Państwo i Społeczeństwo nr 2, 2003

ROK III

_LU

ChAD5

Państwo i Społeczeństwo

w num erze m.in:

B ie rn a t - p rz e m ia n y w sferze p a ń s tw a - praw a - polityki

L e w a n d o w s k a -M a le c — s a m o rz ą d g m in n y w Polsce i w N ie m c z e c h S o b cza k - ch o rw a c k a u staw a o p raw ie a u to rsk im

Z g ó r n ia k — n ie u d a n a m isja W ła d y sła w a G iz b e rta -S tu d n ic k ie g o W a rsz y ń sk a - m ię d z y n a ro d o w y ru c h tu ry sty czn y

R o sick a - L e ib n iz o p ań stw ie i gospo darce

N a u k i Polityczne i Stosunki M i ę d z y n a r o d o w e * Historia, Historia Idei • N a u k i P raw ne i A d m in is trac yjn e • Psychologia, P e d a g o g ik a , N a u k i o Rodzinie

• So cjolo gia • N a u k i E ko n om ic zn e

Kraków 2003

im. A n d rz eja Frycza M o d rz ew sk ieg o R ada W ydaw nicza:

K lem ens B u d zo w ski, A n d r z e j K apiszew ski, Z b ig n ie w M aciąg, Jacek M ajchrow ski R e d a k to r naczelny: A n d rze j Kapiszezuski Redakcja: H a lin a Baszak-Jaroń ul. K anonicza 9 31-002 K raków tel. (012) 292 74 00, 433 99 00 e-mail: w ydaw nictw o@ kte.pl

Redakcja nie zw raca m ateriałów nie zam ów ionych oraz zastrzega sobie p raw o skracania tekstów przeznaczonych do d ru k u . Teksty p o w in n y być przesyłane w dw óch egzem plarzach, n a dyskietkach.

© C o p y rig h t K ra k o w sk a Szkoła W yższa im. A n d rz eja Frycza M o drzew skiego , 2003

ISBN 83-7188-665-9

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. A n n y 6, 31-008 Kraków tel./fak s 43 127 43,422 10 33 w . 11-67 akadem icka@ akadem icka.pl

w w w .akadem icka.pl

skład i łam anie M argerita K rasnowolska

PAŃSTWO

I

SPOŁECZEŃSTWO

NAUKI PRAWNE I ADMINISTRACYJNE

Tadeusz Biernat: W spółczesne p rzem iany w sferze państw a - p ra w a

- polityki. Z arys problem ów b a d a w c z y c h ... 5

Izabela Lewandowska-Malec: S am orząd gm in n y w Polsce i w Niem czech.

W ybrane z a g a d n ie n ia ... 27

Zdzisław Zarzycki: R zym ski ro d o w ó d d ep o z y tu niepraw idłow ego.

Art. 845 K odeksu C y w iln e g o ... 37

Jarosław Reszczyński: Z badań n a d pojęciem „konieczności".

Urguere w źródłach p ra w a rzym skiego. 1... 49

Witold Sobczak: C horw acka u staw a o praw ie a u to r s k im ... 69

NAUKI POLITYCZNE I STOSUNKI MIĘDZYNARODOW E

Agnieszka Wałecka: Totalitarna rzeczywistość Vaclava H avla

i H erberta M arcuse'a jako p rzy k ła d konw ergencji W schodu z Z a c h o d e m ... 81 HISTORIA, HISTORIA IDEI

M a ria n Z g ó m ia k : N ieu d a n a misja W ładysław G izberta-Studnickiego

w Berlinie w początku 1940 r o k u ... 103

Anna Kargol: Polskie w o ln o m u larstw o - organizacja publiczna, w arsztat

intelektualny i n u r t ideowy. Z arys c h a ra k te ry s ty k i... 123

Henryk Hoffmann: Problem atyka religioznaw cza w b adaniach polskich

orientalistów w latach 1873-1939... 135 PSYCHOLOGIA, PEDAGOGIKA, NAUKI O RODZINIE

Iwona Babuśka: U w a ru n k o w a n ia rod zin n e m odelow ania zachow ań

agresyw nych (W pływ agresyw ności m atek na zachow ania

m łodzieży upośledzonej um ysłow o w stopniu le k k im ) ... 161 NAUKI EKONOM ICZNE

Janina Rosicka: Leibniz o państw ie i g o s p o d a rc e ... 187 Jadwiga Warszyńska: M ię dzynarodow y ruch turystyczny w ostatnim

dziesięcioleciu XX w i e k u ... 207 Barbara O liw k iew icz: F u n d u sze stru k tu raln e i F u n d u sz Spójności (Kohezji)

- pom oc finansow a Unii Europejskiej dla krajów c z ło n k o w sk ic h ... 215 Jow ita S w ierczyńska: W sparcie rozw oju wsi i restrukturyzacja rolnictw a

z fu n d u szy u n ijn y c h ...233

Jan S taszków : III M ię d zy n a ro d o w a konferencja n au k o w a „Państwo,

gosp o d ark a, społeczeństw o w integrującej się Europie", zo rganizow ana p rze z K ra k o w sk ą Szkołę W yższą im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego

(Kraków , 1-3 czerw ca 2 0 03)... 259 Jan D zie d zick i: Opozycja małopolska w dokumentach. 1976-1980,

w y b ó r i o p raco w an ie A d am Roliński, w spółpraca K rystyna Bielawska, M arcin Orski, Fundacja C entrum D okum entacji C zynu N iepodległościow ego, K raków 2 0 0 3 ...263

STU D IA , ROZPRAWY, ARTYKUŁY

III: 2003 nr 2

Tadeusz Biernat

WSPÓŁCZESNE PRZEMIANY

W SFERZE PAŃSTW A - PRAW A - POLITYKI. ZARYS PROBLEMÓW BADAW CZYCH

Przemiany zachodzące we współczesnych formach organizacyjnych, sta­ nowiących podstawę funkcjonow ania społeczeństw, które koncentrują się na trzech obszarach: państwie, prawie i polityce, rodzą szczególne w yzw ania, zarówno w sferze badawczej, ja k i w formułowaniu uniwersyteckich program ów nauczania. Istotą problemu je s t przede wszystkim skala i charakter tych przem ian'. W ystępu­ jące zjawiska, nie notow ane wcześniej, a w każdym razie nie notow ane na taką

skalę, prow adzą do pow stania nowych jakości. To zaś w ym aga nowego podejścia badawczego do problem u2. K onieczność uwzględnienia tych zjawisk oraz osiąga­

‘ Stanowisko takie nie oznacza, że w wyniku obserwowanych przemian powstaje konieczność radykalne­ go zerwania ze „starym ładem ” . Jak słusznie zauważa K. Sójka-Zielińska, przekonanie, że można zbudować nowy porządek rzeczy ex nihilo jest złudne, a instytucje i rozwiązania ustrojowe nie biorą się z niczego, z czystych pomysłów prawodawcy, ale „[...] są rezultatem nawarstwiania się przez wieki doświadczeń składających się na dorobek kultury polityczno-prawnej danego społeczeństwa” . W konsekwencji ważne je s t spojrzenie na instytucje ustrojowo prawne z perspektywy historycznej, gdzie wśród licznych przeobrażeń można dostrzec pewne elementy stałe. K. S ó j k a - Z i e l i ń s k a , Nowe spojrzenie na dzieje państw owości, „Państwo i Prawo” 1999, z. 11 (645), s. 78. Ale pamiętać również należy, o pewnych zasadniczych typach przemian, które prowadziły do spojrzenia na problemy państwa, prawa i polityki w całkowicie zmienionej perspektywie. Tak było np. w momencie przejścia od kultury stanowej i państwa stanowego do państwa narodowego, czy chociażby przejście od opartego na wartości „wolności” państwa liberalnego, do opartego na wartości „równości” państwa demokratycznego.

2 Niektóre z rozważanych w tym opracowaniu zagadnień przedstawiłem w swoim wystąpieniu, poświę­ conym omówieniu metodologicznych aspektów teorii prawa i teorii polityki w kontekście relacji systemu prawne­ go i systemu politycznego, prezentowanym na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej PTNP „Metodologiczne dylematy rozwoju nauk politycznych” Pułtusk, 24-25 września 2002. Przedstawiane kwestie dotyczyły, przede wszystkim, określenia statusu metodologicznego badań, których przedmiotem m o g ą być występujące współcze­ śnie relacje między systemem prawnym a systemem politycznym. Zagadnienie to nie może być utożsamiana z problemem tak zwanego „pogranicza badawczego” występującego na różnych obszarach humanistyki. Od daw­ na dyskutowane zagadnienia zakresu przedmiotu badawczego nauk społecznych i prawa m ają sw oją odrębną historię. Często spotykane stanowiska stanowią przeplatający się zestaw sądów i opinii, wyrażających najczęściej potrzebę łączenia badań i szerszej refleksji naukowej (głównie w postaci badań interdyscyplinarnych) jak i nie­ możności realizowania tegoż postulatu, ze względu na odrębności zakresu i metod poszczególnych dyscyplin, a być może, także ze względu na brak odpowiednich wykonawców. Był to w latach siedemdziesiątych jeden z głów nych wątków dyskusji na temat metod badawczych nauki o polityce. Szerzej na ten temat patrz J. W o l e ń

-6 TADEUSZ BIERNAT

nych w yników badań w szeroko rozumianym procesie dydaktycznym na takich kierunkach studiów ja k prawo, administracja, politologia, wydaje się być naturalną konsekwencją.

