Biskup Thiel wobec języka polskiego

Jasiński, Janusz

Biskup Thiel wobec języka polskiego

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 373-381

Janusz Jasiński

BISK UP THIEL WOBEC JĘZYKA POLSKIEGO

37 to m „ Z e its c h r ift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A le rtu m s k u n d e E r m la n d s ” z a w ie ra z a le d w ie d w ie ro z p ra w y . S p e c ja ln e in te re s u ją c e s ą ro z w a ż a n ia r e d a k t o r a te g o p is m a , H a n s a - J ü r g e n a K a r p a n a t e m a t s to s u n k u b is k u p a w a rm iń s k ie g o , A n d rz e ja T h ie la d o p r o b le m u ję z y k a p o lsk ie g o n a W a r m i i 1. P r o b le m te n w n a u c e p o ls k ie j n ie n o w y , p o ru s z a ł go ju ż T a d e u s z G ry g ie r, J a n O b łą k o ra z A n d rz e j W a k a r. S łu s z ­ n ie K a r p p r z e d s ta w ił go n a tle s ze rsz ej s y tu a c ji p o lity c z n o -n a ro d o w o ś c io w e j w p o ­ łu d n io w e j W a rm ii. D la te g o te ż o b s z e rn ie w y k o rz y s t u ją c l i t e r a t u r ę p o ls k ą u k a z a ł n a j ­ p ie r w n a r a s t a n i e r u c h u p o ls k ie g o (w iece z 1885 ro k u , p o w s ta n ie „ G a z e ty O ls z ty ń ­ s k ie j”, ro z w ó j T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h , a k c je w y b o rc z e), a n a s tę p n ie , s ię ­ g a ją c d o a k t N a cz e ln e g o P r e z y d iu m P r u s W sc h o d n ic h , p rz e c h o w y w a n y c h w S t a a t ­ lic h e s A r c h iv la g e r w G e ty n d z e , z a j ą ł się p o s ta c ią T h ie la . M ó w iąc o r u c h u p o ls k im n a u w a g ę z a s łu g u ją t u n o w e szczegóły, w y d o b y te p rz e z a u to r a o d e b a c ie w s e jm ie p r u s k im n a d p e ty c ją w a r m iń s k ą z r o k u 1885 w s p r a w ie p rz y w ró c e n ia ję z y k a p o l­ s k ieg o w s z k o ln ic tw ie e le m e n ta rn y m . R ó w n ie ż b a rd z o in te re s u ją c e są u w a g i w ła d z p ru s k ic h o d n o ś n ie do k a n d y d a t u r y A n d rz e ja T h ie la n a b is k u p a w a rm iń s k ie g o . G łó w n ą ro lę o d g ry w a ła t u s p r a w a je g o lo ja ln o ś c i w o b e c p a ń s tw a . W re sz c ie a u to r p rz e s z e d ł do w ła śc iw e g o t e m a tu — s ta n o w is k a T h i e la w o b e c p r o b le m u ję z y k a o j­ c zy ste g o lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a r m ii. P r z y p o m n ijm y p o k ró tc e n a jb a r d z ie j a k tu a ln e w te j s p ra w ie u s ta l e n ia J a n a G b łą k a . O tó ż O b łą k z a rz u c a T h ie lo w i, iż n ie p r z e c iw s ta w ia ł s ię d o s ta te c z n ie p o lity c e g e rm a n iz a c y jn e j, a n a w e t, że s a m fa w o ry z o w a ł n a t e r e n ie k o ścio łó w ję z y k n ie m ie ­ ck i. M ało teg o , T h ie l p o ś w ię c a ł n a u k ę re lig ii w ję z y k u p o ls k im n a rz e c z „ w a r to ­ ścio w eg o p o s a g u n a p ó ź n ie jsz e l a t a ”, to z n aczy n a rz e c z ję z y k a n ie m ie c k ie g o , d z ię k i k tó r e m u p o lscy W a rm ia c y , b y ć m o że p r a c u ją c n a o b c zy ź n ie , b ę d ą m o g li „z p o ż y t­ k ie m u c z e s tn ic z y ć w n ie m ie c k im k a z a n iu ” 2. W z a k o ń c z e n iu O b ła k s u ro w o o cen ił b is k u p ó w w a r m iń s k im (K re m e n tz a , T h ie la i B lu d a u a ). m a ja c n a u w a d z e e łń w n ie T h ie la :

„ W p ra w d z ie j a k d a w n ie j, o b s a d z a li p a r a f ie p o ls k ie k a p ła n a m i w ła d a j ą c y m i j ę ­ z y k ie m p o ls k im , a le n ie b y ło to s ta ł ą z a s a d ą ic h rz ą d ó w . G d y w y m a g a ły te g o w z g lę ­ d y p o lity c z n e , p rz e n o s ili k s ię ż y p o ls k ic h do p a r a f i i z u p e łn ie n ie m ie c k ic h , a do p l a ­ c ó w e k p o ls k ic h p o s y ła li c zęsto k a p ła n ó w n ie m ie c k ic h b ez ja k ie jk o lw ie k z n ajo m o śc i ję z y k a p o lsk ie g o . Z a p e w n ie n ie lu d n o ś c i p o ls k ie j s łu ż b y B ożej i p o c ie c h y r e lig ijn e j

1 H .- J . K a rp , B is c h o f A n d r e a s T h ie l (1886— 1908) u n d d ie S p r a c h e n fr a g e im s ü d lic h e n E r m la n d , Z e its c h r if t f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s (d a le j Z G A E ), B d. 37, 1974, ss. 57— 106.

2 J . O b łą k , S p r a w a p o ls k a lu d n o ś c i k a to lic k i e j n a te r e n ie d ie c e z ji w a r m iń s k ie j w la ta c h 1870— 1914, N a sz a P rz e sz ło ść , t. 18, 1963, ss. 61— 62.

374 Janusz Jasiński

w je j ję z y k u o jc z y sty m n ie b y ło d la n ic h s p ra w ą n a jw a ż n ie js z ą . N ie je d n o k ro tn ie n a ­ w e t n ie re a g o w a li n a z a ż a le n ia i p e ty c je k a to lik ó w p o lsk ic h , a b y p rz y w ró c ić im n a b o ż e ń s tw a p o ls k ie w k o ścio łac h . N a jz g u b n ie js z e d la s p ra w y p o ls k ie j b y ło n a u c z a ­ n ie w s z k o ła c h d z ie ci p o ls k ic h , ró w n ie i re lig ii, w y łą c z n ie w ję z y k u n ie m ie c k im . N ie ro z u m ie ją c n a ogół ję z y k a n ie m ie ck ieg o , d zieci p o ls k ie n ie m o g ły n a le ż y c ie k o ­ rz y s ta ć z le k c ji re lig ii i p rz e ż y w a ć p ra w d re lig ijn y c h , co je s t n ie o d z o w n e p rz y w y ­ c h o w a n iu re lig ijn y m . B isk u p i w a rm iń s c y , n ie s te ty , n ie d o c e n ia li n ie b e z p ie c z e ń s tw a ta k ie g o n a u c z a n ia i n ie u d z ie la li w ła śc iw e g o p o p a rc ia d la p o s tu la tó w p o ls k ic h w tej d z ie d z in ie ”. D o d a je O b łą k , że j e d n a k „ n ie d a li się u ż y ć za n a rz ę d z ie p o lity k i g e rm a - n iz a c y jn e j” 3.

