632 683 912 1043 1234 1454 1533 1634

Zakupy gruntów 130 320 424 508 478 548 679 786 970 1459 1910 1968 2304 2380

In w estycje bezpośrednie 2167 3848 4146 5229 5867 6138 6888 8576 10387 12488 15488 17820 20837 22034

Pożyczki inw esty cy jn e 3139 4464 5551 5392 5887 7065 7440 7743 7480 7268 8202 9666 8440 8736

U działy 93 91 177 243 232 468 412 438 412 820 545 500 520 632

Subw en cje inw esty cy jn e 55 204 323 440 591 610 767 1092 1205 1344 1815 3283 2456 2800

In w estycje pośrednie 3287 4759 6051 6075 6710 8143 8619 9273 9097 9432 10562 11449 11416 12163

Razem 5454 6607 10197 11304 12577 14281 15507 17849 19484 21920 26050 29269 32253 34202

G rupa inw estycji 1950 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965

°/i)

Budowle i w ielkie remonty 32,7 36,0 32,1 37,4 38,6 35,1 36,0 39,8 43,7 45.6 47,4 49,2 52,7 52,7

Zakupy m ajątk u ruchom ego 4,6 5,0 4,4 4,4 4,2 4,0 4,1 3,8 4,7 4,8 4,7 5,0 4,8 4,8

Z akupy gruntów 2,4 3,7 4,2 4,5 3,8 3,8 4,4 4,4 5,0 6,7 7,3 6.7 7,1 7,0

In w esty cje bezpośrednie 39,7 44,7 40,7 46,3 46,6 43,0 44,4 48,0 53,3 57,0 59,5 60,9 64,6 64,5

Pożyczki inw estycyjne 57,6 51,9 54,4 47,7 46,8 49,5 48,0 43,4 38,4 33,2 31,5 29,6 26,2 25,5

U działy 1,7 1,1 1,7 2,1 1,8 3,3 2,7 2,5 2,1 3,7 2,1 1,7 1,6 1,8

Subw en cje inw estycyjne 1,0 2,4 3,2 3,9 4,7 4,3 4,9 6,1 6,2 6,1 7,0 7,8 7,6 8,2

In w estycje pośrednie 60,3 55,3 59,3 53,7 53,4 57,0 55,6 52,2 46,7 43,0 40,5 39,1 35 4 35,6

Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

2 r ó d ł o : U. H o f f m a n n , Struktur und Woclijfum der óltentllchen /n veilifion en, ..W irtschafU konjunktur" 1967. nt J, t. /O, t jb . 1A.

In w e st y cj e public zne w st a b ili z a c ji w z ro st u

m iast bezpośredniego angażow ania się w proces wzrostu gospodarcze-go, dążył raczej do pobudzania działalności inw estycyjnej prywatnych przedsiębiorców w interesie całej gospodarki. Udzielone w tym czasie pożyczki inw estycyjne (57,6% inw estycji publicznych, 95,5% inw esty-cji pośrednich w 1950 r.) przyczyniały się do odbudow y gospodarki. W spierały przede w szystkim budownictwo m ieszkaniow e (32,7% pu-blicznych wydatków inw estycyjnych w 1950 r.) i odbudowę infrastruk-tury gospodarczej itp.fl Stanow iły ważny element realizow anej działal-ności inw estycyjnej i nie pozostaw ały w sprzeczdziałal-ności — co było ogrom nie istotne — z postulatam i „społecznej gospodarki rynkow ej". Państwo, realizując działalność inw estycyjną przede w szystkim m eto-dami pośrednim i, pozw alało sądzić, że w zrost gospodarczy RFN jest w ypadkow ą działania pryw atnych producentów, z których każdy dąży do realizacji swych zam ierzeń w najbardziej racjonalny sposób. Pierw -sze 15-lecie istnienia RFN było jednak dowodem tego, że model w zros-tu gospodarczego, ch arakteryzujący się nieznacznym udziałem bez-pośrednich metod oddziaływ ania państw a na koniunkturę, nie jest mo-żliwy do pogodzenia z warunkami jak ie stw arza w spółczesny rozwój gospodarki kapitalistycznej. Popieranie wzrostu gospodarczego poprzez inw estycje pośrednie, w św ietle praktyki lat pięćdziesiątych należy ocenić oczyw iście pozytywnie. Pobudzanie bowiem inicjatyw y pryw at-nej, ukierunkow anie je j działalności inw estycyjnej na tory, gdzie była najbardziej pożądana (infrastruktura gospodarcza, budownictwo m iesz-kaniowe, szkolnictwo), było dowodem, że państwo realizow ało cele ekonomiczne związane n iejako z powojennym „rozruchem " gospodar-ki, wtłoczenia je j na tory wzrostu gospodarczego. A le czy ta publiczna działalność inw estycyjna miała charakter antycykliczny? Jak ie było je j oddziaływ anie na koniunkturę?