Które z w ystępujących współcześnie zjawisk w ym agają szczególnie bacz­ nej obserwacji i poznania? Jaki je st ich w pływ na tw orzenie i funkcjonowanie no­ wej rzeczywistości społecznej w wym iarze prawnym i politycznym ? W jaki sposób

i za pom ocą, jak ich m etod należy j e badać?

O dpow iedź na dwa pierwsze postawione pytania je st trudniejsza niż się na pozór wydaje, a trudność jej udzielenia jest zw iązana z innym zagadnieniem. Jeśli bowiem określam y przedm iot badania w jakiejś dziedzinie stosunków społecznych, wstępnie go identyfikujemy, czynim y to zawsze z określonych pozycji filozoficz­ nych. Z tym zaś je s t zw iązana pew na m etodologiczna pułapka, obrazowo przedsta­ w iana ja k o „struktura głębinow a” m etody naukowej, którą tw o rzą przyjmowane założenia dotyczące tego, czym je s t rzeczywistość społeczno-polityczna’. Jest to w idoczne zarów no w odniesieniu do państwa, prawa, ja k i do polityki. Dodatko­ wym ograniczeniem je s t zjawisko współzależności w ystępujące między rzeczywi­ stością społeczno-polityczną, teorią naukow ą dotyczącą tej rzeczywistości i stoso­ w anym i pojęciami.

Bez analizy skom plikow anych problem ów ontologicznych, dotyczących om aw ianych zjawisk, m ożem y w skazać na kilka z nich, które w sposób zasadniczy w p ły w a ją na w spółczesną formę organizacji politycznej i są wyzwaniem dla bada­ czy, zw łaszcza dla prób form ułow ania teorii. Zaliczyć do nich należy: relacje mię­ dzy system em politycznym a prawnym; w kwestiach władzy i prawa, przesunięcie ośrodka ciężkości z legalizmu na legitymizację; zm iany w regulatywnej idei pań­ stwa praw a w skutek upowszechnienia i pożytywizacji praw człowieka oraz wzm ocnienie rangi instytucji politycznych; powstawanie ponadpaństwowych struktur politycznych, przejm ujących funkcje państwa; przeobrażenia w sferze de­ mokracji. O czyw iście je s t to tylko próba zarysowania problematyki, a nie przedsta­ w ienie w yczerpującego katalogu.

Kilka uwag metodologicznych

T ypologia podanych wyżej zjawisk, stanowiących tylko niew ielką część problema­ tyki przem ian w organizacji politycznej społeczeństwa, je s t zw iązana z treścią istniejących teorii społecznych. Z kolei, z zagadnieniam i teorii ściśle wiąże się kwestia tw orzenia odpow iednich pojęć, bądź w ykorzystyw ania pojęć, będących osn o w ą ję z y k a teorii. Za pom ocą wybranych pojęć stan rzeczywistości jest nie tylko opisyw any i wyjaśniany; w jakim ś stopniu je s t on również konstruowany. W przedm iotow ym zakresie teorie społeczne utrw alają stosowane pojęcia. Domi­

s k i , Sp ó r o status m etodologiczny nauki o polityce, [w:] M etodologiczne i teoretyczne problem y nauk politycz­ nych, red. K. O p a ł e k , W arszawa 1975.

! B. K r a u z - M o z e r , Problem m etodologicznego statusu politologii, [w:] Politologia w Polsce, red. T. Ł o ś - N o w a k , Toruń-W rocław 1998.

nacja określonych makroteorii oznacza, że wiodącym i pojęciam i s ą w dalszym ciągu te, które zostały wytworzone wcześniej, gdy ich przesłanką była „inna rze­ czywistość” . Jeśli, dla przykładu, powiem y, że ważnym z punktu w idzenia prze­ mian współczesnego państwa je s t zjawisko utraty suwerenności, lub rozproszenia bądź osłabienia suwerenności, to przyznajemy, że w łaśnie doktryna (teoria) suw e­ renności je s t w dalszym ciągu kluczowa dla wyjaśniania istoty funkcjonow ania państwa, podczas gdy faktycznie, w aktualnym układzie relacji i stosunków spo­ łecznych w skali międzynarodowej suwerenność może okazać się tylko mitem.

Teza, którą m ożna sform ułować w tym miejscu, je s t następująca: dom ina­ cja pojęć, które współcześnie utraciły adekwatność względem rzeczywistości oraz brak adekwatnych odniesień term inologicznych w zględem nowych zjaw isk jest podstaw ow ą przyczyną ograniczeń form ułowania tw ierdzeń teoretycznych, czy choćby tylko budow ania modeli i przedstawiania pewnych generalizacji, ja k chcie­ liby tego przedstawiciele nauki, rygorystycznie traktujący pojęcie teorii. Jest to przyczyna, moim zdaniem o w iele ważniejsza, niż brak w spółczesnych, rozw inię­ tych teorii społecznych. D om inacja „starych” pojęć w pływ a ubezw łasnow alniająco na konstruowanie propozycji teoretycznych, mogących stanow ić zaplecze i pod­ stawę podejm owanych badań. M ów iąc wprost, brak je s t nowych pojęć, za których pom ocą m ogłyby być form ułowane pewne prawa lub prawidłow ości, generalizacje, budowane m odele prognostyczne.

N ie chcę w tym miejscu w dawać się w rozważanie bardzo skom plikow a­ nych zagadnień jęz y k a nauki i jeg o szczególnych funkcji, ale na jeden aspekt chciałbym zwrócić uwagę. Chodzi o zagadnienie związku ję z y k a z rzeczyw istością i występującej tu zależności. Najogólniej m ożemy powiedzieć, że używ ane pojęcia s ą odwzorowaniem pewnej rzeczywistości, że w ykształcają się w toku historycznie uwarunkowanego ich użycia. Mniej lub bardziej precyzyjne znaczenia są ustalane również w wyniku użytych konwencji. Tak w ięc język, w tym rów nież jęz y k na­ uki, poszczególnych dyscyplin, je st narzędziem opisu pewnych cech, zjawisk, sta­ nów i relacji w ystępujących w rzeczywistości. N ależy jed n a k pam iętać, że pojęcia, ju ż na poziomie przedteoretycznym , będąc elementem system u obiektywizacji językowych, strukturalizują rzeczywistość, narzucają określony kształt tej rzeczy­

wistości, a pojęcia w kom ponow ane w określone teorie m a ją szczególną moc zna­ czeniową4. N ie chodzi tu tylko o „podkreślenie” specyficzności znaczenia pojęcia, ale jego wzbogacenie przez kontekst i treść teorii. O dw ołując się do cytowanych wcześniej autorów możemy, używając ich języka, m ówić o pew nych „uniwersach sym bolicznych”, które „integrują różne obszary znaczenia i ujm u ją porządek in­ stytucjonalny ja k o sym boliczną całość”5. (Odrębnym i niezm iernie interesującym zagadnieniem z punktu w idzenia m etodologicznego je st to, w ja k im stopniu uży­ wane pojęcia zaw ierają w sobie „teorię w formie zalążkow ej”, niepełnej, ale rów ­ nocześnie, w jak iś sposób, ta zawartość pojęcia jest „przesądzająca” .)

W odniesieniu do omawianej problematyki, pojęcia tw orzone w ramach poszczególnych dyscyplin odgryw ają bardzo w a żn ą funkcję kreatywną. W idać to

4 L. P. B e r g e r , T. L u c k m a n n , Społeczne k o r z e n ie rzeczywistości, Warszawa 1983, s. 155. ' Ibidem.

8 TADEUSZ BIERNAT

zw łaszcza na przykładzie pojęć języka prawnego6. Rola pojęcia je st w naukach społecznych szczególna, a opisana sytuacja stwarza zasadnicze problemy, przy tworzeniu nowych pojęć. Ich relewantność może, a nawet musi być kojarzona z kom petencją teoretyczną twórcy, z jeg o głęboką refleksją „teoretyczną” . Reflek­ sją pozw alającą na przerwanie pozornie błędnego koła, gdy bez odpowiednich pojęć nie m ożna sform ułow ać teorii, a adekwatne pojęcie je s t m ożliwe tylko na gruncie podstawowych założeń i twierdzeń teorii. U w arunkow ana je s t zdolnością odnalezienia się w hum anistycznej tradycji kulturowej, której częścią jest wyko­ rzystanie etym ologicznych podstaw (kiedyś łaciny i greki, dzisiaj może także języ­ ka angielskiego), co je st szczególnie w ażne w naukach społecznych, gdzie możli­ wości formalizacji pojęć, uzgodnień treści znaczeniowych są ograniczone. Czy wreszcie szero ką w iedzą na tem at zjawisk społecznych, gdyż tam właśnie przed­ miot poznania je s t bardzo specyficzny7. Utrwalone znaczenia są niewątpliwie trud­ ne do zastąpienia, ale - ja k się wydaje - ich użycie je s t podtrzym ywaniem pewnej fikcji. O baw a w prow adzania nowych pojęć może wynikać z możliwej środowisko­ wej krytyki i posądzeniem o silenie się na oryginalność za w szelką cenę. Bardzo trafnie problem ten ujm ow ał wiele lat temu Kazim ierz Opałek, pisząc o wielu przy­ czynach niedostatecznego zaplecza aparatury pojęciowo-term inologicznej nauk hu­ m anistycznych i społecznych, o konieczności i potrzebie wielu ulepszeń w tej dzie­ dzinie, ale przy rów noczesnym uzasadnianiu takich posunięć walorami operacyjny­ mi pojęcia (heurystycznym i i predyktyw nym i)8.