Z z a in te re s o w a n ie m p rz e to s ię g a m y do p ra c y H a n s a - J iir g e n a K a rp a , c ie k aw i, co n o w eg o m a w te j s p ra w ie do p o w ie d z e n ia . K a rp p rz e d e w s z y s tk im p rz y p o m n ia ł z n a n y ju ż w lite r a tu r z e m e m o ria ł z r o k u 1902 d o k to r a E r n s ta E ils b e rg e ra , u r z ę d ­ n ik a N aczeln eg o P r e z y d iu m P r u s W sc h o d n ic h w K r ó le w c u 4. O tó ż b is k u p w a r ­ m iń s k i s ta n ą ł p rz e d d y le m a te m — w e d łu g o cen y E i ls b e rg e ra — czy b y ć p o s łu sz n y m lo ja ln y m o b y w a te le m p a ń s tw a i w y p e łn ia ć w sz y s tk ie je g o ro z p o rz ą d z e n ia d o ty c z ąc e g e rm a n iz a c ji lu d n o ś c i p o ls k ie j, a ty m s a m y m o d s tę p o w a ć od k a r d y n a ln e j z asa d y , n a ogół re s p e k to w a n e j p rz e z K o śció ł k a to lic k i, że n a u k a , zw łasz cz a re lig ii, w in n a b y ć u d z ie la n a w ję z y k u o jc z y sty m . D ru g a m o ż liw o ść — to o b ro n a p r a w ję z y k o w y c h lu d ­ n o ści p o ls k ie j w im ię z a s a d re lig ijn y c h , a je d n o c z e ś n ie n a r a ż e n ie się n a z a rz u t, w ó w cz a s b a rd z o p o w a żn y , s p r z y ja n ia „ p o lo n iz m o w i” . B o k a to lic y z m i p o lsk o ść w w a r u n k a c h z a b o ru p ru s k ie g o z n a jd o w a ły się b a rd z o b lis k o sieb ie. T y m b a rd z ie j że w o b e c is tn ie ją c e g o ju ż p o lity c z n eg o r u c h u p o lsk ie g o n a W a r m ii k a ż d y o b ja w s o li­ d a rn o ś c i z lu d n o ś c ią p o ls k ą , m ó g łb y b y ć tra k to w a n y ja k o s p r z y ja n ie t a k z w a n e j „ w ie lk o p o lsk ie j a g ita c ji”. E i ls b e rg e r u w a ż a ł, że n a w e t p a s y w n e s ta n o w is k o K o śc io ła w o b e c p o lity k i p a ń s tw a m o g ło b y p a ra liż o w a ć (la h m le g e n ) d ą ż e n ia g e rm a n iz a c y jn e . S y tu a c ja t a s p r a w i a ła d u c h o w ie ń s tw u w a rm iń s k ie m u p o w a ż n y k ło p o t. P o o k re s ie K u l t u r k a m p f u b is k u p o m n ie m ie c k im z ależ a ło n a d o b ry c h s to s u n k a c h z p a ń stw e m , ty m c z a s e m ż y cz e n ia p a ń s tw a k o lid o w a ły z p ry n c y p ia ln y m i z a s a d a m i d u s z p a s te r s tw a k a to lic k ie g o . J a k ą w ię c d ro g ę w y b r a ł b is k u p T h iel?

K a r p p rz y ta c z a p o u fn e z a rz ą d z e n ie T h ie la z 29 g r u d n ia 1886 ro k u , n a m ocy k tó re g o w p o w a ż n y m s to p n iu z w ię k s z o n a z o sta ła czę sto tliw o ść k a z a ń n ie m ie c k ic h n a n ie k o rz y ść p o lsk ic h . N a p rz y k ła d w B a r tą g u w r o k u 1880 k a z a n ia w ję z y k u n ie m ie c k im gło szo n o ty lk o k ilk a ra z y do ro k u , a ju ż w 1888 co m ie siąc . P o d o b n e z m ia n y n a s tą p iły w D y w ita c h , S z ą b ru k u i G ie trz w a łd z ie . N a to m ia s t w B u try n a c h , G ry ź lin a c h i G u tk o w ie d o ro k u 1886 gło szo n o k a z a n ia w y łą c z n ie p o p o ls k u . P o z a r z ą d z e n iu T h ie la w p ro w a d z o n o ta m ró w n ie ż r a z w m ie s ią c u k a z a n ia n ie m ie c k ie , często je d y n ie d la k ilk u N ie m c ó w 5. J e ś lib y tu T h ie l k ie r o w a ł się z a s a d ą s p ra w ie d li­ w o ści, to ró w n ie ż w p a r a f ia c h z m n ie js z o ś c ią p o ls k ą w in ie n p r z y n a jm n ie j r a z w m ie s ią c u n a k a z a ć g ło sze n ie k a z a ń p o ls k ic h , j a k n a p rz y k ła d w k o ście le w K a w k o - w ie, do k tó re g o , c h o ciaż p rz y c h o d z iła tu lu d n o ś ć p o ls k a z S z a łs tr, n ie w p ro w a d z o n o ję z y k a p o lsk ie g o . T h ie l w e w s tę p ie do w sp o m n ia n e g o z a rz ą d z e n ia z az n a c zy ł, że z m ia n y te p o w in n y b y ć u w z g lę d n ia n e „ p rz y ró w n o c z e s n y m z a c h o w a n iu p r a w a i re·· 3 Ib id e m , ss. 136— 137. 4 P o r. o s ta tn io Ł. B o ro d z ie j, R a p o r t o w y n i k a c h K u l t u r k a m p f u n a M a zu ra c h i W a r m ii, R o z p ra w y z D z iejó w O św ia ty , t. 19, 1966, ss. 146— 187. 5 J . O b łą k , op. cit., ss. 85— 86.

lig ijn e g o z b u d o w a n ia p a r a f ia n p o ls k ic h ” . O tóż w y d a je się, że K a r p w y c ią g a z tego b ą d ź co b ą d ź fr a z e s u m y ln y w n io se k , g d y tw ie rd z i, że b is k u p „ g w a r a n to w a ł” p ra w a ję z y k o w e p o ls k im d ie c e z ja n o m (s. 102). J e ś li f a w o r y z o w a ł (b e g ü n s tig te ) lu d n o ść n ie m ie c k ą , to ow o fa w o ry z o w a n ie o d b y w a ło się k o s z te m p r a w lu d n o ś c i p o ls k ie j. P o z a ty m , co o z n a c z a ją s ło w a b is k u p a T h ie la o „ z n a c z n y m p rz y ro ś c ie lu d n o ś c i n ie ­ m ie c k ie j”, n a p rz y k ła d w o d n ie s ie n iu do p a r a f ii b u tr y ń s k ie j? C h o d zi t u p rz e c ie ż 0 r o z s z e r z e n i e z n a j o m o ś c i ję z y k a n ie m ie c k ie g o w ś r ó d lu d n o ś c i p o ls k ie j, w w y n ik u in te n s y w n e g o n a u c z a n ia w szk o le. Co in n e g o je d n a k p o w ię k sz a n ie się e le m e n tu n ie m ie ck ieg o , a co in n e g o n a b y w a n ie p rz e z lu d n o ś ć p o ls k ą d ru g ie g o j ę ­ z y k a . W ś w ie tle te j s y tu a c ji z a rz ą d z e n ie T h ie la m ia ło b a rd z o p r z y k r y w y d ź w ię k . R u g o w a n ie ję z y k a p o lsk ie g o ze szk ó ł b y ło ja k b y s a n k c jo n o w a n e p rz e z b is k u p a , p o d ­ trz y m y w a n e i p rz e d łu ż a n e n a t e r e n ie k o ścio łó w . D la te g o s łu sz n y j e s t p o g lą d O b łą k a , że z a r z ą d z e n ie z ro k u 1886 ś w iad c z y p rz e c iw T h ie lo w i, a n ie za n im . P o tw ie rd z iły to n a jb liż sz e l a t a p o je g o o g ło szen iu , lic z n e s k a r g i p ły n ą c e z p o ls k ic h p a r a f i i 6.