Załączone w ykresy 3 i 4 w skazu ją na niezadow alające antycyklicz- ne działanie inw estycji publicznych, które w latach pięćdziesiątych były głównie inw estycjam i pośrednimi. N ie spełniały one i nie mogły spełniać w łaściw ie sw ego zadania z punktu widzenia stabilizacji wzrostu gospodarczego. Państwo nie było w stanie wymóc na pryw at-nych przedsiębiorcach, kieru jących się zasadą m aksym alizacji zysku, realizacji zadań inw estycyjnych „nierentow nych" z ich punktu widze-nia, choć pożądanych z punktu widzenia wzrostu gospodarcze-go. Tłum aczy to w pewnym zakresie fakt tak znacznego, bo ponad 10-krotnego w zrostu inw estycji bezpośrednich w latach 1950— 1965 w stosunku do 3-krotnego wzrostu inw estycji pośrednich. Państwo po prostu m usiało wziąć na siebie odpow iedzialność za realizację pew -nych zadań inw estycyj-nych. Inw estycje bezpośrednie rosły więc

prze-6 Ibidem, s. 44, tab. 5A.

W y k r e s 3

Państw ow a działalność in w estycyjn a0 w RFN w latach 1950— 1965 (% zmiany w stosunku do roku ubiegłego)

--- produkt społeczny bruttoc; ...inw esty cje państw a ogółem 11; ---inw estycje bezpośrednie p ań stw ab; ... inw estycje pośrednie państw a

0 Doi 1960 r. N iem cy Zachodnie bez, od 1960 r. łącznie z S aarą i Berlinem Za-chodnim, b Bez zakupów gruntu, c W cenach bieżących, d Dane szacunkow e.

W y k r e s 4 N ak ład y inw estycyjne brutto pań stw a i przedsiębiorców 0-6

w RFN w latach 1950— 1966 (% zmiany w sosunku do roku ubiegłego)

35 30 £5 2 0 < S 10 5 0 i --- i \ A k\ i \ A " \ \ . \ \ J \\1 •\* . •

X

o Do 1960 r. Niem cy Zachodnie bez, od 1960 r. łącznie z S aarą i Berlinem Za-chodnim, h N ak ład y inw estycyjne państw a są identyczne z bezpośrednim i inw esty-cjam i pań stw a bez zakupu gruntów, c D ane szacunkow e.

2 r ó d ł o: jak w w y kresi* 3.

ciętnie rocznie w tym czasie o ok. 16%, przy czym rosły o wiele szyb -ciej niż ogólne nakłady inw estycyjne brutto, które osiągnęły w tym okresie ,,tylko" 13% przeciętny w zrost7.

D ecydującym dla tego wzrostu komponentem (tzn. inw estycji bez-pośrednich) był silny wzrost inw estycji budow lanych8. Stanowiły one na przestrzeni tego okresu około 80% inw estycji bezpośrednich i w y-niosły w 1965 r. 18 mld DM wobec 1,8 mld DM w .roku 1950. O znacza-ło to 10-krotny wzrost w rozpatrywanym okresie.

N ie można powiedzieć jednak, aby przyczyniały się (mimo ich znacznego tempa wzrostu: rosły bowiem przeciętnie rocznie — z w y-jątkiem lat kryzysow ych — o ponad 19%9) do stabilizacji wzrostu g o s-podarczego. W kryzysow ych dla gospodarki RFN latach 1954, 1057, ich udział w ogólnych inw estycjach publicznych ulegał zmniejszeniu, co, ze względu na ich znaczny ciężar gatunkow y w ramach inwestycjii

7 Ibidem, s. 34. • Por. tab. 1.

bezipośrednich, przyczyniało się raczej do pogłębienia niż -wyprowa-dzenia gospodarki zachodnioniem ieckiej ze stanu recesji.

Ciekaw a była również, z interesującego nas punktu widzenia sta-bilizacji wzrostu gospodarczego, struktura inw estycji pośrednich. In-w estycje pośrednie In-w latach 1950— 1965 uległy dość znacznemu rela-tywnemu zmniejszeniu. W stosunku do roku 1950 były niższe o pra-wie 42%, a punkt ich ciężkości stanow iły pożyczki inw estycyjne. O ile jednak rola ich była dość znaczna w początku lat pięćdziesiątych (95,5% inw estycji pośrednich w 1950 r.), to w trakcie tego okresu ule-gła radykalnem u zmniejszeniu. W prawdzie pożyczki inw estycyjne państwa rosły (8,7 mld DM w 1965 r. w obec 3,3 mld w 1950 r.), ale ich udział w inw estycjach pośrednich ulegał stopniowo zmniejszeniu. W roku 1965 stanow iły już tylko 71,6% inw estycji pośrednich. Rela-tywnej regresji pożyczek inw estycyjnych tow arzyszył w tym okresie bardzo silny w zrost subw encji inw estycyjnych. W zrosły one z 55 min DM w roku 1950 do 2800 min DM w 1965 r. Ten silny wzrost daje się zauw ażyć zwłaszcza od roku 1958. W zrost subw encji inw estycyjnych, udzielanjych przez państw o w roku 1969 w stosunku do roku 1958, wyniósł prawie 42%. Można przypuszczać, że państw o przeszło, w ra-mach pośrednich metod oddziaływ ania na inicjatyw ę prywatną, do „bardziej aktyw nych" metod tej stym ulacji. Uległa bowiem zm niejsze-niu rola pożyczek inw estycyjnych na rzecz bardziej korzystnych dla przedsiębiorców pryw atnych form pomocy, tj. dopłat, zasiłków , sub-wencji itp.