Czy w spółcześnie, w zakresie relacji między państwem, prawem i polityką w ystępują zjawiska, które za pom ocą zastanych teorii i pojęć nie m ogą być w spo­ sób pełny wyjaśnione. Udzielenie wyczerpującej odpowiedzi, czyli przedstawienie pełnego katalogu takich zjawisk nie jest możliwe, ale i zidentyfikow anie najważ­ niejszych w ym agałoby obszernego opracowania. W tej sytuacji ograniczam się tyl­ ko do przykładów będących ilustracją zagadnienia.

Relacje: państwo - prawo - polityka

Zacznijm y od kwestii zasadniczych, poniew aż one naprow adzają nas na właściwe zrozum ienie przedm iotu badania. Jest to problem podstaw ow ych relacji między system em praw nym a systemem politycznym. (Szerszy i bardziej płynny zakres znaczeniow y pojęć, nie skłania mnie od używania zam iennie określenia relacji m iędzy prawem a polityką, choć - jak się wydaje - na ogólnym etapie rozważań je st to dopuszczalne). Stanowiska, jak ie pojaw iają się w teoretycznych opracowa­

niach z tego zakresu s ą w yraźnie zorientowane co do przedmiotu. Z jednej strony dotyczy to w ypracow anych na terenie teorii polityki, a zw łaszcza teorii władzy

1 Prawo je st szczególną dziedziną, jeśli chodzi o jego uczestniczenie w procesie poznawczym. Ta funkcja prawa je st od dawna dostrzegana. Szerzej na ten temat patrz: K. O p a ł e k , Z zagadnień teorii praw a i teorii p o li­ tyki, Warszawa 1986, s. 200; T. G i z b e r t - S t u d n ic ki, Język praw ny a obraz świata, [w:] Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, Księga ju b ileu szo w a Profesor M arii Boruckiej-Arctowej, Kraków 1992, s. 149.

1 T B i e r n a t , Legitym izacja w ładzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000, s. 14. " K. O p a ł e k , Z zagadnień teorii p ra w a i teorii polityki..., s. 144-147.

politycznej, ustaleń dotyczących jej stanowienia, funkcjonow ania, kompetencji i realnie podejm owanych działań. Ogólnie rzecz ujmując dotyczy to norm atywnych ram funkcjonow ania władzy politycznej, przede wszystkim władzy państwowej. Z drugiej, wypracowanych na terenie teorii prawa rozwiązań odnoszących się do źródeł prawa, tw orzenia prawa, a niekiedy także, to ju ż rzadko, polityki prawa. W tym wypadku, om awiane relacje są najczęściej rozpatrywane w ramach funk­ cjonowania państwa, współcześnie państwa prawa. Często mówi się o odejściu bądź naruszenia modelu państwa prawa. Takie ograniczenie nie je s t teoretycznie uzasadnione w sposób wystarczający.

W takich podejściach uwidacznia się schematyzm, który oparty jest na przekonaniu, że relacje, jak ie istnieją między polityką a prawem w ramach państw a m ogą być sprowadzone hipotetycznie do dwóch skrajnych postaci. Mówi się, że z jednej strony prawo je s t „ujaw nioną w o lą w ładcy”, co oznacza, że w ładza poli­ tyczna może w sposób dowolny kształtować prawo, ale też, z drugiej strony pod­ kreśla się, że prawo „stoi ponad w ładzą polityczną”, prawo limituje działania w ła­ dzy; mówimy w tedy o rządach prawa. W praktyce, rozwiązania istniejące w odnie­ sieniu do w spółczesnego państwa, przyjm ują różnego rodzaju formy pośrednie9. Niemniej jednak, właśnie w tych relacjach daje się uchwycić szczególnie ważne dla doktryny współczesnego państwa pojęcie suwerenności, które oznacza istnienie wyłącznej kompetencji państwa w podejm owaniu kluczowych decyzji politycz­ nych oraz stanowieniu i stosowaniu prawa. W jaki sposób praktycznie jest realizo­ wane to zadanie oraz do kogo faktycznie należą suwerenne prawa (naród, obyw a­ tele) rozstrzygają o tym przyjęte rozwiązania ustrojowe. Suwerenności państwa i zajmowania centralnej roli przez charakterystyczny dla niego system prawa nie ograniczają żadne zewnętrzne czynniki, aczkolwiek rola pow szechnych i uniw er­ salnych norm i zasad prawnych (często wywodzonych z praw a natury lub określa­ nych jako należących do prawa naturalnego) oraz przyjęcie dem okratycznych pro­ cedur, jak o podstawy tw orzenia władzy, ma wpływ na je g o uznanie i akceptację przez społeczeństwo (obywateli), a także uznanie ze strony m iędzynarodowej spo­ łeczności państw. Tyle o standardzie podejścia do problemu, który je s t silnie zw ią­ zany z pojęciem i mitem suwerenności.

Zakwestionowanie lub - jak niektórzy postulują - odrzucenie10 roli tego poję­ cia, pozwala spojrzeć na współczesne relacje między polityką a prawem z szerszej per­ spektywy. 1 w tym wypadku powstają jednak poważne trudności, ponieważ jednym z przejawów współczesnych zmian jest znaczne rozbudowanie sfery prawa i polityki. Polega to na wprowadzeniu nowych elementów, zarówno do systemu prawa, jak i do systemu polityki i wytworzenie nowych skomplikowanych relacji.

* Tworzenie prawa i zagadnienie polityki prawa, głównie jak o przedmiot zainteresowania socjologii pra­ wa, jest bardzo obszernie opracowane. Sygnalizowane relacje są bardzo złożone i stanow ią istotną część najbar­ dziej wpływowych doktryn. W tym miejscu odwołuję się do schematycznego i uproszczonego ujęcia, celem podkreślenia problemu. Szerzej na poruszany temat zob.: A. P i e n i ą ż e k , M. S t e f a n i u k , Socjologia prawa. Z a­ rys wykładu. Kraków 2002, s. 240-254.

“ What we need is a political philosophy that isn’t erected around the problem o f sovereignty, nor there­ fore around the problem o f law and prohibition. We need to cut o ff the King’s head: in political theory that still has to be done. M. F o u c a u l t , Truth and Power, cyt. za: D. E. L i t o w i tz, P ostm odern P hilosophy & Law, Kansas

10 TADEUSZ BIERNAT

Ogólne określenie systemu da się sform ułować w sposób następujący. System to zbiór elem entów w określony sposób i w określonym stopniu uporząd­ kowany. Takie określenie systemu pojawia się zarówno w odniesieniu do systemu prawa, ja k i systemu politycznego w wielu proponowanych definicjach". Poza tym ogólnym sform ułow aniem pojaw iają się bardzo poważne problemy i rozbieżności dotyczące tego, jak ie elementy w chodzą w skład systemu. W jaki sposób są one uporządkow ane oraz jakiego rodzaju zbiór one tworzą. Jeśli m ówim y o relacjach między system am i, to sytuacja kom plikuje się dodatkowo, poniew aż zarówno mię­ dzy poszczególnym i elementami tych systemów, ja k i między relacjami porządku­ jącym i te elem enty m o gą zachodzić różne złożone interakcje.

A naliza systemu prawa to, przede wszystkim, rozw ażania dotyczące ele­ m entów i zakresu systemu prawa. W tym względzie ustalenia m ożemy uznać za podstawowe. N iezależnie pojaw iają się uwagi dotyczące tego, czy pojęcie systemu prawa je s t zw iązane z prawem obowiązującym w konkretnym czasie i na danym obszarze, czy też dotyczy prawa jak o zjawiska pewnego typu. W takim wypadku m ożem y m ówić o wzorcowym systemie, takim ja k na przykład w pojęciu „system praw a kontynentalnego” .

P odstaw ow ym jed nak problem em jest ustalenie czy elementy systemu prawnego to norm y prawa, czy akty normatywne, czy też przepisy prawa. W za­ leżności od przyjętych ustaleń w tym zakresie mam y do czynienia z całkowicie odrębną m orfologią systemu. Innym przedmiotem zainteresow ania jest ustalenie zakresu systemu prawa, a ściślej biorąc ustalenie, jakiego rodzaju norm y należą do systemu prawa (jeśli przyjm ujem y, że norm y są podstawowym i elementami syste­ mu). Czy są to tylko norm y generalne i abstrakcyjne, czy też rów nież normy indy­ widualne, normy konkretne12. Inaczej przedstawia się system prawa, jeśli charakte­ ryzujem y go n ie ja k o zbiór norm a jak o zbiór tekstów aktów normatywnych. Jesz­ cze inaczej przedstawia się sprawa, gdy za elementy systemu prawnego uznamy przepisy prawne.