H a n s - J ü r g e n K a r p a n a liz u je n a s tę p n ie s to s u n e k b is k u p a T h ie la d o ż ą d a ń w ła d z p a ń stw o w y c h , d o m a g a ją c y c h się u k ró c e n ia d z ia ła ln o ś c i c z te re c h k s ię ż y w a rm iń s k ic h (W a le n teg o B arcz e w sk ie g o , R o b e r ta B ilite w sk ie g o , B e r n h a r d a R e n k la i E d w a rd a H e rrm a n n a ), b ro n ią c y c h p r a w ję z y k a o jc z y ste g o p o ls k ic h p a r a f ia n . Is to tn ie , T h ie l n ie b y ł t u p o w o ln y ż ą d a n io m w ła d z k ró le w s k ic h , p ro p o ls k ie s ta n o w is k o w y m ie ­ n io n y c h k s ię ż y b a g a te liz o w a ł, u s p ra w ie d liw ia ł, s p o ry w te j s p ra w ie p rz e w le k a ł D o d a jm y , że T h ie lo w i ła tw ie j b y ło b r o n ić i k s ię d z a B arcz e w sk ie g o , i k s ię d z a B ili- te w sk ie g o , p o n ie w a ż ci w ty m czasie je sz c z e n ie z w ią z a li się z p o lity c z n y m ru c h e m p o ls k im . P o m im o to , p o d łu ż sz y c h ta r g a c h z w ła d z a m i p ru s k im i, T h ie l p rz e n ió sł k s . B ilite w sk ie g o do p a r a f i i e tn ic z n ie n ie m ie c k ie j. W s u m ie f a k t y te is to tn ie p rz e ­ m a w ia ły b y n a k o rz y ś ć T h ie la , c h o ciaż n ie t a k m o cn o , j a k to tw ie rd z i K a rp .

I o s ta tn i a r g u m e n t K a r p a . T h ie l w y z n a c z y ł n a b is k u p a - s u f r a g a n a k s. E d w a rd a H e rr m a n n a , z n a n e g o ja k o g o rą c e g o rz e c z n ik a i o b ro ń c ę p r a w ję z y k o w y c h lu d n o śc i p o lsk ie j w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j. A u to r d ecy zję p o w y ż sz ą tłu m a c z y in te n c ją T h ie la , k tó r e m u zależ a ło , a b y ró w n ie ż lu d n o ś ć p o ls k a n a W a r m ii p o s ia d a ła b is k u p a , m o g ą ­ cego się z n ią b e z p o ś re d n io k o n ta k to w a ć , ty m b a rd z ie j że H e r r m a n n c ieszy ł się u n ie j d u ż ą p o p u la rn o ś c ą i z a u fa n ie m . R zeczy w iście, H e r r m a n n p ro te s to w a ł e n e r ­ g ic z n ie p rz e c iw k o g e rm a n iz a c ji lu d n o ś c i p o ls k ie j t a k z p o b u d e k re lig ijn y c h , ja k 1 w im ię o g ó ln e j s p ra w ie d liw o ś c i: „ C a ła n ie u d o ln o ś ć d zisiejsz eg o s y s te m u o k a z u je się — m ó w ił — g d y d z ie ci z g ła sz a ją s ię do n a u k i p r z y g o to w u ją c e j do p rz y ję c ia s a ­ k r a m e n tó w ś w ię ty c h . W b iły s o b ie n ie k tó re u s tę p y , le c z ic h s tra w ić n ie m o g ły ” 7. A u to r w y c ią g a w n io se k , że s ta n o w is k o w o b e c s p ra w y p o ls k ie j o b u b is k u p ó w b y ło z b liżo n e, H e r r m a n n w y ra ź n ie i z d e c y d o w a n ie w y s tę p o w a ł w in te re s ie lu d n o ś c i p o l­ sk ie j, a le i T h ie l s ta ł n a s tr a ż y je j p r a w (s. 102).

W y d a je m i się, że a b y o d p o w ie d zieć n a p o w y ż sz e p y ta n ia , n a le ż a ło b y w y d o ­ b y ć z n a c z n ie w ię c e j f a k tó w n a te n te m a t. P r z e d s ta w io n e p rz e z K a r p a p o s u n ię c ia T h ie la , c h o ciaż b a rd z o in te re s u ją c e , n ie m o g ą jesz c z e słu ży ć do w y c ią g n ię c ia ta k z d e c y d o w a n y c h w n io s k ó w . T y m b a rd z ie j że K a r p ja k b y n ie d o s trz e g a ł w sz y s tk ic h z a rz u tó w , p o s ta w io n y c h T h ie lo w i p rz e z O b łą k a . P r z e d s ta w m y k ilk a d a lsz y c h szcze­ gó łó w , k tó r e św ia d c z ą „ z a ” i „ p rz e c iw ” b is k u p o w i. W czasie w iz y ta c ji w O ls z ty n ie w e w r z e ś n iu 1888 b is k u p T h ie l w k a z a n iu w y ­ 0 A. W a k a r, P r z e b u d z e n ie n a r o d o w e W a r m ii 1886— 1893, O lsz ty n 1965, ss. 26— 31. 7 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1894, n r 23 z 21 I I I .

376 Janusz Jasiński

r a z ił się, „że je s t m u b a rd z o b o le śn ie, iż n ie m oże p rz e m ó w ić po p o ls k u , j a k to m o g ą k się ż a , k tó rz y w p o śró d n a s s ą ” 8. W p o d o b n y sp o só b p rz e m ó w ił ta k ż e w B a r ­ tą g u . A le w r o k u 1889 w G ie trz w a łd z ie n ie u c z y n ił n a jm n ie jsz e g o k ro k u , żad n e g o s y m p a ty c z n e g o g e stu w o b e c lu d n o ś c i p o ls k ie j, co t a k d a le ce j ą z m ro ziło , że n ie o d ­ w a ż y ła się w rę c z y ć m u p e ty c ji w s p ra w ie u w z g lę d n ie n ia ję z y k a p o lsk ie g o w n a u c z a ­ n iu re lig ii. M oże T h ie l c h c ia ł w te n sp o só b z a d e m o n s tro w a ć sw ó j n ie c h ę tn y s to su n e k w o b e c o ś ro d k a r u c h u p o lsk ieg o , ja k im b y ł w ó w cz a s G ie trz w a łd ? W K l e b a r k u w 1890 r o k u u s p ra w ie d liw ia ł się, że n ie u m ie p o p o lsk u , a n a z ak o ń c z e n ie p o w ie d z ia ł po p o ls k u : „N iech b ę d z ie p o c h w a lo n y J e z u s C h r y s tu s ” 9. N a stę p n e g o r o k u w B u try n a c h „ w p o ls k ic h s ło w a c h n a p o m in a ł d zieci, a ż e b y się u c zy ły d o b rz e B oga z n ać i c h w a lić go p o p o ls k u ” *°. P o d o b n ie p o s tą p ił w J a r o ta c h .

K a rp , o m a w ia ją c s p ra w ę k s. B arcz e w sk ie g o , o d n o to w a ł z d a n ie T h ie la , w k tó ­ r y m ó w z azn aczy ł, że n ie w id z i p rz y c zy n , d la k tó ry c h m ia łb y b ro n ić d o s tę p u w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j p o ls k im k s ią ż k o m re lig ijn y m , w ty m w y p a d k u s p e c ja ln ie „ K a le n d a rz o w i M a r ia ń s k ie m u ” (s. 93). P o d o b n ą o p in ię w y r a z ił T h ie l w o b e c p r e ­ z esa r e je n c ji k w id z y ń sk ie j, m ó w ią c że d u c h o w n i w a r m iń s c y p o p ie r a ją p o ls k ie b ib lio ­ te k i, „ p o n ie w a ż z a w ie r a ją o n e tr e ś c i re lig ijn e i m o r a ln e ” .