Z punktu widzenia stabilizacji wzrostu gospodarczego analiza struk-tury publicznych w ydatków inw estycyjnych w skazuje na w iększe zna-czenie inw estycji pośrednich niż bezpośrednich.

W latach spadku aktyw ności gospodarczej, tj. 1954 i 1957— 195810, zaobserw ow ać również można relatyw ne zm niejszenie się bezpośred-nich nakładów inw estycyjnych państw a (40,7% w 1954 r. w stosunku do 44,7% w 1953 r. ogólnych inw estycji publicznych oraz 43% w 1957 r. wobec 46 6% w 1956 r.). Inw estycje pośrednie w tychże latach u legają zwiększeniu. Państwo starając się realizow ać antycykliozną politykę gospodarczą stym uluje inicjatyw ę prywatną, ale, jak się okazuje, nie na tyle skutecznie, by ochłodzenie klimatu koniunkturalnego nie w pły-nęło na zniechęcenie do inw estow ania prywatnych inwestorów. Stąd reagują oni zmniejszeniem aktyw ności inw estycyjnej (w ykres 4), a re-zultatem jest zm niejszenie realizow anych inw estycji pośrednich ze strony .państwa.

Można stwierdzić, że od roku 1958 (zam ykającego kryzysem drugi cykl koniunkturalny) państwo, zdając sobie spraw ę z niedoskonałości

oddziaływania na cykl koniunkturalny w zakresie zmniejszenia labil- ności gospodarczej poprzez inw estycje pośrednie, bierze na siebie w sposób bardziej zdecydow any bezpośredni ciężar oddziaływ ania na koniunkturę. Stąd rosnący udział anwes.tycj.i bezpośrednich w realizo-wanych inw estycjach publicznych. W ydaje się więc, że w w yjściu gospodarki zachodmioniemieckiej z kryzysu lat 1957— 1958 dużą zasługę należy przypisać państwu, a przede w szystkim jeg o bezpośredniej działalności inw estycyjnej. Była to więc sytu acja zasadniczo różna od tej jak a w ystąpiła w cyklu koniunkturalnym 1950— 1954, w którym przedsiębiorcy prywatni zareagow ali praw ie stabilizacją swych nakła-dów inw estycyjnych, a państw o przyczyniło się raczej do pogłębienia ostrości kryzysu, ponieważ zm niejszeniu inw estycji bezpośrednich w roku 1954 w stosunku do 1953 r. nie potrafiło się przeciw staw ić po-przez wzrost inw estycji pośrednich.

O ile z pewnym zastrzeżeniem można mówić o pozytywnym oddzia-ływ aniu inw estycji publicznych w odniesieniu do lat recesji gospodar-czych, to w odniesieniu do lat ekspan sji należy przypuszczać, że pań-stwo sw ą działalnością inw estycyjną nie spełniało roli czynnika hamu-jącego zjaw isko „przegrzan ia" koniunktury, przeciwnie — mnożyło im-pulsy recesy jn e w gospodarce. Je śli inw estycje publiczne m iałyby peł-nić rolę czynnika stabilizu jącego koniunkturę, to powinny w ykazyw ać kierunek zmian odwrotny do nakładów inw estycyjnych pryw atnych przedsiębiorców . Je s t rzeczą powszechnie znaną, że w okresie boomu gospodarczego nie trzeba zachęcać pryw atnych inwestorów do inw es-towania. Państw o powinno w takiej sytu acji spełniać rolę czynnika ochładzającego „przegrzan ie" koniunktury, aby nie dopuścić do je j załamania. Tym czasem w latach pięćdziesiątych nie można zauw ażyć takiej tendencji w kształtow aniu się inw estycji publicznych (wykres 4). W zasadzie dopiero w końcu lat pięćdziesiątych (dokładniej od 1958 r.) i na początku lat sześćdziesiątych (do roku 1964) można mówić o je j w ystąpieniu.