O prócz ustalenia elem entów i zakresu systemu istotnym zagadnieniem jest charakterystyka je g o wewnętrznych relacji. Te wewnętrzne relacje, które określa się m ianem uporządkowania, w wypadku systemu praw a sprow adzają się do jego niesprzeczności, spójności, zupełności, hierarchiczności. Dodatkow o uwzględnia się takie zjaw iska ja k otwartość lub zam kniętość systemu. Sposób podejścia ba­ daw czego i dokonyw ane ustalenia odnośnie do systemu prawa ukazują bardzo ciekaw e zjawisko, poniew aż przynajmniej część z nich je s t „przesądzająca” . Kon­ sekwencje przyjm owanych założeń dotyczących elem entów systemu prawa i jego zakresu są takie, że m ożem y mówić o w ystępowaniu pewnych relacji, albo je wy­ kluczamy. Tak więc, zagadnienie niesprzeczności lub też hierarchiczności może być odnoszone w zasadzie tylko do norm prawnych, a nie np. do przepisów prawa. Jeśli ujm ujem y system praw a jak o zbiór norm możemy m ówić o jego

hierarchicz-JIR . S a r k o w i c z, J. S t e l m a c h , Teoria praw a, Kraków 1996; J. W o l e ń s k i , Wstęp do nauki o państwie i praw ie, Kraków 1975; A. A n t o s z e w s k i , System polityczny ja k o kategoria analizy politologicznej, [w:] Studia z teorii polityki, t. 1, red. A. W. J a b ł o ń s k i i L. S o b k o w i a k , Wrocław 1999.

ności występującej w dwóch postaciach, jako systemu statycznego oraz systemu dynamicznego. W systemie statycznym hierarchiczność opiera się na treści normy, a treść normy hierarchicznie niższej w ynika z treści norm y hierarchicznie wyższej. W dynam icznym systemie prawa norm a hierarchicznie w yższa stanowi podstawę obowiązywania normy hierarchicznie niższej, ale w ynika to z kom petencji stano­ wienia norm (norm a w yższa daje kompetencje stanowienia norm y niższej) przy równoczesnym ignorowaniu powiązań treściowych. M ożliwe je s t rów nież w ystę­ powanie systemu mieszanego. Szczególną pozycję w kontekście relacji wewnątrz systemowych odgryw ają zasady prawa (normy-zasady) o szczególnej, swoiście nadrzędnej pozycji w systemie prawa. Zasady te ujm owane s ą raz ja k o wzorzec unormowania pewnych problemów, bądź też jak o tzw. norm y optym alizacyjne.

Nie mniej problem ów przywodzi analiza systemu politycznego. W w ypad­ ku systemu politycznego precyzyjne określenie zakresu pojęcia nie je s t łatwiejsze. Zastosowanie tej ogólnej formuły mówiącej o zbiorze elem entów i relacji między nimi, ustalenie jakieg oś sposobu uporządkowania, napotyka na pow ażne trudności. Nie chodzi w tym przypadku tylko o problem doboru kryterium w yróżnienia po­ szczególnych elem entów wchodzących w skład systemu politycznego, czy też określenia ich statusu ontologicznego, ale, przede wszystkim , określenia zakresu systemu. W wąskim , instytucjonalnym ujęciu, system polityczny je s t bliski ustrojo­ wi. W takim ujęciu je s t klarowny, ale pom ija się jeg o bardzo istotne elementy, np. partie polityczne lub systemy partyjne. W ujęciu „relacyjnym ” m ożliwe do w łą­ czenia relacje rozumiane ja k o elementy systemu są tak rozległe, że obejm ują wszystkie aspekty życia społecznego (np. relacja sztuka - polityka). Jest rzeczą zrozumiałą, że w ujęciu relacyjnym kwestia uporządkowania, hierarchizacji ele­ mentów składowych je s t nierozstrzygalna, a bardzo istotny aspekt norm atywny zo­ staje rozmyty, przez zrów now ażenie go z innego typu relacjami. W propozycjach badawczych, bardzo często, eksponowane relacje są kategoriami subiektywnym i, choćby wtedy, gdy przedstawia się propozycje porządkujące podziały polityczne, np. lewica-prawica, a na tej podstawie buduje m ożliwe odniesienia. W ujęciu funk­ cjonalnym system jest jeszcze bardziej skomplikowany; je st ujm ow any ja k o struk­ tura integrująca elementy, relacje i tak zwane m echanizm y system ow e w okół reali­ zacji wyraźnie określonego celu, jakim je s t zapewnienie równow agi funkcjonalnej systemu.

Na te podstawowe ujęcia nakładają się inne, bazujące na dorobku analizy systemowej, wyrastającej, ja k pisze Andrzej Antoszewski, z funkcjonalizm u ogól­ nej teorii systemu oraz cybernetyki, której centralnym założeniem je s t stwierdze­ nie, że system polityczny stanowi w yodrębnioną analitycznie całość o złożonej strukturze, um iejscow ioną w wielowym iarowym otoczeniu, z którego czerpie in­ formację i energię, p rz e tw a rz a ją i oddziałuje na to środowisko - rów nież za pom o­ cą informacji i energii13.

Taki szeroki i zróżnicowany zakres pojęcia systemu politycznego stawia pod dużym znakiem zapytania jeg o wykorzystanie do identyfikacji i przedstawie­

12 TADEUSZ BIERNAT

nia w sposób uporządkow any relacji m iędzy państwem, prawem i polityką. Można jed n ak rozważać ten problem koncentrując się na takim rozumieniu pojęcia syste­

mu, które określam ja k o tradycyjne, stosowane bardzo często w klasycznej wersji jeg o opisu lub też komparatystyce. Sprowadza się go do charakterystyki podsta­

wowych rozwiązań instytucjonalnych (ustrojowych), sposobu realizacji władzy oraz jej dystrybucji, a także sposobu kreacji władzy w powiązaniu z funkcjonowa­ niem instytucjonalnych aktorów gry politycznej - partiami (system em partyjnym). N orm y mające, w przeważającej mierze, charakter norm prawnych, odnoszące się do tych elem entów i relacji, jakie m iędzy nimi występują, w prow adzają podsta­ w ow y sposób uporządkow ania systemu. Przyjęcie takiego rozum ienia jest ograni­ czeniem zakresu pojęcia systemu politycznego, ale je st m etodologicznie uzasad­ nione, poniew aż w yraźnie określa jeg o trzon, łatwy do empirycznej weryfikacji. Stwarza to równocześnie możliwości poszukiwania zw iązków z innymi systemami. Takie znaczenie pojęcia systemu politycznego je s t przyjm owane przeze mnie w tym opracowaniu.

Zarów no pojęcie systemu prawa, ja k i systemu politycznego, tylko zary­ sowane w yżej, niezależnie od tego, że samo nieostre i kontrowersyjne na tle moż­ liwych ujęć teoretycznych, je s t tylko jednym z elem entów zagadnienia szerszego. Jeśli bowiem pytam y o w ystępujące relacje m iędzy systemami, m usim y brać pod uwagę ich usytuowanie w ramach tego, co określa się mianem ładu lub porządku społecznego. Stanowiąc elementy tegoż ładu, systemy te nie tylko w spółtw orzą go, ale m ają w yznaczone w nim miejsce. S ą więc subsystemami w stosunku do katego­ rii szerszej; systemu społecznego. Ten zaś je s t określany jako: „całokształt wzglę­ dnie trw ałych stosunków i w zajem nych oddziaływań pom iędzy podmiotami (gru­ pami, organizacjam i, instytucjami, jednostkam i), które d ą ż ą - w oparciu o uznawa­ ne wartości i norm y - do realizacji swoich potrzeb i interesów za pośrednictwem współpracy i w alki” . W prawdzie i to pojęcie jest nieostre, a definicje systemu spo­ łecznego obarczone są błędem m etodologicznym niejednorodności obejmowanej klasy zjawisk, ale gdy rozum iem y go jak o swoistego rodzaju model lub idealizację systemu obejm ującego potencjalnie najszerszy zakres elem entów i relacji oraz norm porządkujących, ja k ie w ystępują w społeczeństwie, może być użyteczne. Jeśli bowiem m am y takie ogólne odniesienie do sfery rzeczywistości społecznej, gdzie syntetyzują się jej wyodrębniane części, to nie je s t w ykluczone, że rozwiąza­ nie problem u, sygnalizowanego na wstępie, leży w ogólnej charakterystyce syste­ mu społecznego. Poszukując relacji i związków między subsystem am i, a w kon­ kretnym wypadku m iędzy subsystemem politycznym i prawnym , należy zacząć od tego, czy są one uwzględniane w ramach teorii społecznych. O dpow iedź jest oczy­ wista.

Najbardziej w pływ ow e teorie społeczne, ja k np. teoria umowy społecznej takie związki eksponują i wyraźnie charakteryzują. M ożna powiedzieć, że politycz­ ny i praw ny aspekt organizacji społeczeństwa je s t osią tych teorii14. Są one uwzględniane w koncepcji suwerenności, podziału władzy, konstytucjonalizmu.

14 Różnice dotyczą przede wszystkim sposobu wyjaśniania jak doszło i co było podstawą przyjęcia takich form organizacyjnych.

Relacje systemowe, m iędzy prawem a polityką są w yraźnie określone; ogniskują się w strukturach państwa i władzy państwowej. M ożem y m ówić o zorganizowaniu społeczeństwa w edług klasycznego modelu ustrojowego. Istota om aw ianych za­ gadnień zawiera się więc w odpowiedzi na pytanie, czy model ten je s t adekwatny do aktualnej rzeczywistości. Jeśli tak, to problem postaw iony w tym artykule jest albo pozorny, albo dotyczy kwestii drugorzędnych. Jeśli nie, to ja k ie są podstawy jego zakwestionowania? Krytyka i odrzucenie tego m odelu to głów ne obszar ak­

tywności postm odernistów 15.

