Maciejewska, Joanna
"Der Kreis Johannisburg. Ein
Ostpreussisches Heimatbuch", bearb.
und hrsg. von Emil Johannes
Guttzeit, Würzburg 1964 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 491-493
ty p u le k a rz e m h u m a n is tą b y ł d r K rz y s z to f H e y l. K sią ż ę A lb re c h t n a w ią z u ją c k o n ta k ty z w s z y s tk im i l u m in a r z a m i o w y c h czasó w , s t a r a ł się o s to s u n k i to w a rz y s k ie ze s ły n n y m i le k a r z a m i ó w c z e s n e j E u ro p y .
W re sz c ie z o b o w ią z k u re c e n z e n ta w y p a d a z w ró c ić u w a g ę n a s ła b e s tro n y ro z p ra w y H. S c h o iz a . P r z e d e w s z y s tk im n ie d o s ta te c z n ie o m ó w ił o n d z ia ła ln o ś ć n a u k o w ą le k a rz y z w ią z a n y c h z d w o re m A lb re c h ta . R ó w n ie ż z o s ta te c z n ą k o n k lu z ją a u to r a , d o ty c z ą c ą d z ia ła ln o ś c i W y c z ia łu M ed y c z n eg o U n iw e rs y t e tu K ró le w ie c k ie g o n ie m o ż n a się zgodzić. J e g o n e g a t y w n a o c en a je s t ty m d z iw n ie js z a , że s a m to k n a r r a c j i p r a c y a u t o r a n ie u z a s a d n ia te g o s tw ie r d z e n ia . Co w ię c e j, a n a liz a s z c z eg ó ło w a d o k u m e n ta c ji a r c h iw a l n e j k a ż e ra c z e j p o z y ty w n ie o c e n ić w y s i łk i A lb r e c h ta w z a k r e s ie ro z w o ju n a u k m e d y c z n y c h . W re sz c ie n ie p r z e k o n y w u ją c e je s t z d a n ie S c h o iz a , iż ro z w ó j n a u k m e d y c z n y c h p r z y c z y n ił się w p ie rw s z y c h d z ie s ią tk a c h l a t K s ię s tw a d o p o d n ie s ie n ia s ta n u z d ro w o tn e g o c ałeg o k r a j u . P r z e d s ta w io n a d o k u m e n ta c ja o g ra n ic z a ra c z e j zasięg ty c h n a u k d o n a jb liż s z e g o o to c z e n ia d w o ru k s ią ż ę c e g o 5.
T a d e u s z G ry g ie r D er K r e is J o h a n n isb u r g . E in O stp r e u s s is c h e s H e im a tb u c h . B e a r b e ite t u n d
h e r a u s g e g e b e n v o n E m il J o h a n n e s G u t t z e i t , H ö lz n e r V e rla g , W ü rz b u rg , 1964. O s td e u ts c h e E e itr ä g e , A u s d e m G ö ttin g e r A rb e its k r e is , B d. 31, ss. 430, i l u s tr a c j e , 1 m a p a .
G ö ttin g e r A r b e its k r e is w y d a ł s z e re g p o z y c ji k s ią ż k o w y c h , p o ś w ię c o n y c h
p o w ia to m w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . O s ta tn io u k a z a ła s ię m o n o g ra fia p o w ia tu p is k ie g o , k t ó r ą p rz y g o to w a ł w g łó w n e j m ie rz e E m il J o h a n n e s G u t t z e i t , b y ły d y r e k to r sz k ó ł ś re d n ic h w P is z u , p r z y w s p ó łp ra c y v o n B r a u n a i H . M a r z i a n a. K s ią ż k a z a w ie r a sło w o w s t ę p n e J . G u 11 z e i t a, G. L a n - s e n a , P. W. K a u t z a i H. Z i m m e r a. T e n o s ta t n i b y ł w o k re s ie d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j s t a r o s t ą p is k im . W sz y scy w y m ie n ie n i p r z e b y w a ją o b e c n ie w N ie m c ze c h Z a c h o d n ic h . J e s t to w ła ś c iw ie p ie rw s z a m o n o g ra fia P is z a w s z e rs z y m u ję c iu , o b e jm u ją c a o k re s d o k o ń c a d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j. L a t a p o 1945 r o k u s ą w s p o m n ia n e ty lk o f r a g m e n ta ry c z n ie .