W latach ek span sji gospodarczej, tj. okresie 1955— 1956, inw esty-cyjna działalność państw a powinna była ulec znacznemu ogranicze-niu, by nie stw arzać w gospodarce inw estycyjnego zagrożenia dla ko-niunktury i nie dopuścić do przeinw estow ania gospodarki. Tym czasem (tab. 2) inw estycje bezpośrednie cechuje nieznaczny wzrost, inw estycje pośrednie, również nieznaczny, spadek. Aby zniwelować niekorzystne oddziaływ anie na gospodarkę działalności inw estycyjnej prywatnych inwestorów, inw estycje publiczne powinny ulec zdecydowanem u zmniejszeniu. Tylko w tedy m ogłyby spełnić sw ą stabilizacyjn ą funk-cję. Tym czasem takiej reakcji w latach ek span sji gospodarczej po stro-nie publicznych w ydatków inw estycyjnych brakuje. Nie w ydaje się

więc być przesadnym stwierdzenie, że państwo w RFN, poprzez nie-umiejętną politykę inw estycyjną, mogło przycznić się do w ystąpienia recesji lat 1957— 1958 lub jej pogłębienia. Dopiero ta niekorzystna gos-podarczo sytu acja postaw iła wyraźnie przed państwem w zakresie jego działalności inw estycyjnej konieczność wzięcia na siebie roli czynnika świadomie sterującego koniunkturą. Stąd wywodzi się praw-dopodobnie fakt relatyw nego zmniejszenia w ogólnych inw estycjach publicznych inw estycji pośrednich na rzecz inw estycji bezpośrednich.

Z Lego co dotychczas powiedziano wynika, że rok 1958, kończący drugi cykl koniunkturalny w powojennym wzroście gospodarczym RFN, przynosił nowe elementy w realizow anej polityce gospodarczej. Drugie po wojnie, zauważalne osłabienie temipa aktyw ności gospodar-czej budziło zaniepokojenie. Tematem ogólnogospodarczych dyskusji stała się działalność inw estycyjna w gospodarce tego kraju. Zaintere-sowanie budziła działalność inwestorów prywatnych i główna sfera ich zainteresowań — sfera przemysłu. Częściej i śm ielej mówiono jed -nak o konieczności bardziej aktyw nego zaangażowania się państwa w problemy wzrostu gospodarczego.

Generalnie biorąc, inw estycje państwa cechowała wówczas znacz-nie większa dynamika niż prywatne. W stosunku do roku 1958 inwes-tycje państwowe zwiększyły się do 1967 r. ponad 3-krotnie, prywatne prawie 2-'krotnie. Przedstawia to tab. 3 i w ykres 5.

W ykresy 4 i 5 potwierdzają to, co już powiedziano. O ile do tej poriy realizowana polityka inw estycyjna spraw iała czasem wrażenie

pro-W y k r e s 5 N akłady inw estycyjne brutto państw a i przedsiębiorców w RFN

w latach 1958— 1967, 1958 = 100 (szacunki tymczasowe) i 50 300 250 ZOO 450 <100 50 --- p a ń s t w o ;...przedsiębiorcy Ź r ó d ł o : ..W irtschoftskm junktur" 1967, nr 4, s. 22.

T a b e l a 3 Dynamika i tempo wzrostu nakładów inw estycyjnych brutto w RFN w latach 1960— 1967

Rok

N akłady inw estycyjne brutto

mld DM % 1958=100 roczne tempo zmian; w n o

przed- się-'• .orcy państw o razem przed- się-biorcy państwo razem przed- się-biorcy państwo razem przed- się-biorcy państw o razem 1960 62,09 9,33 71,42 86,9 13,1 100,0 131 145 133 + 16 + 15 + 16 1961 70,62 10,83 81,45 86,7 13,3 100,0 150 168 152 + 14 + 16 + 14 1962 77,51 13,41 90,92 85,3 14,7 100,0 164 208 169 + 10 + 24 + 12 1963 80,39 15,64 96,03 83,7 16,3 100,0 170 243 179 + 4 + 17 + 6 ’ 1964 91,67 18,26 109,93 83,4 16,6 100,0 194 284 205 + 14 + 17 + 14 1965 100,14 19,34 119,48 83,8 16,2 100,0 212 300 223 + 9 + 6 + 9 1966 102,75 19,94 122,69 83,7 16,3 100,0 218 310 229 + 3 + 3 + 3 1967 88,10 20,90 109,00 80,9 19,1 100,0 187 325 203 — 14 + 5 — 11 2 r ó d ł o : „W irtschaftskonjunktur” 1967, nr 4, s. 23, 24, 26. A nn a B o rk o w sk a

cyklicznej (lak niew ielka była je j skuteczność), to od roku 1958 w yraź-niejszy staje się je j antycykliczny charakter. W ydaje się, że i je j efektyw ność w stabilizow aniu wzrostu gospodarczego powinna być w iększa.

P rzyjrzyjm y się nieco dokładniej temu nowem u etapow i w gospo-darce RFN z in teresującego nas punktu widzenia, tzn. stabilizacyjn ego charakteru inw estycji publicznych.