Jeśli nawet ktoś nie zgadza się z ich stanowiskiem w tym zakresie i z przed­ stawianą argumentacją, to musi poważnie potraktować fakty, dowodzące zm ian w za­ kresie funkcjonow ania systemu politycznego (wzrost roli różnych organizacji, ich niezależności od państwa, zm iany w obrębie władzy, która ulega rozproszeniu), a także zmian zachodzących w systemie prawnym, który staje się w coraz m niej­ szym stopniu zintegrowany, a coraz mniejsza jeg o cześć to przypisane do państwa prawo represyjne, i tak w ograniczonym stopniu stosowane. Bardzo trafnie tę sytu­ ację przedstawia Lech M orawski pisząc:

Państwo traci monopol decyzyjny w najważniejszych sprawach społecznych i politycznych. Suwerenność państwa jest konfrontowana ze wzrastająca autonomią podsystemów, organizacji i grup społecznych, a polityce państwa przeciwstawiają się nie tylko niezależne subpolityki innych elementów systemu społecznego, ale i coraz mniej skłonne do bezrefleksyjnego posłuszeństwa jednostki ludzkie. Pozytywistyczna koncepcja prawa podnosząc roszczenie do uniwersalności, do regulowania społecznych procesów za pom ocą maksymalnie ogólnych i abstrak­ cyjnych reguł, na co taki nacisk kładła zwłaszcza myśl liberalna, nie licząc się z procesami funkcjonalnej i spo­ łecznej dyferencjacji, doprowadziła nie tylko do kryzysu efektywności regulacji prawnych, ale spowodowała także kryzys legitymizacyjny prawa, który wyraża się w jawnej lub częściej ukrytej odmowie posłuszeństwa prawu, w sytuacji gdy okaże się ono arbitralne z punktu widzenia interesów określonych podsystemów, grup społecznych czy jednostek ludzkich” 16.

Tak charakteryzowane zm iany powodują, że inaczej musi być form ułow any pro­ blem uzasadnienia i usprawiedliwienia przyjm owanych rozwiązań w ramach pań­ stwa, prawa i polityki, czyli sposobu akceptacji, jak o niezbędnego elem entu stabil­ ności systemów.

Problem legitymizacji

Ustalenia dotyczące sfer polityki i prawa, a także sposobu oddziaływ ań między polityką a prawem, m ają rozstrzygające znaczenie dla problem ów legalności i legi­ tymizacji. Jest to nie tylko problem z zakresu filozofii i socjologii prawa, ale także problem szeroko rozumianych granic praw a17. Dla kojarzonego, a często utożsa­ mianego z państwem, w ładzą państwową, systemu politycznego zagadnienia legi­ tymacji sprow adzają się do problemu legalności, wiązanego najczęściej z koncep­

15 D. E. L i t o w i t z , op. cit., s. 72.

16 L. M o r a w s k i , Główne pro b lem y w spółczesnej filo zo fii prawa. P rawo w toku p rzem ia n, Warszawa 1999, s. 32.

14 TADEUSZ BIERNAT

c ją państw a prawnego, a raczej jednego z wariantów państw a praw nego18. Ten typ dyskusji i zw iązanych z n ią możliwych wyborów sw ą szczególną aktualność za­ w dzięcza w ydarzeniom politycznym XX wieku i pojawieniu się system ów prawno- państwowych państw totalitarnych.

Problem legalności i legitymizacji rozważany w innym, szerszym zakresie sprow adza się do dyskusji nad dającymi się zaobserwow ać tendencjami do prawnej i pozaprawnej legitymizacji, oraz występujących w tym zakresie sprzeczności19. Na tym obszarze, na którym realizuje się tendencja do pozaprawnej legitymizacji wła­ dzy daje się zauw ażyć szereg ujęć teoretycznych, najczęściej jed n a k nawiązujących do m odelu weberowskiego, behavioralnego, gdzie legitym acja je s t pochodną wiary legitymizacyjnej podmiotu. Jedna i druga opcja je s t nie do utrzym ania ze względu na zaistniałe zm iany w relacjach między systemem prawnym a politycznym.

Problem u legitymizacji nie można także sprowadzić do kwestii norm pro­ ceduralnych, co byłoby rów noznaczne z przyznaniem tej części systemu prawnego uprzywilejowanej pozycji, w zasadzie rozstrzygającej również w zakresie relacji m iędzy system em praw nym a politycznym. Jest to jed n ak wciąż podnoszony pro­ blem. Jaki rodzaj źródła i jaki sposób kreowania podstawowych reguł funkcjono­ w ania systemu politycznego je s t uzasadniony? Czy w ogóle reguły te są rozstrzy­ gające dla procesów legitym izacyjnych? Te pytania stanow ią szczegółow ą dziedzi­ nę dyskusji w okół zagadnień legalizmu i legitymizmu władzy. Niekiedy przyjmuje się, że tylko reguły dem okratyczne pozw alają na m ówienie o legitymizacji nowo­ czesnego państwa, co podkreśla Huntington pisząc:

Z wyjątkiem Afryki i kilku państw w innych regionach świata, demokrację zaczęto postrzegać jako je ­ dyną, posiadającą legitymizację i możliwą do utrzymania formą rządów - alternatywną możliwość wobec wszyst­ kich rodzajów systemów autorytarnych20.

Nie jest to jed n a k stanowisko powszechnie podzielane.

W kontekście procesów legitymizacyjnych, norm atywne uporządkowanie, jakie w ystępuje w obrębie systemu społecznego, bazujące na systemie prawnym musi być traktow ane ja k o warunek konieczny politycznego ładu. Ten typ uporząd­ kow ania je s t niezbędny w tym znaczeniu, że jeg o brak uniem ożliw ia zakwalifiko­ wanie podm iotow ych relacji, występujących w obrębie w yróżnionych grup, do stosunków w ładzy politycznej. Nie jest to jed n ak warunek wystarczający, bowiem nie każdy typ porządku prawnego je s t postrzegany w obrębie tych grup, jako co najmniej akceptowalny. N ie każdy typ porządku praw nego je st postrzegany jako sensowne uporządkow anie rzeczywistości. Wśród reguł i norm prawnych można zaobserw ow ać takie, które w poszczególnych grupach społecznych, niekiedy w ca­ łym społeczeństw ie generalnie są kwalifikowane jak o bezsensowne, czy absurdal­ ne; je s t to w dużym stopniu niezależne od tego czy traktujem y prawo jak o system autonom iczny, czy rozw ijający się w asym etrycznym powiązaniu z innymi.

Szerzej na temat państwa prawa J. S t e l m a c h , Filozoficzne aspekty dyskusji o państw ie prawnym, [w:] Prawo w zm ieniającym się społeczeństwie... s. 222; J. W o l e ń s k i , Z aw ody praw nicze w państw ie prawa, [w:] No­ tariat w polskim system ie p raw a, Kraków 2002, s. 27.

” K. P a l e c k i , Prawo..., s. 55.

Zm iany zachodzące w spółcześnie ujaw nią znaczący dylem at dla procesów legitymizacyjnych, ale równocześnie ukazują zakres i znaczenie relacji między systemem politycznym i prawnym. Jeden jest uzależniony od drugiego, przez wzrastającą sieć powiązań i widać to dokładnie wtedy, gdy analizujem y zjawisko „udzielania” sobie wzajemnej legitymującej mocy. Jaki je s t zakres i ja k a je s t treść tych związków? Z jednej strony traktowane dynam icznie prawo je s t elementem kreowania i porządkow ania stosunków społecznych, w tym rów nież w obrębie systemu politycznego - kreując je, musi j e wyprzedzać. Jest to typow e dla zmian społecznych projektowanych, np. zaplanowanych reform. Z drugiej strony m ożliwe jest dostosowanie prawa do zaistniałych zmian politycznych. Jest to usankcjono­

wanie prawne ex p o st tych faktów, które zachodzą poza praw em i relatywnie nie­ zależnie od prawa.

N ależy jed n a k wziąć pod uwagę, że ranga i niezbędność reguł uporządko­ wania, ja k a zaw arta je s t w typie porządku prawnego, narzuca tak lokowanem u sy­ stemowi normatywnemu uzasadniony postulat pewności, stabilności, a w konsekwen­ cji przewidywalności. W socjologii prawa wskazuje się na trzy czynniki stabilności: zakorzenienia w społecznych, pozaprawnych systemach norm i wartości, w ynikają­ ce z tradycji i dziedzictwa kulturowego, wiązanej z praw em wartości poczucia bezpieczeństwa prawnego, utrwalonej w społecznej świadom ości wiedzy, naw yko­ wego zachow ania oraz wiązanych z tym roszczeń odnośnie określonych zjawisk społecznych (np. nieuchronności kary)21. P ochodną i konsekw encją stabilności pra­ wa jest nienadążanie za zm ianą stosunków politycznych. Zjaw isko inercji prawa wynika nie tylko z tego, że zostało kiedyś ustanowione w określonej i sztywnej for­ mie, lecz rów nież z tego, że może pochodzić z innych, „daw nych” uwarunkowań społecznych, politycznych i ideologicznych, które ju ż nie w ystępują22.