A rty k u ły d o ty c z ą c e ś ro d o w is k a g e o g ra fic z n e g o i o s a d n ic tw a p o w ia tu od c za só w p re h is to ry c z n y c h d o w sp ó łc z e sn y c h o p r a c o w a ł H . K o c h (R e g ie r u n g s u n d S c h u lr a t), s p r a w y g o sp o d a rc z e k ilk u a u to ró w , m ię d z y in n y m i M . Z e u s c h n e r i W ü r t z . P o n a d to z w ró c o n o u w a g ę n a s y tu a c ję p o lity c z n ą w c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h w l a t a c h 1914— 1915 i w 1945 r. o ra z n a p ro b le m a ty k ę k o ś c ie ln ą i s z k o ln ic tw o . K o n s t r u k c ja te m a ty c z n a n ie j e s t p r z e jr z y s t a . W iele ro z d z ia łó w z a z ę b ia lu b p o w ta rz a się, w y k a z u je d u ż o b r a k ó w w u k ła d z ie c h ro n o lo g ic z n y m , a p rz e d e w s z y s tk im o m a w ia czasy d a w n e ty lk o w y c in k o w o , p rz y z u p e łn y m p o m in ię c iu f a k tó w , d o ty c z ą c y c h p o ls k o śc i z ie m p o w ia tu p is k ie g o i c a łk o w ity m w y k l u c z e n iu l a t g o s p o d a r k i P o ls k i L u d o w e j. Ź r ó d ła p o d a n e p rz e z w y d a w c ó w s ą je d n o s t r o n n e i s k ro m n e . W p ra w d z ie u w z g lę d n i a ją d z ie ła d ru k o w a n e , część m a te r ia łó w n ie d ru k o w a n y c h , m a p y i o p isy , le c z p o d a ją je d y n ie w y d a w n i c tw a 5 M im o p ra c y H . S c h o iz a , w d a ls z y m c ią g u a k tu a ln y m p o s tu la te m b a d a w czy m je s t p r a w id ło w e u m ie js c o w ie n ie n a u k m e d y c z n y c h w K s ię s tw ie P r u s k im , j a k i w F r u s a c h K ró le w s k ic h w o g ó ln y m ro z w o ju ty c h n a u k w ó w c z e s n e j E u ro p ie . Ś c isłe k o n ta k ty le k a r z y P r u s K sią ż ę c y c h i P r u s K ró le w s k ic h w y m a g a ją ró w n ie ż o p ra c o w a n ia o rg a n iz a c ji m e d y c y n y ty c h re g io n ó w . P o n ie w a ż H . S c h o lz w p e łn i w y k o r z y s t a ł z asó b a k to w y A r c h iw u m L isto w e g o K s ię s tw a P r u s k ie g o , je g o s tu d ia m u s z ą b y ć u z u p e łn io n e m a te r ia ła m i a r c h iw ó w m i e j s k ic h o b u P r u s (K s ią ż ę c y c h i K ró le w sk ic h ) .
n ie m ie c k ie , z w ła sz c z a te , k tó r e u k a z a ły s ię p rz e d II w o jn ą ś w ia to w ą . N a u w a g ę z a s łu g u je p o m in ię c ie b ib lio g r a f ii p o ls k ie j z w ła s z c z a t a k b o g a ty c h o p r a c o w a ń p o w o je n n y c h .
K s ią ż k a w y d a n a je s t w ściśle o k re ś lo n y m celu , k tó r y z a w a rto w sło w ie w s tę p n y m . J a k p o p rz e d n ie w y d a w n ic tw a , r ó w n ie ż n in ie js z y H e im a th u c h m a „ k o c h a n y m p is z a n o m ” z a m ie s z k a ły m o b e c n ie w N R F i ty m , co p o z o sta li w p o w ie cie, p rz y p o m n ie ć o ich d a w n y m m ie js c u p r a c y i p o b y tu , w z b u d z ić w n ic h tę s k n o tę , ch ęć p o w ro tu , czy n a w e t o d w e tu za z n isz c z e n ie ic h „ o jc z y z n y ”. P r z y k a ż d e j sp o so b n o śc i p o d k r e ś la się w k ła d p a ń s tw a p ru s k ie g o , a p o m ija się z u p e łn ie i n a ś w ie tla fa łs z y w ie w k ła d P o ls k i L u d o w e j w o r g a n iz o w a n ie ży cia g o sp o d arcz e g o , p o lity c z n e g o , k u l tu r a ln e g o i z a s ie d le n ie ty c h ziem . S z e ro k o o m ó w io n e ś ro d o w is k o g e o g ra fic z n e p rz e z H . K o c h a o p ie r a się n a p rz e s ta r z a ły c h d a n y c h fa k to g ra fic z n y c h , a n i s ło w e m n ie m ó w i się o b a d a n i a c h p o lsk ic h , d o ty czą c y c h g e o m o rfo lo g ii, g leb , s to s u n k ó w w o d n y c h , k lim a tu czy z a g a d n ie ń r o l n y c h . W ia d o m o p rz e cież , że p o ls c y n a u k o w c y m a j ą p o w a ż n e o s ią g n ię c ia w ty m z a k r e s ie .