W działalności inw estycyjnej, zarówno przedsiębiorców pryw at-nych jak i państw a, można w yróżnić po 1958 r. dwa ok resy pokryw a-jąc e się z kolejnym i, tj. trzecim i czwartym cyklem koniunkturalnym w powojennym w zroście gospodarczym Republiki Federalnej Niem iec. Granicę tego pierw szego stanow i rok 1963; drugi zam ykają lata

1966— 1967. Rok 1958 byl przełomowym dla kształtow ania się bezpo-średnich i pobezpo-średnich inw estycji publicznych. N astąpił zauw ażalny wzrost inw estycji bezpośrednich (przy spadającym udziale inw estycji pośrednich w inw estycjach publicznych), w śród których silnym tren-dem rosnącym odznaczały się inw estycje budow lane (por. tab. 2). Ta działalność państwa już wkrótce przyniosła rezultaty w postaci do-strzegalnej popraw y koniunktury gospodarczej i klim atu wokół niej. Wy k r e s 6

Stopień w ykorzystania m ocy w ytw órczych w RFN w przem yśle przetwórczym w latach 1958— 1967

W zrosła gotow ość inw estycyjna pryw atnych inwestorów, przyczynia-jąc się do wzrostu stopnia w ykorzystania m ocy wytwórczych.

Przedsiębiorcy prywatni zw iększali sw oje nakłady inw estycyjne, choć znacznie siln iejsze było jednak oddziaływ anie państwa na go spo -darkę w cyklu koniunkturalnym lat 1958— 1963. Inw estycjom publi-cznym należy więc chyba przypisać efekt w yprow adzenia gospodarki RFN z kryzysu 1958 r. Im pulsy ożywienia koniunkturalnego były wi-doczne i w następnych latach. C h arakterystycznym stał się fakt pow ol-nego zanikania ód 1960 r. boomu inw estycyjol-nego i związane z tym zm niejszenie stopnia w ykorzystania zdolności produkcyjnych (wy-kres 6). N akłady inw estycyjne brutto pryw atnych inw estorów cech o-w ało od 1960 r. m alejące tempo o-wzrostu. Natom iast ino-w estycje pań-stw a przeciwnie — w ykazyw ały tendencję do w zrostu, co mogło być w tym czasie decydującym czynnikiem zachwiania koniunktury w na-stępnych latach. Zwolnienie tempa wzrostu inw estycji państwowych w roku 1963 i jeg o stabilizacja w 1964 r. nie m ogły przyczynić się do ratow ania gospodarki przed nowym kryzysem . Państwo sw oją polity-ką inw estycyjną doprowadziło więc do przeinw estow ania gospodarki i nie potrafiło w sposób odczuw alny dla niej w płynąć na zm niejszenie tempa w zrostu inw estycji. Efekty podażowe realizow anych na przeło-mie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych inw estycji pogłębiały nieko-rzystną ocenę sytu acji koniunkturalnej przez pryw atnych przedsiębior-ców. Jednocześn ie w przem yśle przetwórczym po raz pierw szy w y stą-piło znaczne zm niejszenie inw estycji (w 1963 r. w stosunku do 1962 r. o 6% )n .

Efektem było znaczne obniżenie się tempa w zrostu produktu spo -łecznego brutto w roku 1963 (w ykres 1, 3). Od poziomu osiągniętego w okresie boomu gospodarczego w 1960 r. oznaczało to jeg o obniżkę do roku 1963 o 5,5 punktu procentow ego (zob. w ykres 1).

Rok 1964 przyniósł na krótko popraw ę sytu acji gospodarczej RFN. W zrosły bowiem w porównaniu z rokiem poprzednim nakłady inwestycyjn e brutto pryw atnych przedsiębiorców , przy jednoczesnej sta -bilizacji tempa w zrostu nakładów inw estycyjnych państw a. Spow odo-wało to w zrost produktu społecznego brutto (tab. 3 i w ykresy 1, 3). Ze strony państw a rośnie natom iast udział inw estycji bezpośrednich w inw estycjach publicznych. W 1964 r. stanow ią one już 64,6% ogółu realizow anych inw estycji publicznych (tab. 2). Utrzym yw anie się tej tendencji spraw iło, że w 1966 r., jak w ów czas szacow ano, ogólne n a-kłady inw estycyjne brutto w yniosły 122,7 mld DM; z tego 19,9 mld

przypadało na inw estycje bezpośrednie w ramach realizow anych przez państwo inwestycji (tab. 3).