Prawne regulacje, które zgodnie z przyjm owanym tu rozum ieniem są współuczestniczące w kształtowaniu ładu społecznego, nie są w yłączone z szersze­ go tła i kontekstu kulturowego, nie posiadają też uprzyw ilejow ania takiego, które uwalniałoby j e spod społecznej kontroli uzasadnień. Z tego pow odu m etodologicz­ na poprawność analizy w ym aga uwzględnienia w ystępow ania pew nych zjawisk, zwłaszcza wtedy, gdy pytamy, J a k i e prawo”? Zasadnicze znaczenie m a rozw aże­ nie sytuacji, w której prawo ze względu na wewnętrzne bariery i ograniczenia nie jest traktowane ja k o relewantne w zględem przypisyw anych mu zadań porządkują­

cych (np. prawo przestarzałe, nieprecyzyjne, niekoherentne). Pytanie o autorytet prawa może w ystępow ać również wtedy, gdy prawo je s t przesadnie instrum ental­ nie traktowane przez podm iot sprawujący władzę, a przez to zdeprecjonowane. Jednak główny problem wiąże się z sytuacją, gdy prawo niedostatecznie odzw ier­ ciedla idee, dążenia, postulaty, wartości społeczne (w tym rów nież dotyczące sa­ mego prawa), społecznie nośne, tj. takie, które w określonych grupach społecznych wyznaczają ramy akceptacji rzeczywistości. Inaczej m ówiąc chodzi o sytuację stopniowalnej zgodności prawnych regulacji społecznego ładu z pozaprawnymi

21 G. S k ą p s k a , P raw o a dynam ika społecznych przem ian, Kraków 1991, s. 58.

22 D. A n c k a r , R eflections on Law, Inertia a n d Legitim acy, [w:] R ationality a n d Legitimacy. E ssays on Political Theory, Jyvaskyla 1988, s. 261.

16 TADEUSZ BIERNAT

uzasadnieniam i określonego typu porządku. Potencjalnie najwyższa zgodność jest w arunkow ana tożsam ością podstaw uzasadnienia dla politycznego panowania, po­ litycznej w ładzy i prawnej regulacji tego sektora, występujących po stronie pod­ miotu w ładczego i podporządkowanego władzy. N iekiedy je s t to po prostu spro­ w adzane do typu kultury politycznej, manifestującego się na różnych „poziomach społecznych”23.

Osłabienie autorytetu prawa, które jest zjawiskiem złożonym i tylko czę­ ściowo wynikającym z je g o inercji jest tu przyw oływ ana jak o przesłanka uzasad­ niająca tezę, że, przynajmniej niekiedy, sięganie do innych źródeł legitymizacji jest konieczne. Ale musimy rów nież pamiętać o dynamice systemu politycznego, o j e ­ go złożonej strukturze i wzrastającej autonomii subsystemów.

Sięgnięcie więc do tego, będącego „poza praw em ” źródła uzasadnienia i uspraw iedliw ienia je s t zw iązane z określonym wyborem. Policentryczny układ w ramach systemu politycznego w yklucza kom fort sięgania w takich sytuacjach do autorytetu państw a i władzy państwowej. Nałożenie się tych dwóch zjawisk uka- z u ją ja k skom plikow ane relacje pow stają między tymi systemami.

P orów nanie dynamiki systemu prawnego i politycznego wskazuje na fakt, że system praw ny nie może sam siebie legitymować, Jak pisze K rzysztof Pałecki, legitym acja praw a nie może być wyjaśniona przy użyciu pojęć teorii prawa. Muszą być w prow adzone polityczne i socjologiczne argum enty24. Rodzi to dwie konse­ kwencje. Po pierwsze, co je s t ważne z punktu widzenia teorii legitymizacji, uka­ zuje, że nie istnieje „przepis” na legitymizację systemu politycznego i prawnego jak o całości. Legitym izacja je s t rodzajem gry podejm owanej przez aktorów sto­

sunków społecznych z różnymi aspektami systemu prawnego i politycznego, wte­ dy, jeśli ta k ą grę ch c ą i są w stanie podjąć i prowadzić. W praw dzie w tej grze uży­ w am y doskonale znanych wzorów, ja k np. takich, które m ówią, co je s t moralne, poprawne, legalne, słuszne itd., ale nie ma możliwości złożenia ich w j e d n ą po­ w szechnie akceptow alną całość. Po drugie naprowadza nas na ślad tych złożonych relacji systemu politycznego i prawnego, gdy każdy z nich w poszukiwaniu prze­ słanek uzasadnienia i usprawiedliwienia sobie właściw ego rozwiązania sięga do drugiego.

Państwo prawa

Państw o praw a je s t jed nym z najważniejszych pojęć konstytutyw nych dla rzeczy­ wistości politycznej i prawnej - nie tylko przedstawia tę rzeczywistość, ale również j ą tworzy. W odniesieniu do dwóch wymienionych wcześniej systemów, prawnego i politycznego pełni szczególna funkcję. W wypadku systemu prawnego jest zwień­ czającą zasadą, z której są wyprowadzane zarówno inne zasady, ja k i normy o pod­ staw ow ym znaczeniu przy tworzeniu i stosowaniu prawa. W wypadku systemu

po-” Ibidem, s. 273.

M K. P a l e c k i , Social consent a n d the legitim acy o f law: m arginal remarks on the M urikka Symposium, [w:] Law, M orality, a n d D iscursive Rationality, red. A. A r n i o , K. T u o r i , Helsinki 1989, s. 175.

litycznego, określa jeg o norm atywny i instytucjonalny wym iar, generując określo­ ny typ politycznej organizacji. Aczkolwiek głównym obszarem rozważań je s t za­ gadnienie państw a prawa jak o określonej kategorii politycznej, ze względu na w y­ stępujące związki z systemem prawnym, przedstawione zostaną niektóre kwestie prawne. W trakcie tej analizy pragnę wskazać na konieczność rewizji niektórych ustaleń, a przynajmniej wskazać na okoliczności, które w pływ ają na aktualność dyskusji nad państwem prawa. N aw et te bardzo w stępne uwagi na tem at zakresu pojęcia i koncepcji państwa praw a wskazują, że faktycznie termin ten dotyczy zmieniających się i podlegających ewolucji stosunków m iędzy polityką a prawem; a ściślej rzecz ujmując, między w ładzą polityczną, realizow aną w ram ach państwa a prawem. W tej kwestii ja k wiadomo, nie ma raz na zawsze ukształtowanych rela­ cji, a suma zm iennych decydujących o ostatecznym kształcie tych stosunków je s t tak duża i zróżnicowana, że o jakiejś wersji państwa praw a m ożem y m ówić tylko w odniesieniu do konkretnie realizowanego rozw iązania organizacyjnego i ustro­ jowego, w określonym m iejscu i czasie. Niemniej jednak, równolegle do praktyki

funkcjonują pewne rozwiązania ideowe i doktrynalne, postulujące jak ą ś formę optymalizacji tych stosunków, a niektóre z nich zyskują znaczą popularność i trak­ towane są ja k o wzorcowe.

Państwo prawa, je s t je d n ą z najdalej idących idei, w sensie zakresu i kom­ pleksowości powiązań prawa i polityki; jest też współcześnie najbardziej w pływ o­ w ą doktryną w znaczeniu praktycznym. Oczywiście, nie wszystkie jej elementy podlegają chociażby częściowem u urzeczywistnieniu. Zasadniczy w ym iar pozo­ staje jednak niezmieniony, tzn. mam y do czynienia z pewnymi modelami.

Państwo prawa - pisze Jan Woleński - jest tzw. ideą regulatywną tj. pewnym ideałem, do którego zmierzają konkretne ustroje. Żadne państwo nie je st w pełni państwem prawa i nigdy nie będzie. Natomiast nie jest rzeczą obojętna, ile je st państwa prawa w danym organizmie społecznym funkcjonującym tu i teraz, tj. w kre­ ślonym czasie i miejscu25.

Jeśli państwo prawa traktować jako ideę regulatywną, to powstaje pytanie o jej treść, oraz korespondująca z tym kwestia, dlaczego właśnie ta idea je s t po­ stulowana tak gorliwie, czym wyróżnia się na tle innych i co je s t przesłanką jej akceptacji. Wydaje się, że spośród wielu przesłanek dwie m ożna uznać za zasadni­ cze. Obydwie dotyczą gwarancji poczucia bezpieczeństwa obywateli w relacjach z państwem i władzą. Pierwsza wynika z faktu zw iązania państwa i jeg o organów przez prawo stanowione w ten sposób, iż norm y prawne przew ażają na regułami celowościowymi, a także, że normy te w prow adzają samo ograniczenie władzy. Drugą przesłanką je s t uznanie przez państwo zasady adekwatności ingerencji prawnej w życie społeczne.

Ingerencja ta winna być w każdym przypadku uwarunkowana względami na ochronę interesów pań­ stwa lub ważnych wartości akceptowanych społecznie (zdrowia, bezpieczeństwa, pokoju społecznego, moralności publicznej, środowiska naturalnego, zasad współżycia społecznego, prawnie chronionych dóbr osobistych innych osób, demokratycznych reguł funkcjonowania systemu politycznego). Zakres i głębia ingerencji prawnej winna pozostawać w proporcji do potrzeb gwarantowania uznanej za nadrzędną wartości. Tym samym nie powinna to

18 TADEUSZ BIERNAT

być ingerencja nadmierna, krępująca swobodę jednostki (jakkolwiek, zarazem, wystarczająca dla zabezpieczenia chronionej wartości)26.