O b sz e rn ie p o tr a k to w a n o d z ia ł o s a d n ic tw a . W sp o m in a się, że w o k re s ie w z m o żo n e j a k c ji o s a d n ic z e j w X V w ie k u Z a k o n z m u sz o n y b y ł z a sie d lić p u s ty t e r e n p o w ia tu lu d ź m i, k tó rz y p o c h o d z ili z M az o w sz a , w s p o m in a s ię ta k ż e K u rp ió w , le c z p o m ija m ilc z e n ie m , że b y ła to lu d n o ś ć p o ls k a . N ig d y n ie m ó w i się o ty m , że lu d n o ś ć p o ls k a z a s ie d liła t e zie m ie, n a d a ł a im n a z w y , k t ó r e do d z isia j z n a j d u je m y n a m a p ie , a je ż e li ju ż tr z e b a b y ło coś k o n ie c z n ie p o w ie d z ie ć o P o la k a c h , to n a ś w ie tlo n o fa łs z y w ie i te n d e n c y jn ie . P o m in ię to m ilc z e n ie m , ż e ju ż w p o ło w ie X V w ie k u w ie lk i m is tr z k rz y ż a c k i v o n E r lic h s h a u s e n o d b ie r a ł p rz y s ię g ę w ję z y k u p o ls k im o d lu d n o ś c i o b e cn e g o p o w ia tu p is k ie g o i że w ty m p o w ie c ie p rz e w a g ę m ia ła w ła ś n ie lu d n o ś ć p o ls k a . M ó w ią o ty m p rz e c ie ż ź ró d ła n ie m ie c k ie .
S p r a w ę r e f o r m z X I X w ie k u ta k ż e p r z e d s ta w io n o je d n o s tr o n n ie . A u to rz y w id z ą ty lk o d o b re s tr o n y ty c h ż e re fo rm . S zczeg ó ło w o p o d a n o o sią g n ię c ia g o sp o d a rc z e , d z ia ła ln o ś ć o rg a n iz a c ji ro ln ic z y c h , le c z n ie w sp o m n ia n o , że s y tu a c ja g o sp o d a rc z a p r z e d s ta w ia ła s ię w p r o s t tra g ic z n ie . G łó d , n ę d z a , k lę s k i, ro z p ija n ie lu d n o ś c i i p rz y m u s o w e z a b i e r a n ie g o s p o d a r s tw za d łu g i, b y ły p rz e c ie ż n a p o rz ą d k u d z ie n n y m . R ó w n ie ż b r a k in f o r m a c ji o u c ie cz c e lu d n o ś c i z p o w ia tu d o N iem iec. O ty m d e c y d o w a ły n ie d o b re , le c z c ię ż k ie w a r u n k i e k o n o m ic z n e .
C ie k a w y je s t ró w n ie ż s to s u n e k a u to r ó w d o d z ia ła ln o ś c i p le b is c y to w e j. W p ro s t h y m n y p o c h w a ln e p is z e s ię n a t e m a t p le b is c y tu i c a łk o w ite g o z w y c ię s tw a N ie m ie c. W ia d o m o p rz e c ie ż , w ja k ic h w a r u n k a c h o d b y w a ł się p le b is c y t, ja k im i m e to d a m i p o s łu g iw a li się N ie m c y , z n a n y j e s t t e r r o r i g w a łc e n ie p r a w p rz e z b o jó w k i n ie m ie c k ie ; n ie s te ty , a u to r z y w o lą o ty m n ie w ie d z ie ć .