U z u p e łn ijm y in fo r m a c je K a r p a w s p r a w ie k o n f lik tó w z w ła d z a m i p r u s k im i n a tle d z ia ła ln o ś c i n ie k tó ry c h k s ię ż y jesz c z e d w o m a p rz y k ła d a m i. O to w r o k u 1889 n a s k u te k r a p o r tó w in s p e k t o r a szk o ln eg o , A u g u s ta S p o h n a , re je n c ja k ró le w ie c k a ż ą d a ­ ła od T h ie la , a b y o g ra n ic z y ł d z ia ła ln o ś ć k s . F e lik s a S c h re ib e r a w O lsz ty n ie , k tó r y

ro z d a je d z ie cio m n ie ty lk o p o ls k ie k a te c h iz m y , a le n a w e t ta k ż e „ p o d b u rz a ją c e ” k s ią ż k i, j a k J ó z e fa C h o cisz e w sk ie g o P o c ie c h ę d la d ziec i. N a z a r z u ty te T h ie l o d p o ­ w ie d z ia ł, że k s . S c h r e ib e r s t a r a się d zieci u czy ć p o p o lsk u , a b y le p ie j j e p rz y g o to w a ć do p ie rw s z e j k o m u n ii i n a p e w n o n ie p ro w a d z i a g ita c ji n a ro d o w o -p o ls k ie j u . N a s tę p ­ n ie w r o k u 1892 n a c z e ln y p re z y d e n t P r u s W sc h o d n ic h , v o n S c h lie c k m a n n c zy n ił T h ie lo w i z a rz u ty , że ó w n ie p o m a g a m u w s z e rz e n iu n ie m c zy z n y , to le r u ją c p r o p o l­ sk ie p o c z y n a n ia o rg a n is ty J ó z e fa K la tta w G ie trz w a łd z ie , n ie p o p ie ra ta m ż e n i e ­ m ie c k ieg o n a u c z y c ie la T a u s c h a i n ie p rz e c iw s ta w ia się e n e rg ic z n ie p o ls k ie m u a g i­ ta to ro w i, A n d rz e jo w i S a m u lo w s k ie m u . T h ie l n ie z g o d ził s ię z ty m i z a r z u ta m i. O d ­ n o ś n ie do S a m u lo w s k ie g o s tw ie rd z ił, że n ie m a ż a d n y c h m o ż liw o ści, a n i u p r a w ­ n ie ń , a b y u k ró c ić je g o a g ita c ję . O rg a n is ta K l a t t zaś d la te g o n ie d o p u sz c z a śp iew u n ie m ie c k ie g o d o k o ścio ła, p o n ie w a ż n a u c z y c ie l n ie m ie c k i T a u s c h n ie d o ść p o p ra w n ie w y u c z y ł d z ie ci n ie m ie c k ic h p ie ś n i re lig ijn y c h . N ie m n ie j T h ie l o s ta te c z n ie p o le c ił p ó ź n ie j p ro b o sz cz o w i A u g u sty n o w i W eich slo w i, a b y w w ię k sz y m s to p n iu u w z g lę ­ d n ia ł ję z y k n ie m ie c k i w k o ś c ie le 12.

O d r o k u 1873 n a u k a w s z k o ła c h w a r m iń s k ic h o d b y w a ła się w ję z y k u n ie m ie ­ ck im . N ie p o m o g ła p e ty c ja o jcó w w a r m iń s k ic h z 1885 ro k u . J e d n a k ż e s k u tk i tę p ie ­ n i a p o lsk ie g o ję z y k a s ta w a ły s ię c o ra z w y ra ź n ie jsz e , c o ra z tra g ic z n ie js z e . O to co

8 W e d łu g s p ra w o z d a n ia G a z e ty O ls z ty ń s k ie j, 1888, n r 39 z 2 8 IX . 9 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1850, n r 25 z 20 V I. 10 A . W a k a r, op. cit., s. 33. 11 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a je W A P O ), N a cz e ln e P re z y d iu m P r u s W sc h o d n ic h , sy g n . IV 539, K o re s p o n d e n c ja p o m ię d z y r e je n c ją k r ó le ­ w ie c k ą , in s p e k to re m A . S p o h n e m i b is k u p e m A . T h ie le m z 1889. 12 A rc h iw u m D ie ce z ji W a r m iń s k ie j w O lsz ty n ie (d a le j A D W ), K u r ia B isk u p ia , sy g n . IV , w . 8. K o re s p o n d e n c ja p o m ię d z y n a c z e ln y m p re z e s e m P r u s W sch o d n ich , b is k u p e m T h ie le m a k s ię d z e m W e ic h s le m w e w r z e ś n iu i p a ź d z ie rn ik u 1892.

p is a ł k s. E d w a rd S to c k po w iz y ta c ji w d e k a n a c ie b a rc z e w s k im w 1882 r o k u : M it den R e lig io n s u n te r r ic h te n d e r D o r fs c h u le n is t ü b e r a ll d o r t s c h le c h t a n g e s te llt, w o d ie p o ln is c h e K in d e r n o c h i m m e r i n d e u ts c h e r S p r a c h e d e n K a te c h is m u s le r n e n m ü s s e n 13. Z la ta m i r a p o r t y d u c h o w ie ń s tw a s ta w a ły sią c o ra z ro z p a c z liw sz e , k się ż a w y ra ź n ie , c z a se m z d u ż y m w z b u rz e n ie m , d o n o s ili b is k u p o w i, że „ w s z k o ła c h w ie j­ s k ic h , g d zie d z ie ci m ó w ią p o p o ls k u , n ie m o że b y ć o s ią g n ię ty s k u te k z a d o w a la ją c y p rz e z n a u c z a n ie re lig ii w ję z y k u n ie m ie c k im ” 14. D zieci b a r d z o często w y u c z ą się p ły n n ie n a p a m ię ć p y ta ń i o d p o w ie d z i z k a te c h iz m u n ie m ie c k ie g o , a le b e z m y śln ie , b e z z ro z u m ie n ia , czego d o w o d z i to , że w ję z y k u p o ls k im n ie p o tr a f i ą w y ja ś n ić p y ta n ia , n a czy m p o le g a p rz y g o to w a n ie d o s a k r a m e n tu p o k u ty łS.

B yć m o że p o d w p ły w e m te j s y tu a c ji T h ie l z a c z ą ł c zy n ić s t a r a n i a w 1889 ro k u u w ła d z k ró le w s k ic h o u d z ie le n ie p o z w o le n ia n a n a u c z a n ie p o lsk ie g o c z y ta n ia w sz k o ła c h e le m e n ta rn y c h . N ie z n a m y d o k ła d n ie ro k o w a ń w te j s p ra w ie , fa k te m je s t, że re je n c ja w y d a ła o d p o w ie d n ie z a rz ą d z e n ie w d n iu 11 k w ie tn ia 1889 ro k u w w y m ia rz e z a le d w ie 1 g o d z in y ty g o d n io w o . G o rz e j, b o r e j e n c j a te g o ro z p o rz ą d z e ­ n ia n ie o p u b lik o w a ła i szk o ły n a d a l go n ie re s p e k to w a ły . S k ło n iło to d u c h o w ie ń s tw o d e k a n a tu o ls z ty ń sk ie g o do z ło ż en ia n a rę c e b is k u p a T h i e la p ro ś b y , a b y d o p iln o w a ł w p ro w a d z e n ia w ży cie t e j m in im a ln e j z re s z tą k o n c e s jii n a rz e cz p o lsk ie g o j ę z y k a 16. W id o c zn ie j e d n a k T h ie l n ie b a rd z o się t u z a a n g a ż o w a ł, s k o ro w s z k o ła c h e le m e n ­ ta r n y c h n ic się w te j s p ra w ie n ie zm ie n iło . S k ło n iło to w r o k u 1892 d z ia ła c z y p o l­ s k ic h do z o rg a n iz o w a n ia k ilk u w ie có w , w c za sie k tó r y c h ro z d a w a n o d o p o d p is u p e ty c ję , s k ie r o w a n ą d o b is k u p a . O g ó łem z e b r a n o 2546 p o d p isó w . O to tr e ś ć p e ty c ji:

„Z ra d o ś c ią w y c z y ta liś m y w g a z e ta c h , że W a s z a B is k u p ia M ość ra c z y ła się w s t a ­ w ić u k ró l. re je n c ji z a n a s z y m i d z ie ćm i, a b y im c h o ć je d n ą g o d z in ę p o ls k ie g o czy­ ta n i a u d z ie lo n o . Z w ie lk im ż a le m je d n a k ż e w y z n a ć m u s im y , że d o tą d w szk o ła c h n a sz y c h n ie u c zą te j g o d z in y ty g o d n io w o p o lsk ie g o c z y ta n ia . G d y d z ie ci ro z p o c z n ą 13 A D W , A rc h iw u m B isk u p ie , sy g n . I, v is. 4, S p r a w o z d a n ie z w iz y ta c ji k s. E. S to c k a z 13 X I 1882. 14 J . O b łą k , op. cit., s. 101. 15 A D W , A rc h iw u m B isk u p ie , I, vis. 4. S p r a w o z d a n ie d z ie k a n a S te ff e n a z 1 6 I I 1892 z w iz y ta c ji p rz e p ro w a d z o n e j w 1891 r. w d e k a n a c ie b a rc z e w s k im . M .in.: D e r p o ln is c h e K irc h e n g e sa n g lä ß t v ie l z u w ü n s c h e n ü b r ig ; je d e n fa lls w ü r d e e r sich h a b e n w e n n in d e n S c h u le n p o ln is c h e K ir c h e n lie d e r e in g e ü b t w ü r d e n . — — D er V is ita to r lie ß s te t s a u c h d ie je n ig e n K a te c h u m e n e n h e r v o r tr e te n , w e lc h e i m e lte r ­ lic h e n H a u se p o ln is c h s p e c h e n u n d s te llte a n sie in p o ln is c h e r S p ra c h e F ra g e — m e is te n s i n B e z u g a u f d e n E m p fa n g d e r h l. S a c r a m e n te , d e r B u s s e u n d d e s A lte r s . D ie K in d e r a n tw o r t e te n p o ln is c h , m e is te n s n ic h t fe s t , g e n a u u n d flie ß e n d , v ie le h a tte n k e i n V e s tä n d n is v o n d e m i n d e u ts c h e r S p r a c h e e in g e le r n te n S t o f f e , m a n c h e z. B . k o n n te n n ic h t sa g en , w ie s ie sich z u r h l. B e ic h te v o r b e r e ite n , o b w o h l s ie z u m w ü r d ig e n E m p fa n g e d e s B u ß s a c r a m e n ts g e h ö rig e n 5 S t ü c k e d e u ts c h h e rs a g te n . D ie L e h r e r t r i f t d a k e in e S c h u ld , w e i l sie n u r in d e u ts c h e r S p r a c h e u n te r r ic h te n m ü s s e n ; es w ä c h s t a b e r in fo lg e d e ss e n e in i n r e lig iö se r B e z ie h u n g u n w is s e n d e s G e sc h le c h t h e ra n , w e il d ie i n d e r S c h u le m ü h s a m e r le r n te n K a te c h is m u s - F r a g e n u n d A n t w o r te n i n w e n ig e n J a h r e n v e r g a s se n sin d . D as z e ig t sich s c h o n j e t z t b e im B r a u te x a m e n d e r ju n g e n L e u te , d ie o f t u n w is s e n d sin d , w e i l sie i n d e r S c h u le d e u ts c h e n R e lig io n s u n te r r ic h t h a tte n , d e r n ic h t z u H e r z e n g in g , d a e r a b e r, n ic h t in d e r M u tte r s p r a c h e e r te ilt, n ic h t h in r e ic h e n d v e r s ta n d e n w u r d e . W iz y ta c ja d z ie ­ k a n a H irs c h b e r g a z 1906 r.: D e r R e lig io n s u n te r r ic h t w ir d a n d e n S c h u le n i m K ir c h - d o r fe v o n d e n G e is tlic h e n e rth e ilt. L e id e r m u ß i m m e r g e k la g t w e r d e n ü b e r d e n R e lig io n s u n te r r ic h t d e n d ie p o ln is c h s p r e c h e n d e n u n d o f t n u r p o ln is c h s p r e c h e n ­ d e n K in d e r d u rc h d ie d e r p o ln is c h e n S p r a c h e n ic h t m ä c h tig e n L e h r e r e m p fa n g e n . 16 P ie lg rz y m , 1891 z 4 V I; G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1894, n r 41 z 23 V.

378 Janusz Jasiński

uczęszczać n a n a u k ę p rz y g o to w u ją c ą do s a k r a m e n tó w św ., n ie s ą w s ta n ie c zy tać z p o lsk ie g o k a te c h iz m u , a k s ię ż a n a si, o b a rc z e n i p ra c ą , n ie m o g ą ic h d o p ie ro p o l­ s k ieg o c z y ta n ia uczyć. Z teg o p o w o d u n a u k a re lig ii św . n ie m oże g ru to w n ie w n ik ­ n ą ć w s e rc a d zieci, a n a w e t m o że p rz y p ra w ić o z u p e łn ą u t r a t ę re lig ijn o ś c i, j a k teg o lic z n e m a m y d o w o d y . Z teg o p o w o d u u p ra s z a m y W asz ą B is k u p ią M ość, a b y ra c z y ła ra z jeszcze w in te re s ie z a c h o w a n ia d z ie cio m n a sz y m n a u k i św . n a sz e g o K ościo ła, p o p ro s ić k ró l. re je n c ję , a b y ro z p o rz ą d z e n ie sw o je rz e cz y w iście w życie w p ro w a d z iła i a b y d z ie cio m n a sz y m choć te j je d n e j g o d z in y n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o użyczono. W n a d z ie i, że W asz a B is k u p ia M ość w te j c iężk iej p o trz e b ie d u szy i s u m ie n ia n a ­ szego zechce n a s o toczyć p ra w d z iw ie o jc o w sk ą i a rc y p a s te r s k ą o p ie k ą , p o z o sta je m y w ie rn i, u fn i i o d d a n i” 17.

J a k w id a ć p e ty c ja b y ła ja s n a , m o c n a a je d n o c z e ś n ie w z ru sz a ją c a . J e d n a k ż e T h ie l n ie u d z ie lił n a n ią ż a d n e j o d p o w ie d z i17a. D o p ie ro w d w a l a t a p ó ź n ie j n a s tą p ił p e w ie n fa k t, k tó r y m o ż n a b y o sta te c z n ie w y ja ś n ić ja k o re a k c j ę n a p ro ś b y p o ls k ic h ro d z ic ó w . W m a ju 1894 ro k u T h ie l p r z y ją ł d e le g a c ję d z ia ła c z y p o ls k ic h . W czasie a u d ie n c ji do szło do ro z m ó w n a z a s a d n ic z e te m a ty . „Co się ty c z y n a u k i p o lsk ie g o w sz k o ła c h — p is a ła „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” — to n a jp rz e w ie lb . K s. B is k u p z a p e w n ia ł d e p u ta c ję , że w y s t a r a ł s ię u k ró l. re je n c ji o to , że w s z k o ła c h uczyć m a ją p o lsk ie g o c z y ta n ia i p is a n ia i te r a z j e s t o b o w ią z k ie m ro d z ic ó w , a b y o to się u p o m in a li” 19. W y d a je się, że T h ie l o d w o ły w a ł się w czasie ro z m o w y do z a r z ą d z a n ia z 1889 ro k u , p rz y czy m n ie c h c ia ł się ju ż m ie sza ć d o te j s p ra w y , s k o ro p o ls k ic h ro d z ic ó w — j a k s ą d z ić m o ż n a — k ie r o w a ł b e z p o ś re d n io d o k ró le w ie c k ie j r e je n c ji. O d n o si się w ra ż e n ie , że b y ło to p rz y s ło w io w e o d b ija n ie p iłe c zk i. Bo p rz e c ie ż W a rm ia c y w p e ­ ty c ji z ro k u 1892 u p o m in a li się o to, do czego n a k ła n ia ł ic h b is k u p w d w a l a t a p ó ź ­ n ie j. Cóż p ro stsz e g o b y ło d la b is k u p a , j a k p o w y ższą p e ty c ję o d e sła ć do w ła d z k ró le ­ w ie c k ic h . F a k te m je s t, że n ic się n ie zm ie n iło w sz k o ln ic tw ie w a rm iń s k im .