Interesujące jest również porównanie tendencji do inwestowania

W y k r e s 7 O cena sytu acji koniunkturalnej w RFN w latach 1958— 1967 przez prywatnych

inwestorów

Ź r ó d ł o : Jak w w y k re si e 6.

prywatnych inwestorów i państwa (tab. 3). O ile do tego czasu sytu a-cję koniunkturalną w RFN cechowało co najw yżej bardziej lub mniej silne zwolnienie tempa wzrostu (lata 1965 i 1966 w iązały się ze zwol-nieniem tempa wzrostu nakładów inw estycyjnych ze względu na nie-pom yślną ocenę koniunktury i to zarówno w śród przedsiębiorców , jak

i państw a), to rok 1967 przyniósł znaczną zmianę w tym zakresie. T o-w arzyszyło je j silne ograniczenie działalności ino-w estycyjnej pryo-w at-nych przedsiębiorców . Ich nakłady inw estycyjne w yniosły w 1966 r. 102,8 mld DM, a w 1967 roku już tylko 88,1 mld DM, co oznaczało 14% bezw zględny spadek tych inw estycji w stosunku do roku 1966 (tab. 3). Inw estycje państw a w zrosły natom iast w stosunku do roku 1966 o 5%, co oznaczało wzrost z 19,9 mld DM w 1966 do 20,9 mld DM w 1967 r. Ntie m ogło to w prawdzie (wzrost był zbyt słaby) przy-nieść radykalnej pomocy gospodarce zn ajdu jącej się w n ajsiln iejszej po wojnie recesji ekonom icznej, ale nosiło niew ątpliw ie cechy anty- cyklicznego oddziaływ ania państw a na koniunkturę.

pań-stwa z lat pięćdziesiątych i przełomu lat pięćdziesiątych z sześćdziesią-tymi, kiedy to działalność ta wywoływała uczucie działalności pro- cyklicznej. Szczególnie w latach boomu gospodarczego 1960, 19G1 w y-datki inw estycyjne państwa silnie rosły. Można więc chyba stwierdzić, że zalążki recesji lat 1966— 1967 tkwiły w pom yślnej, a może „zbyt pom yślnej" koniunkturze początku lat sześćdziesiątych.

3. OCENA EFEKTYW NOŚCI IN W ESTYCJI PUBLICZNYCH W STABILIZOW ANIU WZROSTU GOSPODARCZEGO W RFN DO 1967 r.

Odpowiedź na postaw ione na początku rozważań pytanie, odnośnie roli inw estycji publicznych w stabilizacji wzrostu gospodarczego RFN, nie może być jednoznaczna.

Nie ulega najm niejszej wątpliwości, że w spółczesne państwo nie pozostaw ia gospodarki swemu własnemu, niekontrolowanemu wzro-stowi. Konieczność ingerencji w życie gospodarcze jest dziś oczyw ista; różne są jednak sposoby stosow ane w tym względzie. Jednym z nich jest oddziaływ anie na koniunkturę poprzez działalność inw estycyjną zarówno bezpośrednią, jak i pośrednią. Rozmiary realizowanych w RFN inw estycji publicznych w skazują na znaczną rolę tego typu działalności państwowej w gospodarce. Jednocześnie ich struktura w skazuje na koncentrację publicznej działalności inw estycyjnej w najbardziej po-żądanych, z punktu widzenia interesów gospodarki, kierunkach: bu-downictwie mieszkaniowym (32,7% publicznych inw estycji w 1950 r.; w 1964 r. — 16,8%), komunikacji (14,8% publicznych inw estycji w 1950 r. i wzrost do 27,1% w 1964 r.), szkolnictwie (7,2% w 1950 r.: 10,9% w 1964 r.)12. Czy pełniły jednocześnie funkcję stabilizującą wzrost gospodarczy?

Z w ykresu 4 obrazującego nakłady inw estycyjne państwa i pry-watnych przedsiębiorców w latach 1950— 1966 widać, że starało się ono wykonywać sw oją kom pensacyjną, w stosunku do inicjatyw y pryw at-nej, funkcję inw estycyjną. Czy przyniosło to oczekiwane rezultaty? W ydaje się, że nie. Prywatni przedsiębiorcy nie są bowiem skłonni do inwestowania, jeśli nie będzie się to im opłacało. Ich nakłady inwe-stycyjne uzależnione są bowiem od dynamiki i kierunku zmian stopy zysku, od perspektyw gospodarczych itp. Potwierdzeniem te"o są w y-kresy 1, 4, 5. W yraźnie z nich wynika, że w latach załamania się ko-niunktury, tj. 1952— 1954, 1957— 1958, 1963— 1964, 1966— 1967 ulegała gwałtownemu obniżeniu również skłonność do inwestowania przedsię-biorców, w yrażająca się zmniejszeniem ich nakładów inw estycyjnych

brutto (bezwzględnym bądź względnym). W tych w łaśnie latach zwol-nienie tempa wzrostu nakładów inw estycyjnych powinno rekom pen-sow ać państwo, zw iększając w sposób istotny sw oje nakłady inw esty-cyjne, o ile ma w sposób praw idłow y realizow ać sw oją antycykliczną funkcję, zgodnie z teorią K eynesa. O kazuje się, że w tym zakresie spełniało ją połowicznie. Je g o bowiem działalność inw estycyjną m oż-na podzielić, z punktu widzenia antycyklicznego wpływu, oż-na dwa ok-resy, z przełomowym (w tym zakresie) rokiem 1958. Od 1950 do 1957 r. inw estycje publiczne RFN nie mogły m ieć stabilizu jącego wpływ u na koniunkturę gospodarczą. Choć ich ciężar gatunkow y był znaczny, a znaczenie z punktu widzenia tworzenia w arunków w zrostu gospodar-czego istotne, to nie m ogły pełnić funkcji stab ilizu jącej koniunktury; w ykazyw ały bowiem daleko idącą zbieżność z wahaniam i rozmiarów inw estycji prywatnych przedsiębiorców i wahaniami produktu spo-łecznego brutto (w ykres 3 i 4).