R o z d z ia ł p o ś w ię c o n y s ła w n y m m ę ż o m p o w ia tu p is k ie g o o g ra n ic z a się d o o m ó w ie n ia s y lw e te k n ie m ie c k ic h , a le n ie m ó w i się o czy w iście, że P is z b y ł m ie js c e m u ro d z e n ia G u s ta w a G iz e w iu s z a a n i o p o w ią z a n ia c h P is a ń s k ie g o z P o ls k ą .
N a k o n ie c n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a s p r a w y o d n o szą c e się do 1945 r. Z a ła t w ia się je k ró tk o . P r z y ta c z a się a n o n im o w y li s t ja k ie g o ś m ie s z k a ń c a P is z a , z a o p a tr z o n y in ic ja ła m i E . S ch . J e ż e li k to ś w y p is u je n ie d o rz e c z n o ś c i, w in ie n m ie ć o d w a g ę się p o d n im i p o d p isa ć , a te n k to p rz y ta c z a t a k i lis t, b ie rz e p o w a ż n ą o d p o w ie d z ia ln o ś ć za je g o tre ś ć i w a rto ś ć k s ią ż k i.
S to s u n k i w P o ls c e , p rz e d s ta w io n e n ie z g o d n ie z p ra w d ą , id e a liz u j ą je d y n ie z a s łu g i n ie m ie c k ie . P o d k r e ś la s ię a b s u r d a ln ą te z ę o „ b a n d y ty z m ie P o la k ó w ” w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h i o w ie lk im z a c o fa n iu re g io n u . W y w o d y te s ą n ic z y m n ie u d o k u m e n to w a n e , o p ie r a ją się je d y n ie n a w ą tp liw y c h r e la c ja c h a n o n im o w e g o m ie s z k a ń c a . D o b rz e b y ło b y , a b y
492
a u to rz y m o n o g ra fii o p o w ie c ie p is k im p r z e s tu d i o w a li „ R o c z n ik S ta ty s ty c z n y w o j. o ls z ty ń s k ie g o ”, p o z n a li n a jn o w s z e p o z y c je n a u k o w e i s k o ry g o w a li s w o je s ta n o w is k o , b o m o że lic z b y p rz e m ó w ią i u d o w o d n ią ro z w ó j p rz e m y s łu , g o sp o d a r k i ro ln ic z e j i o d b u d o w ę z n isz c z o n e j w c za sie d z ia ła ń z ie m i p is k ie j. W a r to p rz y je c h a ć do P is z a , a b y p o z n a ć c h a r a k t e r m ia s ta z a u to p s ji.
J o a n n a M a c ie je w s k a
I n w e n t a r z s ta r o s tw a g r u d z ią d z k ie g o z r o k u 1603 o r a z r e je s tr d o c h o d ó w z la t 1601— 1603. W y d a ł S te fa n C a c k o w s k i , O d d z ia ł P T H , G ru d z ią d z 1965.
Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią a m b itn e g o O d d z ia łu G r u d z ią d z k ie g o P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o u k a z a ł s ię d r u g i to m m ie js c o w y c h in w e n ta rz y . I n w e n ta r z t e n n a le ż y d o n a js t a r s z y c h z z a c h o w a n y c h , c h o ć z n a m y z a p is k i 0 p rz e p ro w a d z a n y c h w e w c z e ś n ie js z y c h la ta c h . Z k r ó tk i e g o w s t ę p u w y d a w c y , S te f a n a C a c k o w s k i e g o , d o w ia d u je m y się, że in w e n ta r z t e n s p is a n o p o ś m ie rc i s ta r o s ty J a n a Z b o ro w sk ie g o , k a s z te la n a g n ie ź n ie ń s k ie g o , a p r z e d o b ję ciem s ta r o s tw a p rz e z p o d k o m o rz e g o c h e łm iń sk ie g o M a c ie ja K o n o p a c k ie g o , w c za sie a d m in is tr o w a n ia t ą k ró le w s z c z y z n ą p r z e z T o b ia s z a S u ło w s k ie g o (s. V II). N ie s te ty , b r a k in f o r m a c ji — p o z a s k ą p y m p rz y p is e m — o s ta r o s ta c h 1 z a rz ą d c y . W o b ec tego, że i n w e n ta r z w y d a n y j e s t w ty s ią c u e g z e m p la rz y i ty m