N a m a rg in e s ie w sp o m n ia n e j ro z m o w y z T h ie le m d o d a jm y , że b y ła to je d y n a a u ­ d ie n c ja u d z ie lo n a p rz e z b is k u p a w a rm iń s k ie g o p rz e d s ta w ic ie lo m r u c h u p o lsk ie g o (u c z estn ic z y li w n ie j r e d a k t o r S e w e ry n P ie n ię ż n y o ra z czło n k o w ie P o ls k o -K a to - lic k ie g o T o w a rz y s tw a „ Z g o d a ”, k u p ie c Ż b ik o w s k i i rz e m ie ś ln ik M rzy k ). D e le g a c ja w rę c z y ła b is k u p o w i s t a t u t „Z g o d y ” o ra z 1 e g z e m p la rz „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” z w y ­ d ru k o w a n y m n a cześć b is k u p a w ie rs z e m . C h o d ziło o to , a b y T h ie la n a o c z n ie p r z e ­ k o n a ć o k a to lic k im c h a r a k te r z e p o lsk ie g o r u c h u n a ro d o w e g o . Szczegóły w iz y ty n ie są z n an e , p o n ie w a ż b is k u p p ro s ił o d y s k re c ję . R o zm o w a d o ty c z y ła m ię d z y in n y m i sp o rn e j s p ra w y , s to s u n k u „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” do C e n tru m . P ie n ię ż n y b ro n ił się p rz e d z a r z u te m , że p ism o a ta k u je K o śc ió ł k a to lic k i. „ P o n ie w a ż b y ła m o w a i o n a sz e j G azecie w ię c d e p u ta c ja p rz e d s ta w iła , że G a z e ta O ls z ty ń s k a n ig d y n a p rz e c iw w ie rz e, a n i d o b ry m o b y c z a jo m n ie p is a ła , że z a c z e p io n a m u s ia ła b ro n ić s ie b ie i z a c z e p io ­ n y c h . N a jp rz e w ie l. ks. B isk u p ra c z y ł n a to o d p o w ie d zieć , że w ie rz y , iż G a z e ta z ły m

17 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1892, n r 36 z 4 V .

173 O d p o w ie d zią , a le n e g a ty w n ą b y ło p ism o T h ie la w y d r u k o w a n e w „ P a s to r a l b la tt f ü r D iözese E r m la n d ” (1893, n r 11 z 1 X 1 , s. 128) w ję z y k u n ie m ie c k im i p o lsk im , w k tó r y m b is k u p w b a rd z o o s try c h sło w a c h p rz e s tr z e g a ł p rz e d p o ls k im i „ a w a n t u r n i ­ k a m i i a g ita to r a m i”. C z y ta m y ta m m .in.: „W w a sz e j c h w a le b n e j, p rz y ro d z o n e j n ie ­ w in n o ś c i n ie m a c ie żad n e g o p o ję c ia , ja c y n ie d o b rz y s ą ci z d a le k a p rz y b y li z esłan ce, a lb o p ie n ię d z m i o k u p ie n i n a je m n ic y p o d b u rz e n ia . O n i n a jp rz ó d c h cą w a s w p o d s tę p n y sp o só b o d e rw a ć od w a sz y c h w ie rn y c h k a to lic k ic h k a p ła n ó w i b is k u p ó w , a b y w a s p ó ź ­ n ie j w y d a ć h e re z ji, ro s y js k ie j sch iź m ie a lb o n ie d o w ia rs tw u s o c ja lis tó w ” .

p is m e m n ie j e s t ” . P o n a d to T h ie l p o in fo r m o w a ł, że c z y n i s t a r a n i a w c elu u d z ie la n ia k le r y k o m w s e m in a r iu m b ra n ie w s k im n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o , p o n ie w a ż o d c zu w a się d u ż y b r a k p o ls k ic h k s i ę ż y 19. T a k w ię c T h ie l w o b lic z u b e z p o ś re d n ie j k o n f r o n ­ ta c ji z p o trz e b a m i d u c h o w y m i lu d n o ś c i p o ls k ie j, w y ra ż a n y m i n a w e t p rz e z rz e c z ­ n ik ó w r u c h u p o lsk ie g o , c zy n ił g e sty p o je d n a w c z e , m o że rz e c z y w iśc ie w n ie je d n y m w y p a d k u s t a r a ł się s tę p ić o s trz e p o s u n ię ć g e rm a n iz a c y jn y c h . J e d n a k ż e w d z ia ła ln o ś c i je g o w id z im y z b y tn ią o stro ż n o ść , n ie k o n s e k w e n c ję , z b y t s ła b y o p ó r w o b e c z a rz ą d z e ń w ła d z p ru s k ic h i n ie w y k o rz y s ta n e m o ż liw o ści p o p ie r a n ia ję z y k a p o lsk ie g o n a w ła s n y m p o d w ó rk u , to z n ac z y n a t e r e n ie k o ścio łó w .

O m a w ia ją c s to s u n e k T h ie la do ję z y k a p o lsk ie g o , n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a jesz c z e je d n ą s p ra w ę , o k tó r e j K a r p w s p o m n ia ł je d y n ie m a rg in e s o w o — n a k w e s tię p o lsk ie g o p is m a „ W a rm ia k ” .

W lite r a t u r z e n a u k o w e j p r z y jm u je się, ż e „ W a r m ia k ” p o w s ta ł z in ic ja ty w y T h ie la , a lb o k u r i i b is k u p ie j w c elu s p a r a liż o w a n ia p o lity c z n y c h w p ły w ó w „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j”. W n a sz y c h ro z w a ż a n ia c h m o ty w y p rz y ś w ie c a ją c e T h ie lo w i w te j in ic ja ty w ie są b a rd z o is to tn e . C zy c h o d ziło m u rz e c z y w iś c ie ty lk o o z n e u tra liz o ­ w a n ie o d d z ia ły w a n ia r u c h u p o lsk ie g o , czy te ż , b y ć m oże, z ależ a ło m u n a d o s t a r ­ c ze n iu p o ls k im d ie c e z ja n o m p o ls k o - k a to lic k ie j s tr a w y d u c h o w e j, a le o in n y m n iż „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” k ie r u n k u p o lity c z n y m . T y m b a rd z ie j że r e d a k c j ę „ W a rm ia k a ” p o w ie rz y k s. W a le n te m u B a rc z e w sk ie m u , o so b ie z n a n e j ju ż z p ro p o ls k ic h s y m p a tii. W ła d ze p ru s k ie w p ie rw s z e j fa z ie is tn ie n ia „ W a r m ia k a ” o c en iały , że n o w e p is m o z b y t słab o p rz e c iw s ta w ia się n a ro d o w o -p o ls k ie j a g ita c ji, n a to m ia s t b a rd z o c zęsto ro b i p r z e d r u k i z in n y c h g a ze t, w k tó r y c h k r y ty k u j e się ró ż n e p o c z y n a n ia w ła d z p a ń s tw o ­ w y c h ; p o d e jrz e w a ły ta k ż e , że „ W a r m ia k ” w sp o só b z a k o n s p iro w a n y w y s t ę p u je p rz e ­ c iw k o d ą ż e n io m r e je n c ji, z w łasz cz a p rz e c iw k o p o lity c e a d m in is tr a c j i s z k o l n e j 20, że w o g ó le p o p ie ra p o lsk o ść t a k sam o , j a k „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” 21. T eg o r o d z a ju o c en y „ W a rm ia k a ” m o g ą n a p ro w a d z a ć n a m y śl, że w g ru n c ie rz e cz y T h ie l w sp o ­ só b n ie c o z a w o a lo w a n y c h c ia ł p o p rz e ć s p r a w ę p o ls k ą n a W a rm ii. T y m c z a se m rz e cz p r z e d s ta w ia ła się o d w ro tn ie . T h i e l b y ł n ie z a d o w o lo n y z k ie r u n k u p is m a , n a d a n e g o p rz e z k s ię d z a B arcz e w sk ie g o , a n a s tę p n ie p rz e z k s ię d z a J ó z e fa K is z p o rsk ie g o z G u t- k o w a , w o b e c czego o b a j k s ię ż a u s tą p i li z re d a k c j i, k tó r ą w ó w cz a s o b ją ł a n ty p o ls k o