O słabienie tempa działalności inw estycyjnej pryw atnych przedsię-biorców w ystąpiło w latach 1953 i 1957. Taką sam ą tendencję w yka-zyw ały w tym okresie inw estycje publiczne. Realizow ana przez pań-stwo działalność inw estycyjna m iała charakter raczej pro- niż anty- cykliczny. Paralela nakładów inw estycyjnych państw a i pryw atnych przedsiębiorców przyczyniała się do pogłębienia w ystępujących już w gospodarce impulsów recesyjnych. Szczególnie było to widoczne na początku lat pięćdziesiątych kiedy to na osłabienie koniunktury przedsiębiorcy prywatni zareagow ali w iększą lub m niejszą stabiliza-cją inw estycji, natom iast inw estycje państwowe u legały zmniejszeniu, aż o siągn ęły sw ój najniższy poziom w 1954 r.

Punktem przełomowym w realizow anej przez państw o działalności inw estycyjnej był rok 1958, z którym w iązała się w iększa skuteczność oddziaływ ania inw estycji publicznych na stabilizację koniunktury. Roz-m iary i kierunek zRoz-mian inw estycji publicznych były takie, że Roz-można chyba mówić o realizacji polityki stabilizacyjn ej. Pogorszenie się k li-matu koniunkturalnego w roku 1957 spowodowało' zniechęcenie do inw estoinw ania inw śród przedsiębiorcóinw pryinwatnych, którego inw sposób isto -tny niie może przełam ać zaczyn ający się okres ożyw ienia gospodarczego, będący rezultatem działalności inw estycyjnej państw a. W roku 1959 nastąpił silny wzrost inw estycji publicznych w porównaniu z inw esty-cjam i pryw atnych przedsiębiorców . O siągn ęły one w zrost w stosunku do roku poprzedniego o ponad 25% (w ykres 4). Inw estycje pryw atne rosły znacznie słabiej.

Znacznie siln iejszy w tym czasie w zrost publicznych nakładów in-w estycyjnych był tym czynnikiem, który in-w sposób istotny przyczynił się niewątpliw ie do szybszego w y jścia gospodarki RFN z recesji 1957 r.

Inw estycje publiczne poprzez efekty mnożnikowe przyczyniały się do pobudzenia całej koniunktury. N atom iast w roku 1960 — roku boomu gospodarczego — w ystąpił spadek tempa wzrostu inw estycji publicz-nych w porównaniu z rokiem poprzednim o ponad 10 punktów procen-towych. Zjaw isko to było pożądane z punktu widzenia wzrostu gospo-darczego, choć mniej korzystnie działało w latach następnych. W zrost inw estycji publicznych, i to silny (w roku 1962 + 2 4 % w stosunku do roku 1961), doprow adza do przeinw estow ania gospodarki. Zwolnienie tempa w zrostu inw estycji publicznych nie ratuje gospodarki zacho- dnioniem ieckiej od kolejnego kryzysu w 1963 r., który zamknął ko-lejn y cykl koniunkturalny w gospodarce Niem iec Zachodnich. A le sto-sunkowo m niejsze wahnięcie się koniunktury gospodarczej RFN w dół w cyklu 1958— 1963 (w porównaniu z innymi cyklam i)13 było rezulta-tem w zrostu publicznych nakładów inw estycyjnych, podczas gdy na skutek niekorzystnej oceny sytu acji gospodarczej pryw atna działal-ność inw estycyjna uległa istotnem u ograniczeniu. Inw estycje publiczne nie były w stanie zapobiec jednak recesji 1963 r., gdyż ich w zrost nie mógł zrekom pensow ać znacznego spadku inw estycji prywatnych.

W latach pięćdziesiątych trudno w ogóle mówić o świadom ej, anty- cyklicznej działalności państw a. Polityka gospodarcza pozostaw ała w tym czasie pod silnym wpływem teoretyków ,,soziale M arktwirt- sch aft" — zwolenników mechanizmu rynkow ego. N a przebieg proce-sów gospodarczych państwo starało się oddziaływ ać głównie poprzez środki m ieszczące się w ramach polityki pieniężno-kredytow ej. W y-korzystyw anie inw estycji (przede w szystkim państwowych) jak o czyn-nika łagodzącego amplitudę wahań koniunkturalnych, choć dyskuto-wane w teorii, w realizow anej polityce gospodarczej nie przynosiło w iększych efektów. Antycykliczny przebieg państw ow ej działalności inw estycyjnej, w tym zakresie w jakim go realizow ano, był niew ątpli-wie wynikiem inw estycji pośrednich. Inw estycje bezpośrednie w yka-zyw ały bowiem w latach 1950— 1965 w ahania zgodne z wahaniami pro-duktu społecznego brutto (w ykres 3). C ały ciężar pobudzania gospodar-ki spoczyw ał w tym czasie na inw estycjach pośrednich, których w a-hania były znaczne ( + 27% w 1952 r.; — 10% w 1960 r.) i w ykazyw ały kierunek zmian przeciwny w stosunku do zmian koniunkturalnych, mie-rzonych wahaniami produktu społecznego brutto. Ponieważ w śród in-w estycji pośrednich ogrom ną rolę odgryin-w ały pożyczki inin-w estycyjne,