s a m y m p rz e z n a c z o n y d la sze rs z e g o g r o n a i n te r e s u ją c y c h się h is to r ią re g io n u ż a ło w a ć n a le ż y , że n ie w y k o r z y s ta n o m o ż liw o ś c i b liż sze g o p o z n a n ia ty c h osób, z w ią z a n y c h z re g io n e m . W c h a r a k t e r y s ty c e in w e n ta r z a p o d k r e ś lo n o je g o z n a cze n ie d la z ro z u m ie n ia u k ła d u ó w c z e sn y c h s to s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h , d la te g o te ż s k o n c e n tro w a n o s ię n a s p ra w a c h w a ż n y c h d la s z la c h ty , a n ie w ie le u w a g i p o ś w ię c o n o s p ra w o m c h ło p sk im . B a rd z o c e n n ą p o m o c ą d la c z y te ln ik a s ą t r z y in d e k s y , a m ia n o w ic ie : o so b o w y , g e o g ra fic z n y i rz e cz o w y . P o z w a la ją o n e n a s z y b k ą o r ie n ta c ję w te k s t a c h , a m a p k a ó w c ze sn eg o s ta r o s tw a u ła tw ia o d n a le z ie n ie m ie js c o w o ś c i w n ic h w y s tę p u ją c y c h . Z a s ta n a w ia z a m ie s z c z e n ie w ty m to m ie r ó w n ie ż i n w e n ta r z a s o łe c tw a w N o w ej W si z 1766 r. i p o s ta n o w ie ń K o m is ji S k a r b u z 1771 r . d o ty c z ą c y c h m ły n a Ł u n a w y . U z a s a d n ie n ie s a m e g o w y d a w c y p o tw ie r d z a n in ie js z e z a s tr z e ż e n ie : „ D o k u m e n ty t e o d n o szą się d o p o je d y n c z y c h g o s p o d a r s tw , m a j ą w ię c z n a c z e n ie o g ra n ic z o n e . N a d e c y z ję o ic h z a m ie s z c z e n iu w a n e k s ie w p ły n ą ł fa k t, że is tn ie je m a łe p ra w d o p o d o b ie ń s tw o z n a le z ie n ia d o s ta t e c z n e j ilo ś c i d ro b n y c h ź ró d e ł do d z ie jó w s ta r o s tw a , a b y m o g ły s ta n o w ić o s o b n ą p u b lik a c ję ”. W te j s y tu a c ji, b a rd z ie j s łu s z n e b y ło b y p o łą c z e n ie ic h z in w e n ta r z e m X V I I Ï - w ie c z n y m , c h o c ia ż b y ze w z g lę d ó w c h ro n o lo g ic z n y c h , je ś li ju ż n ie m a ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia k o n c e p c y jn e g o .
I n w e n ta r z w y d a n y j e s t n a p ię k n y m p a p ie r z e , w e s te ty c z n e j o k ła d c e , a le n a s u w a g e n e r a ln e p y ta n ie : d la k o g o j e s t p rz e z n a c z o n y ? H is to ry k o w i n ie w y s ta r c z y i m u s i s a m z a g lą d n ą ć do a rc h iw u m , u p e w n ić się , czy n ie o d k r y je je sz c z e in n y c h . N a to m ia s t a m a to r — re g io n a lis ta t y lk o w b a r d z o n ie lic z n y c h w y p a d k a c h r o z s m a k u j e się w s a m y m te k ś c ie i n ie p o g n ie w a łb y się, g d y b y p rz y d a n o o b s z e rn ie js z e in fo r m a c je , k tó r e b y p o w ię k s z y ły je g o w ie d z ę o p rz e sz ło ś c i r e g io n u . B ro n ię tezy , że ty lk o w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h m o ż n a p re z e n t o w a ć m iło ś n ik o m h i s t o r i i r e g io n a ln e j s a m e ź ró d ła i ic h o p ra c o w a n ie fo r m a ln e , a z a s a d ą p o w in n o b y ć w y d a w a n ie o p ra c o w a ń w z g lę d n ie ź ró d e ł o p a trz o n y c h b a rd z o o b s z e rn y m i w s z e c h s tr o n n y m k o m e n ta r z e m . G ru p a h is to r y k ó w z a w o d o w y c h , in te r e s u ją c y c h się d a n y m re g io n e m , j e s t z n a t u r y rz e c z y n ie w ie lk a