19 Ib id e m .

20 W A P O , N a c z e ln e P r e z y d iu m P r u s W sc h o d n ic h , sy g n . IV 542, P is m o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta P r u s W sc h o d n ic h z 141 1898: T h a ts ä c h lic h is t a u c h d e r „W a r m ia k ” d e r n a tio n a l p o ln is c h e n P r o p a g a n d a n u r w e n ig e n tg e g e n g e tr e te n a u c h s in d in d e m s e l- b e m m i t V o r lie b e s o lc h e S te lle n a u s a n d e r e n Z e itu n g e n a b g e d r u c k t w o r d e n , w e lc h e M a ß n a h m e d e r k ö n ig l. S ta a ts r e g ie r u n g so w ie A n o r d n u n g e n d e r B e h ö r d e n a b fä llig b e u r te ile n u n d n a m e n tlic h d a s a u f d e m G e b ie te d e r S c h u lv e r w a ltu n g h e r r s c h e n d e S y s t e m k r itis ie r e n . 21 W A P O , N a c z e ln e P r e z y d iu m P r u s W sc h o d n ic h , sy g n . IV 537, P is m o l a n d r a ta o ls z ty ń sk ie g o z 2 0 I V 1894: D ie n e u e p o ln is c h e Z e itu n g „ W a rm ia k ” b e k ä m p f t z w a r d ie „G a ze ta O ls z ty ń s k a ”, w e i l d ie se g e g e n d ie G e is tl ic h k e it s c h w e b t, a b e r d a s P o l­ n is c h e fö r d e r t sie e b en so , w ie d ie „ G azeta O ls z ty ń s k a ”, b e k la g t e b en so , w ie je n e , da s S y s te m , n a c h w e l c h e m d ie K in d e r d e u ts c h le rn e n , b e h a u p te t e b en so , w ie je n e u n d w ie d e r A b g e o r d n e te H e r r m a n n a u s B is c h o fs b u r g i m A b g e o r d n e te n h a u s es a m 6. M ä r z d ie se s J a h r e s g e th a n h a t, d a ß d ie s e in u n fr u c h t b a r e s S y s t e m u n d e in e T o r tu r f ü r d ie K in d e r sei, d a ß d ie K in d e r in d e n S c h u le n n ic h t le r n e n u sw ., u n d d e r d u r c h s o lc h e R e d e n a u fg e r e iz te p o ln is c h s p r e c h e n d e E r m lä n d e r g la u b t s o lc h e n W o r te n , t r i f t d e n w o h lg e m e ite n B e s tr e b u n g e n d e r K ö n ig lic h e n R e g ie r u n g u n d S c h u le n h e im lic h e n tg e g e n .

380 Janusz Jasiński

n a s ta w io n y ks. J a n J a b ło ń s k i z P u r d y 22. Z n a m ie n n e b y ła w y z n a n ie „ W a rm ia k a ” za je g o r e d a k c j i w 1901 ro k u : „C o do n a s, p rz y z n a je m y , że ja k k o lw ie k je ste ś m y p rz e c iw g w a łto w n e m u n ie m c z e n iu , ż a d n e j szk o d y n ie w id z im y d la lu d u naszeg o , k ie d y z w o ln a d ro g ą n a t u r a l n ą s a m się n ie m c zy , je ż e li ty lk o z a c h o w a w ia r ę i p rz y ­ w ią z a n ie do K o śc io ła k a to lic k ie g o ” 23. In n y m r a z e m „ W a rm ia k ” w y s t ą p ił z a r t y ­ k u łe m , w k tó r y m u s iło w a ł u d o w o d n ić , że k lę s k a z a k o n u k rz y ż a c k ie g o p o d G r u n ­ w a ld e m b y ła w y ra z e m tr i u m f u p o g a ń s tw a n a d c h r z e ś c ija ń stw e m . F a k te m je s t, że n a c z e ln y p re z y d e n t P r u s W sc h o d n ic h w y r a z ił u b o le w a n ie z p o w o d u z a m k n ię c ia p is m a w ro k u 1905 24. C h y b a n ie p o p e łn ię p rz e to b łę d u , g d y p o d trz y m a m d a w n ą tezę, że in te n c ją T h ie la p r z y w y d a w a n iu „ W a rm ia k a ” b y ło e lim in o w a n ie d z ia ła l­ no ści n a ro d o w o -p o lity c z n e j, a n ie d o s ta rc z e n ie lu d n o ś c i p o ls k ie j p o ls k o -re lig ijn e j s tr a w y d u c h o w ej.

J a k w id a ć , s c h a r a k te ry z o w a n ie p o s ta w y T h ie la w o b e c lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a r ­ m ii n a s tr ę c z a p o w a ż n e tr u d n o ś c i. Z je d n e j s tr o n y f a w o ry z o w a ł o n ję z y k n ie m ie c k i w k o ścio łac h , a z d ru g ie j s tro n y u b o le w a ł, p r z y n a jm n ie j z e w n ę trz n ie , że lu d n o śc i p o ls k ie j n ie m o że d o s ta rc z y ć n a u k i re lig ii w ję z y k u o jc z y sty m . R o z m a w ia ł z d e le ­ g a c ją p o ls k ą r u c h u p o lsk ie g o , b r o n ił p o c z y n a ń k s ię ż y o s y m p a tia c h p ro p o ls k ic h p r z e d w ła d z a m i p a ń s tw o w y m i, a p rz e c ie ż b y ł w ro g ie m r u c h u p o lsk ie g o i w g ru n c ie rz e cz y sąd z ił, j a k d a ł te m u w y ra z w liśc ie do k s. B arcz e w sk ie g o , że w p a ja n i e n ie m - czy n y w d z ie c iń s tw ie w o sta te c z n y m b ila n s ie p rz y n ie s ie lu d n o ś c i „ p o ls k o - w a r m iń - s k ie j” d u ż ą k o rz y ść. P o m ię d z y je g o p o s ta w ą a p o s ta w ą H e r r m a n n a b y ła d u ż a ró ż ­ n ic a . T h ie l n a p e w n o n ie d ą ż y ł d o g e rm a n iz a c ji lu d n o ś c i p o ls k ie j. W ty m w y p a d k u K a r p m a ra c ję . A le n ie w y k o rz y s ta ł s w e j w ła d z y w c ią g u p o n a d d w u d z ie s to le tn ic h rz ą d ó w n a s to lc u b is k u p im , a b y s tw o rz y ć p r z y n a jm n ie j w ła ś c iw y k lim a t d la s p ra w y ję z y k a p o lsk ie g o . M o żn a p o w ie d zieć , że b e z w ię k sz e g o z m a r tw ie n ia p r z y g lą d a ł się, j a k p o z b a w ia się m ło d e p o k o le n ie je d n e g o z n a jw ię k s z y c h , n a jś w ię ts z y c h s k a r b ó w d u c h o w n y c h — o jc z y ste g o ję z y k a . N a b is k u p a p a trz y ło d u c h o w ie ń s tw o w a rm iń s k ie , o d je g o p rz e m ó w ie ń , z a rz ą d z e ń zależ a ło b a rd z o w ie le . W id ząc, j a k d a le c e s ta j e się n ie p o p u la rn y w p o ls k ic h czę ściac h d ie c e z ji w a r m iń s k ie j, d o b r a ł so b ie p o m o c n ik a w o so b ie E d w a rd a H e r rm a n n a . P o s u n ię c ie to m ia ło c h a r a k t e r ra c z e j ta k ty c z n y , c h o ­ dziło o to , a b y lu d n o ś ć p o ls k a n ie z ra z iła się d o K o śc io ła k a to lic k ie g o z p o w o d u b r a k u z ro z u m ie n ia d la je j p o trz e b d u c h o w y c h u z w ie r z c h n ik ó w d ie c ez ji w a r m iń ­ s k ie j. H e r r m a n n w a lc z ą c c a ły m se r c e m o ję z y k p o ls k i W arm ia k ó w , słu ż y ł je d n o ­ c ze śn ie s p ra w ie ic h n a ro d o w o śc i (z czego m u s ia ł so b ie z d a w a ć s p ra w ę ). D a lsz y c h ż ą d a ń n iż ję z y k o w e n ie s ta w ia ł, n ie p o d z ie la ł ta k ż e d ą ż e ń p o lity c z n y c h r u c h u p o l­ skiego. N a ty m p o le g a — w y d a je się — ró ż n ic a p o m ię d z y T h ie le m a H e rrm a n n e m . H e r r m a n n b ro n ił p o ls k o śc i W a rm ia k ó w , a le w s w y c h d ą ż e n ia c h b y ł o sa m o tn io n y . T h ie l zaś p o d w p ły w e m c o ra z m o c n ie jsz y c h p r ą d ó w n a c jo n a lis ty c z n y c h w c ały ch N iem czech , a ta k ż e w w y n ik u d a w n o u g r u n to w a n y c h m n ie m a ń , n ie c h c ia ł u z n a ć W a r m ia k ó w za g a łą ź n a r o d u p o lsk ie g o . W p ra w d z ie W a rm ia c y jeszcze m ó w ili ję z y ­ k ie m p o ls k im , to je d n a k — ro z u m o w a ł — g d y m in ie te n tr u d n y , n a w e t b o le sn y , p rz e jśc io w y o k re s ru g o w a n ia ję z y k a p o lsk ie g o i w p a ja n i a n ie m ie c k ie g o , p rz y czy m g d y n ie u tr a c ą o n i w ia r y k a to lic k ie j, ż a d n a k r z y w d a im się n ie s ta n ie . T h ie l, n ie ­ s te t y n ie d o s trz e g a ł, ja k w ię k sz o ść w sp ó łc z e sn y c h m u N ie m c ó w , p ro b le m u e ty c z ­ 22 J. O b łą k , op. cit., s. 76. 29 Z a G a z e tą O ls z ty ń s k ą , 1901, n r 45 z 16 IV .