N ieco inaczej rzecz ujmując legitym acją przyjęcia i propagow ania modelu państw a praw a (bez względu na to, jakie szczegółowe treści m ożem y przypisać po­ szczególnym je g o wariantom ) je s t jeg o ścisłe powiązanie z pojęciem praworządno­ ści. Państwo praw a je s t gwarantem praworządności, i to w jej postaci „kwalifiko­ w anej” tzn. w wym iarze materialnym. Jan Woleński tak charakteryzuje tę kwestię:

W ogólności, każde państwo je st praworządne formalnie, bo każde przestrzega jakiegoś prawa Nato­ miast nie każde państwo je st praworządne materialnie, ponieważ, aby było, musi przestrzegać prawa o pewnej treści. Różnica je st taka. Nie odróżnia się państwa prawa w sensie formalnym i państwa prawa w sensie material­ nym. Idea państwa prawa je st jednolita. Można oczywiście powiedzieć tak: państwo prawa polega na tym, że jest praworządne formalne i materialne, pod warunkiem, ze treść prawa odpowiada wymaganiom od strony praw czło­ wieka. Niezależnie od tego jak to pojmuje się, to tradycyjna problematyka gwarancji praworządności jest właści­ wie tożsama z tą sa m ą kw estią wobec państwa prawa. Podział władz, niezawisłość i instancyjność sądów, sądow­ nictwo konstytucyjne, sądownictwo administracyjne - to tylko niektóre z instytucji chroniących praworządność i państwo prawa”27.

Zachodzące współcześnie zmiany w obszarze życia zbiorowego w sposób istotny w p ły w a ją na m ożliwości zastosow ania modelowych rozwiązań z zakresu państw a prawa, w yznaczając zarazem granicę ich zastosowania. Prowokują także do rozw ażenia alternatywnych rozwiązań w stosunku do tych, które są przyjm owa­ ne w ramach praktycznej realizacji modelu państwa prawa, zwłaszcza wtedy, gdy obserw ujem y ich nieadekwatność. Przedstawienie modelu państwa prawa, prowa­ dzenie dyskusji w okół tego modelu, zwłaszcza w kontekście zachodzących współ­ cześnie zmian system owych może być ułatwione, jeśli w jeg o ramach dokonamy w yróżnienia kategorii politycznej i prawnej.

Określenie państw a prawa jak o kategorii prawnej, a więc jak o określonego standardu obow iązujących zasad i norm prawnych wydaje się być najważniejsze z punktu w idzenia praktyki. W idać to dobrze w realizacji modelu państwa prawne­ go w Polsce od m om entu przeobrażeń politycznych z 1989 r., a w pełniejszym stopniu po w prow adzeniu nowej konstytucji w 1997 r. Państwo prawa stanowi pewien zw ornik dla zasad prawnych, które agreguje, a które niezależnie od tego, czy zostały zaw arte w innych normach konstytucyjnych czy nie, decydują o treści klauzuli dem okratycznego państwa prawnego. Jeśli więc pytamy o treść pojęcia państw a praw a (państw a prawnego) o praktycznie realizowany jego model od stro­ ny prawnej, to odpow iedzią są zarówno normy i zasady expresis verbis wyrażone w konstytucji, ja k i te, które zostały wywiedzione z rozumienia klauzuli dem okra­ tycznego państw a praw a w drodze praktyki konstytucyjnej i orzecznictwa Trybu­ nału Konstytucyjnego.

O zaprezentow anym wyżej aspekcie prawnym, jak o dającej się wyróżnić kategorii państw a prawa, m ożemy mówić jak o o zwieńczającej zasadzie28, której

26 M. G r z y b o w s k i, P aństw o praw a, [w:] W prowadzenie do nauki o państw ie i polityce, red. B. S z m u - li k i M. Ż m i g r o d z k i , Lublin 2002, s. 112.

21 J. W o l e ń s k i , op. cit., s. 40.

* W literaturze przedmiotu, pojęcie państwa prawa, państwa prawnego często je st zastępowane równo­ ważnym pojęciem „zasada państwa prawnego” (np. J. Z a k r z e w s k a , Pańshvo pra w a a nowa Konstytucja, [w:] P raw o w zm ieniającym się społeczeństw ie..., s. 334).

treść stanowi katalog konstytuujących j ą zasad, reguł i norm, katalog, który nie jest zamknięty. Podstawowe rozważania o charakterze prawnym (w głównej mierze z zakresu prawa konstytucyjnego) dotyczą, przede wszystkim , treści tej zasady i jej elem entów składowych, ich rozum ienia i interpretacji, proceduralnej i materialnej stronie ich inkorporacji do systemu, głównie za pośrednictwem orzeczeń T rybu­ nału Konstytucyjnego. N ie należy jedn ak zapominać, że je s t inny niezm iernie w aż­ ny obszar, na którym, w aspekcie prawnym dokonuje się urzeczywistnianie modelu państwa prawa. Tym obszarem je s t praktyka legislacyjna oraz stosowanie prawa przez powołane do tego organy władzy publicznej. Ten aspekt przybliża nas do innego, podstaw ow ego w tym opracowaniu zagadnienia, a m ianow icie państwa prawa jako kategorii politycznej. Przedstawiony wyżej „w ym iar praw ny” państwa prawa i praktyczna realizacje tej strony modelu ma rów nież konotacje polityczne. W ystępują one, przede wszystkim, w kontekście generalnej oceny prawa, która, jeśli jest negatywna, rzutuje na politykę państwa.

Przedstawienie pew nego standardu czy m odelu państw a praw a jak o kate­ gorii politycznej wydaje się być trudniejsze niż jeg o aspektu prawnego. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w dwóch zjawiskach. Pierwszym je s t niewątpliwie w iększa liczba zmiennych, decydujących o „kształcie politycznym ” państw a pra­ wa. Drugim, znacznie w iększa podatność i zależność przyjm owanych rozwiązań politycznych od dynamiki społecznych zmian. Jest to zresztą doskonale widoczne w przyjm owanych rozwiązaniach ustrojowych, w zróżnicowaniu funkcjonujących systemów politycznych zarówno pod względem tw orzących j e elementów, ja k i występujących relacji i mechanizmów.

W tej sytuacji m ówienie o katalogu instytucjonalnych rozwiązań i specy­ ficznych cech państw a prawa, określających jego model w w ym iarze politycznym, jest zawsze problematyczne. Jeszcze większe problem y pow stają wtedy, gdy cho­

dzi o określenie politycznego standardu państwa prawa w praktycznie realizow a­ nych rozwiązaniach.

W ydaje się, że stosunkowo niewiele je s t takich cech państwa, a szerzej sy­ stemu politycznego, które m ogą być uznane za obojętne względem realizacji idei państwa prawa. Dla przykładu, struktura państw a (federalny czy unitarny charak­ ter) nie ma znaczenia dla realizacji modelu państwa prawa. W iększości z m ożli­ wych rozwiązań łączonych z określonego typu państwem i funkcjonującym w jego ramach reżimie politycznym taki związek czy zależność da się przypisać. Część z nich może być traktow ana jako w arunek realizacji m odelu państw a prawa. Tak jest np. ze strukturą i organizacją władzy w państwie Z m odelem państw a prawa, łączy się, w sposób bezwzględny, jako warunek konieczny, jedyn ie niezawisłość i instancyjność sądów. Jeśli natom iast chodzi o określanie poszczególnych form i kompetencji organów sądowych, to np. postulowane w yodrębnianie sądownictw a konstytucyjnego nie stanowi cechy państw a prawnego.

Powszechnie nieomal przyjm owany postulat podziału w ładzy oraz jakiejś formy równowagi w ładz podzielonych, jako warunek państw a prawa, też nasuwa poważne wątpliwości.

20 TADEUSZ BIERNAT

W ym óg taki - pisze Marian Grzybowski - dość kategorycznie formułuje zwłaszcza klasyczna niemiec­ ka doktryna państwa prawnego. W ystępują wszakże poglądy mniej restryktywne w tym zakresie. W szczególności można przyjąć, iż pewna przewaga władzy ustawodawczej (organów przedstawicielskich pochodzących z wyboru i reprezentujących suw erenną zbiorowość obywateli) je st korzystna dla funkcjonowania demokratycznego pań­ stwa prawnego. [...] Związek kreślonej postaci realizacji podziału władzy z w ystępowaniem cech państwa prawne­ go nie je st wszak jednoznaczny. Trudno zwłaszcza o dowód, że określona postać podziału władzy gwarantuje funkcjonowanie państwa prawnego, zaś jej niewystępowanie prowadzić musi do poniechania realizacji tej koncep­ c ji*

O rganizacja władzy wykonawczej, administracyjnej, działania polegające na podejm owaniu decyzji składających się na proces bieżącego zarządu państwem może być łączona z m odelem państwa prawa, ale przeważnie w wąskim zakresie norm atywnych ram procesu rządzenia.

Jeżeli ten związek je st ścisły, jeżeli administrowanie odbywa się istotnie w ramach prawa, jesteśmy wówczas - jak pisze Piotr Winczorek - bliscy współczesnej konstrukcji ‘państwa prawa’30.

Brak je s t natom iast wyraźnego i bezpośredniego łączenia problematyki państwa praw a z podziałem kompetencji w zakresie realizacji zadań adm inistracyj­ nych m iędzy organy rządow e i samorządowe, a mówiąc szerzej z postulatem reali­ zacji zasady pom ocniczości.