13 Różnica między najw yższym punktem w cyklu a najniższym (wyznaczonymi przez w ahania roczne produktu społecznego brutto) w ynosiła 5,5 punktu procento-w ego; procento-w cyklu poprzednim, tzn. 1954— 1958 różnica ta procento-w ynosiła 8 punktóprocento-w procen-towych; w cyklu 1963— 1967 6,5 punktu procentow ego.

można przypuszczać, że istniała tendencja do realizow ania polityki /godnie z kierunkami zmian koniunktury. Je śli uw zględnić również inw estycje bezpośrednie oraz fakt złych ocen skuteczności polityki kształtow ania koniunkturalnego, to okaże się, że to oddziaływ anie pań-stw a poprzez inw estycje na gospodarkę było jednak zbyt słabe, aby mogło zrekom pensow ać zm niejszenie aktyw ności inw estycyjnej pry-watnych inwestorów i w konsekw encji zapewnić stabilizację koniun-ktury.

Konieczność rew izji dotychczasow ych poglądów na rolę państw a w gospodarce przyniósł rok 1966 i następnie 1967. Przeinw estowanie gospodarki w początku lat sześćdziesiątych (w którym duży udział miało niestety państwo) daw ało o sobie znać i w zasadzie gospodarka RFN zmierzała do kolejnego cyklu załam ania gospodarczego od po-czątku lat sześćdziesiątych.

Cykl koniunkturalny 1963— 1967 je st pierw szym w pow ojennej historii gospodarczej RFN cyklem, w którym kryzys o b jął w iększość g a -łęzi gospodarczych i w rezultacie w ystąpił bezw zględny spadek inwe-stycji pryw atnych. U legło w ów czas zm niejszeniu tempo w zrostu pro-dukcji przem ysłow ej (w stosunku do roku 1966 spadek o ponad 2% )14, tempo w zrostu produktu społecznego brutto (było nieomal zerow e i w y-nosiło 0,6% w porównaniu z rokiem 196615). R ecesja tego okresu była bardzo silna, co uwidoczniło całkow itą nieprzydatność polityki gospo-darczej opartej na doktrynie „soziale M arktw irtschaft", zak ładającej ingerencję państw a w gospodarkę jedynie metodami polityki pienię-żno-kredytow ej. W iązał się z tym brak dośw iadczenia w zakresie bez-pośredniego oddziaływ ania na koniunkturę poprzez państw ow ą dzia-łalność inw estycyjną. Zmiany w tym zakresie m iała przynieść U staw a stablizacyjna, opracow ana w wyniku recesji lat 1966— 1967. Zakładała ona aktyw ne oddziaływ anie państw a na koniunkturę zarówno w fazie recesji, jak i ekspan sji gospodarczej. A ponieważ zam ierzała oprzeć je na szerokim program ow aniu działalności inw estycyjnej, można s ą -dzić, że stała się ważnym elementem nowej polityki gospodarczej pań-stwa. Prawdopodobnie zapew niała też w iększą skuteczność realizow a-nej przez państw o polityki inw estycyja-nej w zakresie stabilizacji w zros-tu gospodarczego, ale to już temat odrębnych bądź dalszych rozważań.

14 Zob. w ykres 1; również B. S z i o t k a , K ontrasty społeczno-ekonom iczne RFN, K atow ice 1976, s. 112.

Anna Borkow ska

ROLE On PUBLIC IN VESTM EN TS IN STABILIZATION OF THE FRG'S ECONOMIC GROWTH OVER THE PERIOD OF 1950— 1967

It is obvious today that the State should control the ecołiomic situation, and investm ent activity represents one of the elements of this intervention. A gainst the background of main trends shaping the economic situation of the FRG, the author analyzes the growth and structure of public investm ents till 1967, i. e. till the time of passing the „stabilizatioh-growth act". This act, providing for increased role of the state in regulation of the economic situation in the FRG, w as a turning point in the econotmic policy of this country. On the b asis of problem s m oved in the article, the author m ade an attempt at evaluation of effectiveness of the public investment activity in the sphere of ecołiomic growth stabilization in the FRG poin- ting at unsatisfactory effectiveness characterizing the anticyclical function of the public investment activity.