24 D e u tsc h e s Z e n tr a la r c h iv M e rse b u rg , R ep. 77, T it. 870, n r 47 f, v o l. 2, P ism o n a c z e ln e g o p re z y d e n t a P r u s W sc h o d n ic h z 1 3 IV 1905.

n eg o w fa k c ie p o z b a w ia n ia lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a r m ii n a tu r a l n y c h p r a w n a ro d o ­ w o śc io w y c h . U w a ż a ł, że n ie m c z e n ie j e s t p ro c e se m n ie u c h ro n n y m , k tó re g o n ie w a r to h a m o w a ć . P o d o b n ie m y ś la ł „ W a rm ia k ”, „ E rm lä n d is c h e Z e itu n g ”, p o d o b n e m u s t a ­ n o w is k u d a ł d o b itn y w y ra z w se jm ie p r u s k im k a n o n ik F r a n z D ittr ic h . S ą to u w a g i d y s k u s y jn e , b y ć m oże d a lsz e b a d a n i a n a d t ą s p ra w ą p o z w o lą z m o d y fik o w a ć p o w y ż sz y p o g lą d . O b e cn ie , w y d a je m i sią, s p o k o jn y , in te re s u ją c y a r ty k u ł K a r p a n ie p o d w a ż y ł d o ty c h c z a s o w y c h u s ta l e ń p o ls k ic h h is to ry k ó w n a p r o ­ b le m b is k u p a T h ie la .

W sp o m n ijm y jesz c z e o d ru g ie j ro z p ra w ie o m a w ia n e g o to m u c z a so p ism a w a r ­ m iń sk ie g o . J e s t n ią h is to r ia p a r a f ii b a r tą s k i e j, p ió r a A n n e lie se T r i l l e r 25. P r a c ą tą a u to r k a p rz y g o to w a ła w r o k u 1943, o b e cn ie p r a w ie b e z z m ia n y , p o d a ła do d ru k u . J e s t to k r ó tk i z a ry s h is to rii B a r tą g a , T o m a s z k o w a , J a r o t , D o ro to w a i G ą g ła w e k . Z w ła sz c z a n ie w ie le m ie js c a p o ś w ię c iła a u to r k a w ie k o w i X I X , b o z a le d w ie 5 s tro n ic d r u k u , w o b e c 38 s tro n ic d la p o z o sta ły c h stu le c i. T y m c z a se m d la X IX w ie k u p o s ia ­ d a m y b a rd z o b o g a te ź ró d ła w A r c h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k ie j, w n ie w ie lk im ty lk o s to p n iu w y k o rz y s ta n e p rz e z T r ille r. S łu s z n ie a u to r k a w y o d r ę b n iła w o so b n y m ro z ­ d z ia le i n te r e s u ją c ą p o s ta ć k s ię d z a T o m a s z a G re m m a , b ę d ą c e g o p ro b o sz cz e m w B a r ­ tą g u w l a ta c h 1776— 1810. S y lw e tc e te j n ie w ą t p liw ie n a le ż y s ię s p e c ja ln e m ie js c e w d z ie ja c h s z k o ln ic tw a w a rm iń s k ie g o . A u to rk a do r o z d z ia łu teg o w y k o rz y s ta ła p rz e d e w s z y s tk im ź ró d ła z a rc h iw u m w a rm iń s k ie g o , p o m in ę ła n a to m ia s t p io n ie rs k ą ro z p ra w ę n a te n t e m a t F r a n z a D ittr ic h a , z a m ie sz c z o n ą z re s z tą n a ła m a c h te g o sam e g o c za so p ism a, ty lk o że 61 l a t t e m u 26. W s to s u n k u do m o n o g ra fii A d o lfa P o s - c h m a n n a , d o ty c z ąc e j p a r a f i i h e n ry k o w s k ie j 27} p r a c a T r i l l e r p r e z e n t u je s ię z b y t sk ro m n ie , k ła d z ie n a c i s k n a f a k to g ra fię , k o s z te m u k a z a n ia p ro c e só w sp o łec z n y c h .

N in ie js z y to m c za so p ism d e d y k o w a n y z o sta ł z a s łu ż o n e m u h is to ry k o w i, w s p o m n ia ­ n e m u A d o lfo w i P o s c h m a n o w i z r a c j i u k o ń c z e n ia p rz e z n ie g o 90 l a t ży cia. S z k o d a , że r e d a k c j a n ie s c h a ra k te ry z o w a ła je g o s p u śc iz n y p is a r s k ie j, a n i n ie s p o rz ą d z iła z e s ta w u je g o p r a c d ru k o w a n y c h .

R e d a k c ji u d a ło się s k u p ić g ro n o w s p ó łp ra c o w n ik ó w z n a ją c y c h ję z y k p o lsk i. D z ięk i te m u „ Z e its c h r ift” w c o ra z p o w a ż n ie js z y m s to p n iu d r u k u je p ra c e a u to ró w , k tó r z y c z e rp ią z w y n ik ó w b a d a ń h is to ry k ó w p o ls k ic h , a ta k ż e c o ra z częściej z a ­ m ie s z c z a re c e n z je i o m ó w ie n ia w y d a w n ic tw p o ls k ic h . W śró d 10 r e c e n z o w a n y c h k s ią ż e k 5 z o sta ło w y d a n y c h w P o lsc e. Z u z n a n ie m n a le ż y p o w ita ć n o w ą in ic ja ty w ę r e d a k c j i — s tw o rz e n ia d z ia łu „ P rz e g lą d u c z a s o p ism ” ( Z e its c h r ifte n u m s c h a u ). U w z g lę d n io n e z o sta ły t u a r ty k u ły za l a t a 1972 i 1973, w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h z l a t w c z e śn ie jsz y c h . P o n a d 25% o m ó w io n y c h a r ty k u łó w w ty m d z ia le o p u b lik o w a n o w „ K o m u n ik a ta c h M a z u r s k o - W a r m iń s k ic h ”. 25 A . T r ille r, G e sc h ic h te d e r P f a r r e i G ro ß B e r tu n g , K rs . A U e n s te in , Z G A E , B d. 37, ss. 9— 56. 26 F. D ittr ic h , D as e r m lä n d is c h e V o l k s s c h u lw e s e n z u E n d e d e s 18. J a h r h u n d e r ts , Z G A E , B d. 18, 1913, ss. 1— 93. 27 A. P o s c h m a n n , D as K ir c h s p ie l H e in r ik a u in a lte r u n d n e u e r Z e it. H e in r ik a u , K le e fe ld , K o m a in e n , N e u h o f K r e is B r a u n s b e r g lO s tp r ., B r e m e n h a v e n 1973 (por. m o ją r e c e n z ję K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1975, n r 2).