Kształtowanie się ponadpaństwowych struktur politycznych - UE

N ow y typ relacji m iędzy prawem a polityką wiąże się z powstaniem Wspólnoty Europejskiej. N ic w ięc dziwnego, że stanowi to obszar zainteresowań badaczy. R ozw ażania nad zagadnieniam i dotyczącymi kształtowania się i funkcjonowania ponadpaństw owych struktur politycznych, prowadzone są od czasu powstania W spólnot Europejskich, W spólnoty i Unii Europejskiej. Najczęściej treść tych rozważań je s t wyrazem określonych pozycji badawczych, wyznaczonych przez m iejsce badacza reprezentującego konkretną dyscyplinę badawczą. W tym w ypad­ ku wyróżnić m ożem y przede wszystkim badania z zakresu prawa, koncentrujące się na zagadnieniach tw orzenia i funkcjonowania nowego porządku prawnego, badaniach historycznych, które zajm ują się ustaleniami faktograficznymi dotyczą­ cymi w ystępującego zjaw iska oraz badaniach politologicznych, których przedm io­ tem są zjaw iska ze sfery polityki. Niezależnie od tego, że te tradycyjne i ugrunto­ w ane podziały stają się nieadekwatne względem zmieniającej się rzeczywistości, w tym wypadku uw idacznia się w sposób szczególny potrzeba tworzenia nowego kierunku badawczego, który w sposób pełny i skoordynowany pozwoli na zajęcie się nowym przedm iotem 31, brak je s t kompleksowego, teoretycznego ujęcia zjawi­ ska.

M M. G r z y b o w s k i , op. cit., s. 115.

,0P. W i n c z o r e k , Wstęp do nauki o państw ie. Warszawa 1 9 9 7 ,s. 153.

51 Pozycja poszczególnych dyscyplin w tym zakresie nie je st równoważna. Pisałem o tym podkreślając, że wprawdzie je st to wspólny problem prawa, nauk ekonomicznych, nauki o polityce i innych dyscyplin z zakresu nauk społecznych czy humanistycznych. W każdej z tych dyscyplin pojawiły się nowe problemy wywołane proce­ sem integracji europejskiej i zostały one wyraźnie zarysowane. Wydaje się jednak, że nauka o polityce jak o dyscy­ plina stosunkowo młoda i o wciąż niezbyt precyzyjnie zdefiniowanym polu badawczym (co dotyczy zarówno

Podejm owane opracow ania możemy podzielić na dw a zasadnicze nurty. W ramach jednego, który wydaje się być racjonalny i uzasadniony, dokonuje się bardziej lub mniej precyzyjnego opisu instytucji i norm systemu (najczęściej z uzu­ pełnieniem o tło ideowo historyczne) w procesie jeg o ewolucji. Szerszy kontekst społeczny, polityczny i międzynarodowy rzadziej jest przedmiotem analizy. W drugim nurcie analiza systemu UE jest dodatkowo wzbogacona o ujęcia teoretyczne wyja­ śniające jego genezę i ewentualne kierunki rozwoju, ale cechuje j ą schematyzm, pole­ gający na silnym ukorzenieniu myślenia o systemie UE w analogii do państwa. Widać to wyraźnie, gdy próbujemy zestawić lub usystematyzować poniekąd oczywiste fakty, należące do klasy określanej mianem elementów integracji czynników integracji i jej sposobów. Jeśli np. używamy pojęcia „współpracy” dla charakteryzow ania procesu integracji, to w sposób problem atyczny zostają do niej zaliczone działania należące do zupełnie odrębnych sfer. Okazuje się bowiem, że różne zdarzenia i decyzje, które od połowy lat czterdziestych ubiegłego wieku są zaliczane do tej grupy m ają wyraźnie różniącą się naturę, co zwykło się określać mianem ponadnarodow ego i narodowego nurtu integracyjnego32. Unia Celna Beneluksu zaw arta w Londynie 5.09.1944, która weszła w życie 1.01.1948 mieści się w nurcie działań o charakte­ rze ponadnarodowym , podczas gdy utworzenie Rady Europy w Londynie w dniu 5 05.1949 należy do narodowego nurtu integracyjnego. Spotkanie się tych faktów w przyszłości, syntetyzacja pewnych form działania, zespolenie w ym ienionych nurtów utrudnia użycie podstawowych pojęć: „organizacji politycznej”, co suge­ ruje ponadnarodowy charakter, ani też nie je s t uprawnione użycie term inu „organi­ zacja m iędzynarodow a”, co byłoby charakterystyczne dla nurtu narodowego.

O efekcie procesu integracji europejskiej dyskutuje się alternatywnie: albo jakaś nowoczesna form a związku między państwami, albo jak iś rodzaj superpań- stwa. W konsekwencji niem ożliwe staje się udzielenie odpowiedzi, na w ydaw ałoby się podstawowe pytanie, czym je st UE. Bardzo trafnie problem ten ujm uje John Weiler, który analizując słabe punkty aparatury pojęciowej używanej przy opisie i wyjaśnianiu kwestii krytyki dem okratyzm u rozwiązań system ow ych w UE w ska­ zuje, że jest ona nieadekwatna, bowiem bazuje na pojęciach, które zostały ukształ­ towane w odniesieniu do innej sfery. Pisze, że ju ż sam język, je g o budowa, skład­ nia i słownictwo zostało ukształtowane w w okół państwa, narodu, ludu - jako d e­

mos.

W rezultacie, jeśli próbujemy j e stosować do analizy Unii Europejskiej, otrzymujemy dokładnie taki wynik, ja k i wtedy gdybyśm y opisywali pom arańcze za pom ocą słownictwa botanicznego ukształtowanego dla ja b łe k 33. Pojęcia takie jak: ustrój, w ładza polityczna, system prawa, konstytucja, suw erenność i wiele

zakresu, jak i metody) stanęła przed wyjątkowym wyzwaniem. Jego istota polega na tym, że dopiero rysujące się ustalenia z zakresu teorii polityki okazują się niewystarczające do analizy zaistniałego zjawiska. T. B i e r n a t , European Integration: A Challenge fo r Political Theory, “Polish Political Science Yearbook 1999-2000” (XXIX),

s. 36. ' '

n Szerzej na ten temat piszę [w:] S. B i e l a ń s k i , T. B i e r n a t , L. P o r ę b s k i , W ybrane zagadnienia inte­ gracji europejskiej. Instytucje. Prawo. Bezpieczeństw o, Kraków 1999, s. 32-35.

” J. W e i l e r , European models: Polity, people and system , [w:] Lawm aking in the European Union, red. P. C r a i g , C. H a r l o w , London 1998, s. 24.

22 TADEUSZ B E R N A T

innych, s ą rozum iane w kontekście znaczeniowym zw iązanym z państwem i jest to fakt, niezależny od tego, czy się to komuś podoba czy nie. N ie do uniknięcia jest w praw dzie stosow anie pewnych określeń obarczonych ta k ą „państw ow ą konota­ cją” trudno bowiem m ówić o zachodzących w spółcześnie zjawiskach politycznych bez użycia tych pojęć, ale jeśli są one używane, to powinien być wyraźnie wskaza­ ny zakres znaczeniowy.

Jeśli popatrzym y na rzeczywiste relacje między polityką a prawem i odnie­ siemy j e do Unii Europejskiej, zwłaszcza w okresie form ow ania się tego szczegól­ nego system u praw nego i politycznego w ramach integracji europejskiej, to musi­ my stwierdzić, że podstaw ow e fakty z zakresu integracji europejskiej, które znala­ zły się u podstaw tego procesu oraz powstanie W spólnot było wytworzeniem pew­ nych form organizacyjnych, obejmujących wyraźnie w ydzielone aspekty rzeczywi­ stości. M im o dających się zauważyć zw iązków ze sferą polityki, W spólnoty te były W spólnotam i gospodarczym i.

Ew oluow anie integracji i obejm owanie innych sektorów życia społecznego je s t oczywiste, czy jed n a k upow ażnia to do używ ania w odniesieniu do tych form organizacyjnych pojęcia systemu politycznego, a dla społeczności tworzących te formy organizacyjne pojęcia politycznej organizacji. W początkowej fazie na pew­ no nie. W okresie późniejszym zapewne je st to bardziej uprawnione. Należy jednak pam iętać o „odw róceniu tradycyjnego porządku”, w którym to polityka i ośrodek decyzyjny (w ładza) tworzy tę formę organizacyjną i prawne unormowania, a po­ wstanie takiego rozwiązania, gdy przyjęte regulacje prawne (traktatowe), stano­ wiąc osnow ę systemu prawnego, autonom icznie rozwijającego się i włączającego na tyle znaczące dom eny życia społecznego, że polityczne zorganizowanie musi go uzupełniać14. Jeśli dodatkowo przeanalizujemy np. proces tw orzenia prawa w obrę­ bie Wspólnot, to ujawni się nie tylko większa niż w tradycyjnych relacjach wzglę­ dem system u politycznego je g o autonomia, ale także szczególnie silne powiązanie ze zróżnicow anym system em społecznym, je g o strukturą organizacyjną.

Przemiany w sferze demokracji

Występowanie nowych zjawisk, takich jak, między innymi, powstawanie ponadpań­ stwowych struktur politycznych, globalizacja, skomplikowanie stosunków społecznych w wyniku gwałtownego rozwoju możliwych płaszczyzn interakcji, wymaga nowego ustosunkowania się do kanonu organizacji politycznej społeczeństwa, jakim jest postu­ lat demokracji. W tym wypadku spraw a wydaje się najtrudniejsza, ze względu na przyjm ow ane założenia, utrwalone standardy, wzory dem okratyzm u i ich zderzenie ze w spółczesnością. Zw róćm y uwagę tylko na jeden aspekt om awianego zagadnie­ nia, najczęściej dyskutowanego, zw łaszcza w kontekście tw orzenia ponadpań­ stwowych struktur politycznych, chociaż inne problem y w y d a ją się być bardziej

,4 Om awiane zjawisko przedstawiam bardzo obszernie [w:] T. B i e r n a t , W spólnota prawa. O osobliw o­ ściach system u europejskiego, Toruń 2002.